bibliografia vaniniana: 1691-1700 - iliesi istituto per il ... · il presupposto da cui muove il...

40
1 BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 a cura di Francesco Paolo Raimondi e Andrzej Nowicki 1691-1: [Adrien BAILLET, 1649-1706]) La vie de Monsieur Des-cartes, [vols. 2], Seconde Partie. A Paris, Chez Daniel Horthemels, ruë Saint Jacques, au Mécénas, MDCXCI, Avec Privilege du Roi, [8], LXII, 417, 602, [16] p. (Vanini pp. 93, 253-254, 506-507). Nowicki - 1691. Rist. anast., Hildesheim, Olms, 1972; Génève, Slatkins Reprints, 1970. Altre ed. con il titolo La vie de Descartes, réduite en abregé: Paris, Chez Guillaume de Luynes... la Veuve de Boüillerot... et Claude Cellier, 1692, [18], 374, [2] p. (Vanini p. 206); Paris, Chez la Veuve Mabre Cramoysi, 1693, [22], 322 p. (Vanini p. 174); ed. Paris, La Table Ronde, 1946 e 1992, 302 p.; tr. ingl. The life of Monsieur Des Cartes : containing the history of his philosophy and works : as also the most remarkable things that befell him during the whole course of his life, London, Printed for R. Simpson, 1693, [2], 286, [2] p.; tr. it di Lelia Pezzillo: La vita di Monsieur Descartes, Milano, Adelphi, 1996, 300 p. Nel lib.V, cap. XII, sotto l’anno 1640 Baillet racconta che Mersenne avrebbe offerto la sua penna a Voet se gli fosse stata data materia e ragioni sufficienti per sostenere la comparazione Vanini- Descartes. Voet ne fu talmente entusiasta da cantare vittoria; ma, passato un anno, non se ne fece nulla: «Mais une année entiére se passa sans qu’il pût tenir à ce Pére qu’une comparaison qu’il avoit faite de M Descartes avec Vaninus, le priant de faire bien valoir ce morceau comme une piéce importante, et de mettre dans un beau jour le paralléle du nouveau Philosophe avec cét impie qui avoit été brûlé à Toulouse». Nel lib.VII, cap. IV, la citazione di Vanini cade all’interno della Sentence renduë dans le Senat Académique par l’Université de Groningue et des Oommelandes en la cause de Messire René Descartes Seigneur du Perron, contre Maître Martin Schoock Professeur en ladite Université. Nella sentenza si accenna alla linea difensiva di Schoock a proposito della comparazione Vanini-Descartes. Il teologo olandese dichiara ai giudici di non aver mai considerato Descartes un ateo né diretto né indiretto, né di averlo reputato simile a Caino e all’empio Vanini («qu’il ne prétend en aucun sens que le sieur Descartes fût directement ou indirectement Athée, ny aucunement semblable au fugitif Caïn ou à l’Impie Vanin»). Nel lib. VIII, cap. VII un ulteriore accenno a Vanini si riferisce ancora una volta all’accusa voetiana. 1691-2: [Pierre BAYLE] La chimère de la cabale de Rotterdam, Démontrée par les ‘Prétenduës Convinctions’, que le Sr. Jurieu a publiées contre Mr. Bayle. A Amsterdam, Chez Henry Desbordes, dans la Kalverstraat, MDCXCI, [24], CCII, [2], 392, [15] p. (Vanini p. 19). Nowicki - 1691. Seconda ed.: ivi 1696, [24], CCII, [2], 392, [15] p. (Vanini p. 19). Replicando alle accuse di Pierre Jurieu (1637-1713), soprannominato il Golia dei Protestanti, per il suo acceso fanatismo, Bayle osserva che, se un giudice si attenesse alle menzogne del suo accusatore, egli avrebbe rischiato di fare la fine di Vanini: «il courroit risque d’être traité comme Vanini si l’on s’en rapportoit à M(onsieur) J(urieu)». 1691-3: Johann Christoph BECMANN (1641-1717) Conspectus doctrinae politicae et moralis, Brevibus Thesibus earumque Demonstrationibus / propositus a Joh(anne) Christoph(oro) BECMANO, D(octore) et Hist(oriarum) ac Pol(iticae) Prof(essore) Ordin(ario). Francofurti ad Oderam, Sumptibus Hieremiae Schrey et Heinrici Joh(annis) Meieri Haeredum, A(nno) MDCXCI, [2], 124, 168 p. (Vanini p. 144). Altre ed.: Francofurti et Lipsiae, Apud heredes Meierianos et Godofredum Zimmermann, s. d. [ma 1696], [2], 124, 168 p. (Vanini p. 144); editio tertia: Wittenbergae, Apud Godofr(edum) Zimmermann, 1718, [4], 393 p. (Vanini p. 357). Nel Conspectus moralis, cap. XIV, De amore Dei, tra gli «opposita amori Dei» Becmann pone al primo posto l’ateismo, rappresentato da Vanini e da Mahomet Effendi: «Opposita amori Dei 1. Atheismus, qui Deum negat vel directe, quod rarius, Quales fuere Jul(ius) Caesar Vaninus, Muhammed Effendi, etc».

Upload: dinhcong

Post on 16-Feb-2019

214 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

1

BIBLIOGRAFIA VANINIANA 1691-1700

a cura di Francesco Paolo Raimondi e Andrzej Nowicki

1691-1 [Adrien BAILLET 1649-1706])

La vie de Monsieur Des-cartes [vols 2] Seconde Partie A Paris Chez Daniel Horthemels rueuml Saint Jacques au Meacuteceacutenas MDCXCI Avec Privilege du Roi [8] LXII 417 602 [16] p (Vanini pp 93 253-254 506-507) Nowicki - 1691 Rist anast Hildesheim Olms 1972 Geacutenegraveve Slatkins Reprints 1970 Altre ed con il titolo La vie de Descartes reacuteduite en abregeacute Paris Chez Guillaume de Luynes la Veuve de Bouumlillerot et Claude Cellier 1692 [18] 374 [2] p (Vanini p 206) Paris Chez la Veuve Mabre Cramoysi 1693 [22] 322 p (Vanini p 174) ed Paris La Table Ronde 1946 e 1992 302 p tr ingl The life of Monsieur Des Cartes containing the history of his philosophy and works as also the most remarkable things that befell him during the whole course of his life London Printed for R Simpson 1693 [2] 286 [2] p tr it di Lelia Pezzillo La vita di Monsieur Descartes Milano Adelphi 1996 300 p

Nel libV cap XII sotto lrsquoanno 1640 Baillet racconta che Mersenne avrebbe offerto la sua penna a Voet se gli fosse stata data materia e ragioni sufficienti per sostenere la comparazione Vanini-Descartes Voet ne fu talmente entusiasta da cantare vittoria ma passato un anno non se ne fece nulla laquoMais une anneacutee entieacutere se passa sans qursquoil pucirct tenir agrave ce Peacutere qursquoune comparaison qursquoil avoit faite de M Descartes avec Vaninus le priant de faire bien valoir ce morceau comme une pieacutece importante et de mettre dans un beau jour le paralleacutele du nouveau Philosophe avec ceacutet impie qui avoit eacuteteacute brucircleacute agrave Toulouseraquo Nel libVII cap IV la citazione di Vanini cade allrsquointerno della Sentence rendueuml dans le Senat Acadeacutemique par lrsquoUniversiteacute de Groningue et des Oommelandes en la cause de Messire Reneacute Descartes Seigneur du Perron contre Maicirctre Martin Schoock Professeur en ladite Universiteacute Nella sentenza si accenna alla linea difensiva di Schoock a proposito della comparazione Vanini-Descartes Il teologo olandese dichiara ai giudici di non aver mai considerato Descartes un ateo neacute diretto neacute indiretto neacute di averlo reputato simile a Caino e allrsquoempio Vanini (laquoqursquoil ne preacutetend en aucun sens que le sieur Descartes fucirct directement ou indirectement Atheacutee ny aucunement semblable au fugitif Caiumln ou agrave lrsquoImpie Vaninraquo) Nel lib VIII cap VII un ulteriore accenno a Vanini si riferisce ancora una volta allrsquoaccusa voetiana

1691-2 [Pierre BAYLE]

La chimegravere de la cabale de Rotterdam Deacutemontreacutee par les lsquoPreacutetendueumls Convinctionsrsquo que le Sr Jurieu a publieacutees contre Mr Bayle A Amsterdam Chez Henry Desbordes dans la Kalverstraat MDCXCI [24] CCII [2] 392 [15] p (Vanini p 19) Nowicki - 1691 Seconda ed ivi 1696 [24] CCII [2] 392 [15] p (Vanini p 19) Replicando alle accuse di Pierre Jurieu (1637-1713) soprannominato il Golia dei Protestanti per il suo acceso fanatismo Bayle osserva che se un giudice si attenesse alle menzogne del suo accusatore egli avrebbe rischiato di fare la fine di Vanini laquoil courroit risque drsquoecirctre traiteacute comme Vanini si lrsquoon srsquoen rapportoit agrave M(onsieur) J(urieu)raquo

1691-3 Johann Christoph BECMANN (1641-1717)

Conspectus doctrinae politicae et moralis Brevibus Thesibus earumque Demonstrationibus propositus a Joh(anne) Christoph(oro) BECMANO D(octore) et Hist(oriarum) ac Pol(iticae) Prof(essore) Ordin(ario) Francofurti ad Oderam Sumptibus Hieremiae Schrey et Heinrici Joh(annis) Meieri Haeredum A(nno) MDCXCI [2] 124 168 p (Vanini p 144) Altre ed Francofurti et Lipsiae Apud heredes Meierianos et Godofredum Zimmermann s d [ma 1696] [2] 124 168 p (Vanini p 144) editio tertia Wittenbergae Apud Godofr(edum) Zimmermann 1718 [4] 393 p (Vanini p 357)

Nel Conspectus moralis cap XIV De amore Dei tra gli laquoopposita amori Deiraquo Becmann pone al primo posto lrsquoateismo rappresentato da Vanini e da Mahomet Effendi laquoOpposita amori Dei 1 Atheismus qui Deum negat vel directe quod rarius Quales fuere Jul(ius) Caesar Vaninus Muhammed Effendi etcraquo

2

1691-4 [Gabriel DANIEL] (1649-1728)

Voyage du monde de Descartes [part II] A Paris Chez la Veuve de Simon Beacutenard 1691 [16] 308 p (Vanini p 120) Nowicki - 1690 e 1694 Seconda ed Amsterdam Mortier 1694 1696 e 1706 387 p (Vanini p 120) Paris 1702 1720 Amsterdam Pierre de Coup 1713 387 p (Vanini p 120) Utrecht Chez Etienne Neaulme 1732 [18] 387 p (Vanini p 120) La Haye Chez Pierre Gosseacute 1739 [16] 378 175 [24] p (Vanini p 114) tr ingl di T Taylor A Voyage to the world of Cartesius London Printed for Thomas Bennet 1692 e 1694 tr lat di Ignatius Choler Iter per mundum Cartesii Amstelaedami Apud Abrahamum Wolfgang 1694 307 p Viennae Austriae Typis Wolffgangi Schwendimann 1721 [4] 244 [4] p Nella seconda parte del trattato Gabriel Daniel gesuita critico di Descartes ricorda la querelle drsquoUtrecht in cui il filosofo francese egrave paragonato ad un ateo o a laquoun second Vaninus qui faisant semblant drsquoeacutetablir par ses raisonnemens lrsquoexistence de Dieu nrsquoavoit drsquoautre but que de la combattreraquo

1691-5 Christian Friedrich GARMANN (1640-1708)

Oologia curiosa duabus partibus absoluta Ortum corporum naturalium ex ovo demonstrans Cygneae Literis Christiani Bittorffii Sumptib(u)s Johannis Christoph(ori) Weidneri Bibliopolae Nivemontani [sd ma 1691] [8] 240 p (Vanini pp 100-101) Nel par 64 lrsquoidea di una natura laquodivina non daemoniaraquo egrave il fondamento di taluni atei che salvata la natura negano Dio Esempio recente di tale opinione egrave Lucilio Vanini che ambiziosamente si egrave dato il nome Giulio Cesare Nel De admirandis egli tenta di persuaderci che la natura egrave ciograve che chiamiamo Dio (laquoNostro seculo Lucilius Vaninus qui Julii Caesaris nomen ambitiose sibi imposuit in Dialogis De admirandis naturam id esse quod Deus nobis persuadere occupabaturraquo) Anche Spinoza fu filosofo della stessa pasta Ma ndash scrive il Garman ndash egrave da persone insane confondere cose cosigrave lontane come Dio e la natura laquoMente capti vox est Deum negare et naturam Deam proclamare Deum vanissime Vanini proscribis Deam civitate donas Maledicte Dei osor vesanae Deae amasie et cultorraquo

1691-6 Eberhard Werner HAPPEL (1647-1690)

E G HAPPELII Groumlsseste Denkwuumlrdigkeiten der Welt Oder so genandte Relationes Curiosae Worinne fuumlrgestellet und angefuumlhret werden Die Merckwuumlrdigste Historien und Geschichte Der vorigen und jetzigen Zeiten welche sich auff diesem grossen Schau-Platze der Welt zugetragen Dabey auch die sehr blutige und merckwuumlrdige Auffzuumlge der vorigen eiferigen Christen nach dem hl oder gelobten Lande in sieben wunderseltzamen Creutz-Jahrten abgehandelt sind Der fuumlnffte Theil Allen und jeden curieusen Liebhabern zur Lust Lehre und Nachricht in Druck verfertiget und mit schoumlnen Kupfern und Contersaiten durchgehends gezieret Mit Kaumlyserl Majest allergnaumldigstem Privilegio Hambug Gedruckt und verlegt durch Thomas von Wiering im guumlldenen A B C bey der Boumlrse im Jahr 1691 Sind auch zu Franckfurth und Leipzig bey Zacharias Herteln zu bekommen [8] 800 p (Vanini pp 213-215) Nowicki - 1690 Nel n 27 Der gezuumlchtigte Gottes-Verleugner Vanini egrave menzionato come rappresentante di dotti strampalati (laquoverkehrten Gelehrtenraquo) e di atei seguaci della magia (laquoschwartzkuumlnstlerischen Atheistenraquo) Egli approdograve allrsquoateismo e andograve incontro ad una fine spaventosa per la sua vita dissoluta e per il suo temperamento imprudente come accade in un tempo in cui prevalgono le ricerche curiose e unrsquooscura sapienza laquoDessen Laster-Leben und erschreckliches Ende allen leichtsinnigen Gemuumlthern zur Warnung dienen soll wie leicht einer so wohl durch unordentlichen Wandel als durch fuumlrwitzige Forschungen und Klugduumlnckel zum Atheisten werden koumlnneraquo Fatta tale premessa Happel si sofferma soprattutto sulla biografia vaniniana sulla scorta del testo di Zeiller integrato qua e lagrave con Gramond (1643) e con il Mercure Franccedilois (1619) Lucilio ndash egli scrive ndash studiograve la filosofia e volle darsi le arie di un teologo (laquofuumlr einen Theologum angsehen seyn wolteraquo) ma non credeva neacute in Dio neacute nella immortalitagrave dellrsquoanima (laquoer weden einen Gott noch die Unsterbligkeit der Seelen mehr glaubeteraquo) ed operograve negativamente come strumento del diavolo (laquoals ein Werckzeug des Teuffelsraquo) nella formazione della gioventugrave che fu facilmente attratta dalla sua empietagrave E lo fece non solo nelle dispute private ma anche in scritti come il De admirandis che per il suo contenuto maledetto (laquoverfluchter Inhaltraquo) sarebbe stato dato ndash secondo Happel ndash alle fiamme a Parigi La paura dellrsquoinquisizione lo costrinse a vagabondare dallrsquoItalia alla Francia da Parigi a Tolosa ove godette della protezione del Conte di Cramail che gli affidograve lrsquoeducazione del figlio A Tolosa proseguigrave la sua deleteria influenza sui giovani e infine sulla base della testimonianza del Francon fu condannato Happel cita verosimilmente dal Mercure franccedilois lrsquoepisodio del rifiuto di chiedere perdono a Dio al Re e alla giustizia Vanini pretese di morire da filosofo ma quando il carnefice gli strappograve la lingua emise un

3

muggito come un bue (fonte Gramond) Fu arso vivo e le ceneri del suo corpo maledetto furono sparse al vento in modo che lrsquoesistenza di questo mostro fosse del tutto cancellata dalla terra (laquoer lebendig [ma Vanini non fu arso vivo] verbrandt und die Asche seines verfluchten Coumlrpers in die Lufft gestrenet Also ward dieser Unmensch gestraffet und von der Erben aussgetilgetraquo) E se non tutti i calunniatori e negatori di Dio fanno una simile fine egrave certo che essi non si sottrarranno al fuoco dellrsquoinferno e saranno soggetti ad una punizione eterna (laquoNun lieber Mensch werben gleich nicht alle Gottes-Laumlsterer und Leugner auff solche Scheiter- und Brenn-Haussen geleget so sey dennoch versichert dass wird die ewige dermahleins desto sehrer straffenraquo)

1691-7 Theodor PAULI (1648-1716) ndash Anton PLOumlTZE (fl 1691)

Dissertatio academica de crimine atheismi ejusque poena Quam aeterni numinis auxilio et nobilissimae Facultatis Juridicae consensu sub praesidio Dn Theodori PAULI U(triusque) J(uris) D(octoris) et Prof(essoris) Primarii Seren(issimi) Elect(oris) Brandeb(urgensis) Consiliarii nec non Judicii Aulici Rerum Crim(inalium) Praesidis Placidae Eruditorum ventilationi exponit Antonius PLOumlTZE Lubecen(sis) Die Decembr(is) Anno MDCXCI Horis locisque solitis Regiomonti Typis Reusnerianis [28] p (Vanini pp [10 18 23 25]) Il presupposto da cui muove il Pauli egrave che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilitagrave o meno di venerarlo non puograve essere affrontata con la ragione ma va considerata un crimine e piugrave precisamente un crimine di lesa maestagrave divina da sanzionare con le dovute pene (laquonon ratione sed poenaraquo) Fatta tale premessa tutta la questione si risolve nello stabilire se esistono gli atei e quali sono le pene da infliggere loro (laquoan quid et quotuplices sint Athei quanam poena sint afficiendiraquo) A lungo si egrave ritenuto sotto lrsquoinfluenza di Lattanzio di Platone e di Thomas Browne che neacute i filosofi neacute gli uomini comuni abbiano mai negato lrsquoesistenza di Dio Taluni invece come Paolo nella lettera agli Efesini e Cicerone nel De Legibus hanno sostenuto che non solo egrave esistito un gran numero di atei ma che addirittura sono stati tali interi popoli (laquoAlii contra non tantum multos singulos hominies sed et integras Nationes hac labe infectas fuisse traduntraquo) Riguardo allrsquoesistenza di singoli atei il giurista non ha dubbi molti furono tali nellrsquoantichitagrave Tra essi vanno annoverati Evemero di Agrigento Diagora e Ippone di Melo Teodoro di Cirene Taluni altri si dichiararono atei solo a parole altri ancora si professarono tali nella condotta e nella vita (laquoalii professione oris tantum alii vita tantum seu factisraquo) Il Dio dei primi fu la gola (laquogulae scilicet mancipia quia deus venter ipsorum estraquo) Crsquoegrave poi la schiera degli epicurei che sono la tipica espressione dellrsquoateismo pratico Nel par VI Pauli esamina lrsquoateismo di secondo grado che egrave quello di coloro che lo professano a parole o con il cuore ma conducono una sana vita etica Assumendo come modello di indagine il De atheismo di Voet il giurista tedesco li definisce atei speculativi o teoretici (laquoSecundi gradus athei sunt qui Deum oris tantum et cordis professione palam abnegant licet de caetero vitam ducant non improbam quippe ideo non male vocantur Athei theoretici vel speculativiraquo) e li divide in atei diretti e indiretti Gli uni negano la divinitagrave direttamente gli altri la negano per consequentiam Tra i primi egrave un esempio Vanini che identifica esplicitamente la natura con Dio ed esclude qualsivoglia divinitagrave che la trascenda (laquoPrius faciunt qui Naturam dicunt esse naturantem seu Deam supra quam non detur Deus alius id quod ex recentioribus Lucilium Vaninum celebrem in Gallia Atheistam quondam fecisse constatraquo) I secondi ammettono Dio ma gli attribuiscono caratteri che sono incompatibili con la divinitagrave Ne sono un esempio coloro che ammettono Dio ma ritengono che egli sia ozioso e non provvidente Rientrano nellrsquoateismo indiretto anche coloro che negano lrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima La genia peggiore (laquoseu infimae farinae Atheismusraquo) egrave quella di coloro professano la fede a parole ma la scherniscono nella loro intimitagrave frequentano le chiese si mostrano devoti ma di fatto non accettano nessuna forma di religione (laquoqui Deum ore quidem profitentur sed corde rident qui in Templis et precibus comparent et externe devoti a vera autem et interna pietate sunt extorres qui ut verbo dicam religionem tantum simulant effectu vero nullam habentraquo) Essi praticano una sorta di deleterio indifferentismo Tali sono Marco Antonio De Dominis che passograve da una fede allrsquoaltra e lrsquoautore del De tribus impostoribus che si vuole essere stato Poggio Bracciolini o Pietro Aretino o Campanella autore dellrsquoAtheismus triumphatus o Giulio Cesare Vanini autore dei Dialogi (fonte Rosset 1619) A partire dal par XIII Pauli passa allrsquoesame della seconda questione ovvero quella relativa alle pene da infliggere agli atei La questione ovviamente non si pone per gli atei pratici ma per quelli di primo e secondo grado i quali facendo professione di ateismo ed avendo una condotta immorale compromettono il bene pubblico e rischiano di mandare in rovina lo Stato Per essi la pena egrave la morte laquonon solum ut Athei sed ut homicidae adulteri aliisque magni sceleribus coopertiraquo Resta da stabilire quale deve essere la sorte degli atei della seconda classe ovvero degli atei speculativi che non mettono a rischio la vita etica e si astengono dal vizio Secondo i cattolici non vrsquoegrave dubbio che lrsquoateismo essendo una eresia sia da punire con una pena esemplare come quella capitale in conformitagrave al precetto paolino espresso nella Lettera a Tito III 10 Ma lrsquointerpretazione cattolica del versetto paolino egrave secondo il giurista non corretta poicheacute giustamente egli fa notare che Tommaso intese erroneamente

4

il verbo devitare nel senso di occidere Per tale ragione egrave stato inflitto il supplizio capitale a Giulio Cesare Vanini e a Kazimierz Łyszczyński (laquoEx plurimis hac vice tantum adducimus Julium Caesarem vel ut alii vocant Lucilium Vaninum qui ob Librum De arcanis naturae editum aliaque atheistica teste Gramondo extracta prius vi forcipis ferroque abscissa lingua combustus est et ex recentissimis (il rogo del filosofo polacco egrave del 1689) Casimirum Liszkischiraquo) Lo stesso Gramond ndash rileva Pauli ndash restograve indignato per la condanna del Salentino percheacute non fu concesso allrsquoimputato il tempo necessario per un ravvedimento (laquoVerum Pontificiorum Exempla in talibus non tutam ubique faciunt regulam cum ipsemet Gramondus ibique indignetur quod Vaninum impoenitentem ad patibulum traxerint nec ideneum ad resipiscentiam spatium concesserint Praeterea notum est non semper spectandum sit quid Romae fiat sed quid fieri debetraquo) Diversa egrave invece la posizione dei protestanti che va da quella di Hobbes ostile alla pena capitale a quella del Pufendorff che non ammmette lrsquoimpunibilitagrave di coloro che si macchiano del reato di lesa maestagrave divina Dal canto suo Pauli ritiene meritevoli della pena capitale gli atei pratici o i libertini che compromettono la compattezza della vita associata Perciograve meritograve il supplizio estremo Vanini che secondo Gramond si comportograve scandalosamente da libero inseguigrave avidamente i piaceri e sedusse lrsquoincauta gioventugrave (laquoQuamobrem Lucilio Vanino meritum obtigit supplicium quia Autore Gramondo flagitiosus fuit in Libertate Voluptateum Sectator avidus et Seductor incautae Juventutisraquo) Nei confronti degli atei speculativi invece occorre secondo il giurista tedesco una sana opera di convincimento

1691-8 Nemo PEREGRINUS (i e Joseph MEGLINGER 1634-1675)

Duo secula ferrea quorum celeberrimam historiam in praesens contraxit compendium Nemo Peregrinus Pars II prosequens narrationem ab anno 1600 usque ad Pacificationem Monasteriensem 1648 [Basileae Koumlnig] Typis Maristellanis anno 1691 [4] 444 [19] p Sotto lrsquoanno 1618 tra gli eventus mirabiles in una breve annotazione Meglinger afferma laquoTolosae Lucius Vaninus Atheismum publice docere ausus in errore pertinax vivus exuriturraquo

1691-9 Jan SARTORIUS (1656-1729) ndash Martin CALIXT (fl 1691-1693)

De incunabulis Philosophiae ejusdemque ad nostram aetatem progressu dissertatio prior Quam Sub Praesidio M(agistri) Johannis SARTORII Gymnasii Thoruniensis Professor(is) Publ(ici) ac Visit publice turbitur Martinus CALIXTUS Michael-Villensis Hungarus ad diem XX Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) 1691 Thorunii MDCXCI In Auditorio Maximo Horis Consuetis Thorunii Formis Johannis Balth(asaris) Bresleri Gymn(asii) Typographi [26] p (Vanini p [12]) Nowicki - 1691

1691-10 Samuel Joseph SORBIEgraveRE (1615-1670)

Sorberiana sive excerpta ex ore Samueumllis Sorbiere prodeunt ex Musaeo Francisci Graverol I(uris) U(triusque) D(octoris) et Academici Regii Nemausensis Accedunt eiusdem tum Epistola de vita et scriptis Samueumllis et Joh(annis) Bapt(istae) Cotelier tum Epulae ferales sive Fragmenti Marmoris Neumasiani explanatio Tolosae Typis Guillelmi Colomyez et Hieronymi Posuel Regis Typograph(orum) MDCXCI Cum privilegio Regis [55] 384 [2] p (Vanini p 81) Altra ed Tolosae Typis Guillelmi Colomyez Hieronymi Posuel M Fouchac et G Bely bibliopolas 1694 ss pp ed con il titolo Sorberiana ou bons mots rencontres agreables penseacutees judicieuses et observations curieuses de M Sorbiere A Paris Chez la Veuve Mabre-Cramoisy 1694 Avec privilege du Roy [48] 246 p (Vanini p 67)

Nella voce Cartesius Sorbiegravere ricorda che nella Epistola a Voet il filosofo si difese dallrsquoaccusa di essere stato un secondo Vanini laquoProdiit epistola Cartesii ad Voetium in qua respondet atrocissimis iniuriis Schoockii cujusdam qui virum illum magnum atheismi insimulat et Diagorae Euemero Lucilio Vanino confert impudentissime nemo quippe tam pio proposito tam felici successu rationibus naturalibus animae humanae spiritualitatem et Dei existentiam probare tentavitraquo

1691-11 Adam TRIBBECHOW ndash Barthold Johann BRAMMER (- 1693)

In Nomine Domini Nostri Jesu Christi Veritas creationis mundi Prout a Mose descripta est ostensa in traditionibus gentium ac vetustissimis antiquitatis profanae monimentis ad convincendos Atheos Praeside M(agistro) Adamo TRIBBECHOVIO Sacr(ae) et profan(ae) Historiae Prof(essore) Ord(inario) Facult(atis) Philos(ophicae) h(oc) t(itulo) Decano

5

Resp(ondente) Bartholdo Johanne BRAMMERO Kilon(ensi) Hols(ato) D V D die Augusti MDCLXVIII pp 277-298 in Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum in quo continentur I Delphi foenicizantes Edmundi DICKINSONI II Veritas creationis Mundi prout a Mose descripta est ostensa in traditionibus gentium ac vetustissimis antiquitatis profanae monimentis a D Adamo TRIBBECHOVIO III Messiae mors sepultura ac resurrectio ex Jesaiae liii 8 9 10 ad disputandum olim proposita a Beato Martino GEJERO IV Dissertatio Historico-Chronologica de computo sacro LXX Hebdomadum Danielis B Aegidii STRAUCHII V Davidis et Salomonis Satellitium Crethi et Plethi Dn Henrici OPITII Collectus ac plenissimis indicibus auctus a Thoma CRENIO [i e CRUSIO] Rotterdam Apud Petrum van der Slaart Bibliopolam ad Insigne Ciceronis MDCLXXXXI [20] 508 [16] p (Vanini p 235) Altra ed ivi 1693 ss pp

Contro gli atei negatori della creazione Bramm ricorda la battaglia mersenniana quella di Gregorius Tolosanus di Gijsbert Voet e di Theophilus Spizel Quindi osserva che sotto il velo di esercitazioni apologetiche lrsquoAmphitheatrum difende lrsquoeternitagrave del mondo e cela un ateismo che viene piugrave lucidamente alla luce nei Dialoghi laquoPraeter eos autem quos supra notavimus totus Vanini liber quem Amphitheatrum aeternae providentiae inscripsit nihil aliud est siquidem levato quod dicitur velo inspiciamus quam Dei inficiatio mera proque mundi aeternitate ac divinitate instituta exercitatio quam Atheismi insaniam luculentius prodidit editis dialogis longe pestilentissimiraquo

1691-12 Henning WITTE (1634-1696)

Diarium Biographicum In quo scriptores seculi post natum Christum XVII praecipui Quos inter Reges Principes Pontifices Cardinales Episcopi Theologi J(urisconsul)ti Medici Philosophi Mathematici Oratores Historici Poeumltae Philologi Antiquarii Artifices Absque Nationis Religionis et Professionis discrimine Juxta annum diemque cujusvis emortualem concise descripti magno adducuntur numenro Libri itidem eorum in Ebraica Syriaca Chaldaica Arabica Aethiopica Persica Sinica Indica Japonica Malabrica Graeca Latina Italica Hispanica Gallica Anglica Germanica Svecica Danica Polonica Belgica aliisque linguis consignati Latio Recensentur Idiomate Ut eruditio praesentis aevi tamquam in speculo uno intuitu cognosci queat Opus Ex variis tam editis quam aliunde acquisitis monumentis literalis indefesso studio ac maximo labore confectum ab Henningo WITTE Praemittitur Dissertatio de multiplici libri hujus usu acceditque demum Index juxta Auctorum cognomina Gedani Sumptibus Martini Hallervordii Bibliopolae Regiomontani Imprimebat David Fridericus Rhetius 1688-MDCXCI vol I-II [796] [12] 190 [116] p (Vanninus vol II 1691 pp 23-24 [20]) Nowicki - 1691 Sotto la data del 9 aprile 1619 lrsquoautore registra il rogo tolosano laquoLucilius sive ab aliis vocatur Julius Caesar Vanninus Italus Neapolitanus Medicinae in speciem Professor re Seductor Haeresiarcha et Atheus Tolosae combustus Stuxit [sic] Dialogos De admirandis naturae (quibus non erubuit profiteri naturam omnium Deam) Amphitheatrum aeternae providentiae contra veteres philosophos Apologiam Tridentini Concilii ad Chemnitium

1691-13 Balthasar Christoph WUST (1630-1704) ndash Thomas BURNET (1635-1715)

Telluris theoria sacra orbis nostri originem et mutationes generales quas Aut jam subiit aut olim subiturus est complectens libri duo priores De diluvio et paradiso posteriores duo De conflagratione mundi et futuro rerum statu Autore Thoma BURNETIO Francofurti ad Moenum Typis et impensis Balth(asaris) Christophori Wustii Sen(ioris) MDCXCI [23] 288 p (Vanini p [2]) Vanini egrave citato nella lettera al lettore scritta dallrsquoeditore Balthasar Christoph Wust Questi lamenta la diffusione soprattutto in Francia di nuove dottrine che mettono in crisi la tradizione cattolica e propongono nuovi dogmi di teologia morale I trattati incriminati sono il De praeadamitis di Isaac de la Peyregravere e il Tractatus Theologico-politicus di Spinoza degno di fare la stessa fine di Vanini laquosed ille Spinoza homo atheus infamis nebulo dignus erat qui Julii Caesaris Vanini fata sustineretraquo

6

1692-1 Anonimo

rec di CRENIUS Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum (1691) pp 392-404 in Giornale de Letterati del MDCXCII Eprimo di Modona In Modona Per gli Eredi Cassiani Ad Istanza de Cozzi e Capponi Stampatori Vescovili [12] 474 [6] (Vanini p 398) Lanonimo cita la dissertazione del Tribbechovius Veritas creationis mundi laquocontro gli Atei e i Filosofi impugnanti la creazione del mondo quali sono stati il Peireiro il Vecchietti il Vanini e gli Autori delle Scritture uscite intorno ai Preadamitiraquo

1692-2 Valentin ALBERTI (1635-1697)

D Val(entini) ALBERTI P(rofessoris) P(ublici) Lips(isensis) Examen professionis fidei Tridentinae Nec non expositionis doctrinae catholicae Jacobi Benigni Bossueti In XXV Disputationibus Publice institutum Adjecit Autor praeter ipsam professionem fidei Tridentinae Indicemque ac Programma suum etiam Simonianum illi oppositum una cum Notis Apologeticis Lipsiae Apud Maur(itium) Georg(ium) Weidmann Typis Johannis Coleri MDCXCII [47] 679 [17] p (Vanini p 80) Nel cap IV De Espositione Doctrinae Catholicae Bossueti par 3 vrsquoegrave una citazione del Dial XLIX p 349 del De admirandis a proposito dei Commentarij Sacrosancti Concilii Tridentini Vanini ndash egli scrive ndash si vanta di avere debellato in essi gli eretici la cui dottrina egrave lontana da quella cattolica quanto la veritagrave dista dalla menzogna laquoIn his Commentariis suis gloriatur postquam paulo ante ab una sola Apostolica (hoc est Romana) Ecclesia Christi Domini sacramenta legitime ministrari sicut paulo post tantum haereticos a Romano-catholicis quantum a veritate mendacium differre dixeritraquo

1692-3 Richard BENTLEY (1662-1742)

A confutation af Atheism from the origin and frame of the World Part I A sermon Preached at St Mary-le-Bow October the 3d 1692 Being the Sixth of Lecture founded by the Honourable Robert Boyle Esquire By Richard BENTLEY M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed for Henry Mortlock at the Foenix in St Paulrsquos Church-yard 1692 [2] 34 p (Vanini p 8) Nowicki - 1692 e 1696 Altra ed The Folly and Unreasonableness of atheism Demonstrated from The Advantage and Pleasure of a Religious Life The Faculties of Human Souls The Structure of Animate Bodies et The Origin and Frame of the World In Eight Sermons Preached at the Lecture Founded by The Honourable Robert Boyle Esquire In the First Year MDCCXCII By Richard Bentley M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed by J H for H Mortlock at the Phoenix in St Paulrsquos Church-yard 1693 [5] 36 33 32 36 35 [3] 34 40 42 (Vanini p 7 sesta numerazione) The forth edition corrected London Mortlock 1699 280 p (Vanini p 172) Tr latina di Daniel Ernest Jablonski Stultitia et irrationabilitas atheismi demonstrationibus ab emolumento atque voluptate vitae religiosae facultatibus animae humanae structura corporis animati origine et compage mundi evicta Oct orat sacris habitis in praelectione instituta a Rob Boyleo a fundatione primo Christi 1692 Berolini Ruumldiger 1696 [16] 436 p (Vanini p 272) Riprodotto in Eight Sermons Preachrsquod at the Honourable Robert Boyle Lecture in the first year MDCXCII The fifth edition Cambridge Printed for Cornelius Crownfield 1724 [8] 384 p (Vanini p 212) Eight Sermons preached at the Hon(oura)ble Robert Boyle Lecture in the year MDCXCII to which are added three sermons on different occasions Oxford at Clarendon Press 1809 XI 383 p (Vanini p 180 Sermon VI) Sermons preached at Boyle Lecture Remarks upon a Discourse of free-thinking Proposals for an edition of the Greek Testament etc etc edited with notes by the Rev(erend) Alexander Dyce London Francis Macpherson 1838 XVI 546 p (Vanini p 124) In riferimento al passo in cui Vanini afferma che il Cristo non poteacute compiere miracoli a causa della incredulitagrave dei suoi concittadini Bentley osserva laquoThis is the passage which that impious and impure Atheist Lucilio Vanino singled out for his Text in his pretended and mock Apology [intendi De admirandis p 439] for the Christian Religion wickedly insinuating as if the Prodigies of Christ were mere impostures and acted by Confederacyraquo

1692-4 Michael BERNS (1657-1728)

Altar der Atheisten der Heyden Und der Christen Das ist (I) Aus der Natur durch unlaugbahre und unwiedertreibliche Grund-Schluumlsse wieder die Atheisten erwiesen Dass ein Gott sey (II) Wie solches von allen Voumllckern werde bekraumlfftiget Und dann Dass die Christliche Religion die eintzige

7

wahre fuumlrtrefflichste und Leib und Seel in Zeit und Ewigkeit auff dass houmlchstvergnuumlgende und begluumlckseligende Religion sey Wieder Die 3 Ertz-Betrieger Hobbert Hobbes und Spinoza Auffgesetzt von M Michael BERNS Predigern zu Wesslingburn in Ditmarschen Hamburg Gebruckt bei Thomas von Wiering in guumlldenen A B C 1692 [48] 271 [ma 371] [30] p (Vanini pp [25-26]) Nowicki - 1692 Nella Vorrede Berns accosta Vanini a Hobbes per le comuni dichiarazioni ateistiche frutto di stolto narcismo (philautia) e di diabolica ambizione (laquoDiese Worte sind fuumlr aller Welt an den Vaninus und Hobbes zur Wahrheit getreten Als die auch von der Welt wegen ihrer naumlrrischen Philauty und ihres verteuffelten Ehrgeitzes den gerechten Lohn empfangenraquo) Sotto limpulso della sua ambizione Vanini che si vergogna del proprio nome lo sostituisce con una delle fantasiose denominazioni suggerite dal suo narcisismo (philautia) si fa chiamare Giulio Cessare anzicheacute Lucilio percheacute cosigrave Lucilio sarebbe sopravvisuto e Giulio Cesare sarebbe stato arso sul rogo (laquoDen es brachte der Ehrgeitz dahin den Vaninum dass er sich seines eigenen Nahmens schaumlmte sich mit einem seiner phantastischen Raumlyserlichen Philauty gemessen Nahmen belegt und fuumlr Lucilius sich Julius Caesar nennen lassen da doch wann Lucilius Vaninus waumlre Lucilius geblieben so wurde Julius Caesar Vaninus nimmer seyn verbrandt wordenraquo)

1692-5 Nathanael FALCK (1663-1693) ndash Johann Isaac TREMPEN-AU (fl 1692-1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De daemonologia recentiorum autorum falsa disputabit publice Nathanael FALCK SS Theol(ogiae) Lic(entiatus) et Ejusd(em) vocatus apud Stetinenses in Gymnasio Regio Prof(essor) Prim(arius) ibidem ad D(ivae) Mariae Pastor ac Praepositus hactenus Collegii Philos(ophici) in hac Alma Adjunctus et h(oc) t(itulo) Decanus Respondente Joh(anne) Isaaco TREMPENAU Geda(nensis) In Auditorio Majori die 3 augusti 1692 A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCII Wittebergae Typis Martini Schultzii 26 p (Vanini p 2) Nowicki - 1692 Altra ed con il titolo Dissertatio preliminaris varias recentiorum ad atheismum vias ac methodos imprimis per negatam Daemonum existentiam commonstrans in Nathanaelis FALCKEN Dissertationes quatuor De daemonologia recentiorum autorum falsa Wittebergae habitae Nunc vero Praefixis literis Schomerianis ibidem recusae Typis Martini Schultzii An(no) 1694 [3] 92 p (Vanini p 2)

Vanini egrave menzionato come il piugrave eminente propugnatore del nuovo ateismo (laquointer recentiores qui atheismum aperte professi sunt prae reliquis eminet Julius Caesar (ita enim dici voluit qui Mersenno judice Atheorum omnium Caesar erat cum nomine a parentibus dato antea Lucilius vocaretur Vaninusraquo) caratterizzato da forti venature naturalistiche tanto da essere propedeutico allo spinoziamo Scarne le notizie biografiche sul Salentino Fack si limita a dire che si nutrigrave a Roma dei primi rudimenti delle lettere e divenne infine professore di Medicina (fonte Gramond 1643) ma non trascura di accennare alla leggenda nera

1692-6 Johann Heinrich FEUSTKING (1672-1713) ndash Johann HOumlVET (1672-1707)

Σὺν λόγῳ καὶ λόγῳ De achitophelismo Cum aliorum tum maxime Nicolai Machiavelli schediasma Praeside M(agistro) Johanne Henrico Feustking Stellovia-Holsatus In Florentissima Academia Leucorea horis antemeridianis in auditorio veteri Ad Diem Septembris Anno MDCXCII publico Philosophorum examini subiectum a Johanne HOumlVET Stralsunda-Pomerano Wittebergae Typis Martini Schultzii [24] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1692 In una nota al par III Feustking cita en passant il primo dialogo (L) del libro IV del De admirandis

1692-7 Giacinto GIMMA (1668-1735)

Sylva rerum notabilium ab Autorum operibus tum latinis tum italicis excerptarum t III Ms I 15 Bari Bibl Sagariga Visconti Volpi cc 98-99 Altra ed Lecce Milella 1999 t III a cura di Maria Occhinegro apparato critico e fonti di Giulia Belgioioso presentazione di Cesare Vasoli XII 301 p

Nel t III Gimma scrive laquoLucilio detto poi Giulio Cesare Vanino Medico Italiano bencheacute non si sappia la sua patria fu scelerato Chiamograve il suo Aristotele Dio dersquo Filosofi et Sommo Pontefide la Natura Regina e Dea e se stesso Profeta Nersquo Dialoghi diersquo tutta la forza drsquooperare alle stelle disse che dal movimento loro e dal Cielo gli atti della nostra fantasia la Religione ed ogni altra cosa dipende tra lrsquoaltre sue vanitagrave negograve Iddio e la sua providenza schernigrave le cose sacre e religiose e nellrsquoandare al

8

patibolo disprezzava il Confortatore e la Santa Croce che gli si presentava drsquoavanti spesso dicendo andiamo a morir da Filosoforaquo

1692-8 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Het vergift Van de Cartesiaansche Philosophie grondig ontdekt En meest historischer Wijze uit de Schriften van des Cartes zelfs en van andere Schrijvers zo voor als tegen hem getrouwelijk aangeweezen Op-gestelt Tot oen grondt wan de Wederlegging van Bekkers Betooverde Wereldt Door Jacobus KOELMAN Dienaar des Evangeliums Lib(eralium) Art(ium) Mag(ister) et Philosophiae Doctor trsquoAmsterdam By Johannes Boekholt Boekverkoper in de Gapersteeg by de Beurs Anno 1692 [32] 669 [95] p (Vanini pp 82-84 [28] Koelman che nellrsquoindice definisce il filosofo salentino laquohoedanigen Atheistraquo ritorna sulla tesi di Schoock e di Voet per i quali Descartes si configura come un secondo Vanini Cita in proposito lrsquoExercitatio I dellrsquoAmphitheatrum in merito alla dimostrazione dellrsquoesistenza di Dio non sulla base della prova scolastico-tomistica che parte dal moto ma sulla base di una prova di matrice pitagorica cabalistica e transnaturale laquoDie argumene voorgehouden hebbende gaat hy tot een ander Maar de Leezer zegt hy vereyscht misschien van my een subtielder deyling der zaaken laat hem dan aanneemen niet een Scholastijke maat een Godlijk toverachtige of Cabalistische niet genoomen uyt de Pithagorische getalen dat is een Demonstratie van dat Godt is tegen de Atheistery Dopo un accenno alla leggenda nera (Julius Caesar Vaninus heest dat praetext gebruykt dewelke zijn Alpostelschap van Atheistery verkrege hebbende by die van Parissraquo) In realtagrave il teologo olandese ripete a proposito del De admirandis citato con titolo olandese Het ronde Schouwburg van de eeuwige Godlijke voor zienigheidt la tesi voeziana secondo cui la strategia pseudo-apologetica di Vanini egrave analoga a quella di Descartes e consiste nel mostrare che se un cosigrave grande Atlante non egrave in grado di replicare alle argomentazioni ateistiche non rimane aperta che la porta dellrsquoateismo laquowaar in hy zo trsquoschijnt met een groot toestel en op een nieuwe en solider wijze Godts voorzienigheidt verdeedigt maar in der waarheidt beschermt hy in eenige dingen de zaak zo dat hyze eer verlaat en te spot stelt want dat is de kunst der konsten Indien te weeten zo een grooten Atlas aanwendende zo zeltsaame en nieuwen machinen uit de Philosophie en Theologie de zaak niet en kan staande houden En daarom manneer een Cartesiaansch Theologant onder de bedekte van Irenaeus Philalethius tegen een Anticartesiaansche die zich de naam gaf van Suetonius Tranquillus aldus sprak weet Suetonius niet wie de Persoon van Des Cartes met Vaninus en zijn Meditatien met Vanini schriften vergeleken heeftraquo

1692-9 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Wederlegging van B Bekkers Betoverde Wereldt het eerste deel Ingestelt door Jacobus KOELMAN Dienaar des N Evangeliums Met een Aanhangsel van den Duyvel van Tedworth [i e Joseph Glanvill The daemon of Tedworth] en van een Brief van de Hoog-geleerde Henricus Morus Aangaande Tovery en Waarseggery Uit het Engels vertaalt trsquo Amsterdam by Johannes Boekholt Boeksverooper in de Gaper-steeg up de Beuers Anno 1692 [11] 480 p (Vanini p 163) La citazione di Vanini cade allrsquointerno di un passo del Credulity and incredulity di Meric Casaubon (1668)

1692-10 Johann Wolfgang JAumlGER (1647-1720)

Historia ecclesiastica Seculi Decimi Septimi In Qua fata Ecclesiae protestantium indicantur conclavia pontificum Romanorum omnia referantur diversi motus et schismata in Ecel(esia) [sic] Chr(istiana) et imprimis syncretismus naturalismus bohemismus borrismus quietismus arminianismus amyraldismus jansenismus cartesianismus coccejanismus recentesque in Gallia et Anglia Controversiae ob oculos dilucide ponuntur Cum Parallelismo Profanae Decennium primum [tertium] Authore Johanne Wolfango JAGERO S(acrae) Theol(ogiae) Lic(entiato) Professore Phil(osophiae) P(ublico) ejusdemque Decano ac Duc Stipend Theol Ephoro Tubingae Literis Johann-Cunradi Reisii MDCXCI-MDCXCIII [7] 360 [1] 368 [22] 344 p (Vanini Decennium secundum 1692 pp 263-265) Nowicki - 1692 Altra ed Hamburgi Sumptibus Sam(uelis) Heylii et Jo(hannis) Gottfriedi Liebezeitii Lauenburgi Typis Christ(iani) Alb Pfeifferi 1709 t I [16] 788 p (Vanini pp 282-283)

Lrsquoautore dedica a Vanini il cap VI (Acta contra Atheum Iulium Coesarem [sic] Vaninum) del lib VII ma si limita a riprodurre per intero il testo di Gramond (1643)

9

1692-11 Pierre POIRET (1646-1719)

Petri POIRET De eruditione solida superficiaria et falsa libri tres in quibus ostensa Veritatum solidarum via et origine cognitionum Scientiarumque Humanarum et in specie Cartesianismi Fundamenta valor defectus et errores deteguntur Praemittitur Tractatus De vera Methodo inveniendi verum confutationem fundamentorum libri Belgici de Mundo fascinato in fine obiter exhibens Subnectuntur nonnulla Apologetica Amstelodami Apud Andream Petri 1692 Prostant in officina Wetsteniana [60] 183 [1] 488 p LrsquoApologetica II egrave a pp 365-392 (Vanini p 374) Altre ed Francofurti et Lipsiae Apud Joh(annem) Fridericum Zeitlerum 1694 [58] 552 199 [1] p Amsterdam Ex officina Westeniana 1707 700 p NellrsquoApologetica II difendendosi dalle accuse mossegli da un articolista degli Acta Eruditorum (1685 december p 548) il quale sosteneva che nelle Cogitationes (1677) si era schierato a favore di chi aveva abbandonato la fede Poiret chiarisce di non aver mai dato il suo assenso a nessuna forma di vaninismo ateismo bodinismo naturalismo socinianismo pelagianismo etc (laquoNamque nemo est qui Cogitationibus meis Oeconomiaque divina edita et lectis non numeret inter calumnias quae passim mihi amicisque meis imputat Vaninismum sive Atheismum Bodinismum Naturalismum Socinianisumu Pelagianismumraquo)

1692-12 Paul STOCKMANN (1661-1718)

M(agistri) Pauli STOCKMANNI Elucidarius Haeresium Schismatum aliarumque opinionum et dogmatum cum fide orthodoxa pugnantium quae post natum Christum potissimum ad haec nostra usque tempora vel exorta sunt et viguerunt vel adhuc hodie vigent ordine Alphabetico concinnatus cum epistola Dn D Val(entini) Alberti P (rofessoris) P(ublici) in commendationem Opusculi praemissa Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii Literis Wittigavianis 1692 [32] 453 [59] p (Vanini pp 62-63 441) Nowicki - 1692 Seconda ed Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1697 [40] 639 [75] p (Vanini pp 90 622) terza ed Lipsiae Apud haeredes Lanckischianos Typis Joh Heinrich Richteri 1697 [20] 309 [27] p Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1719 [28] 940 [114] p

Nella voce Athei cosigrave Stockmann scrive laquoqualis [atheus] etiam nostro seculo fuit quidam Julius Caesar Vaninus qui equidem si rubricae credas A C 1615 Amphitheatrum contra Atheos scripsit sed revera pro Atheis siquidem argumenta illorum subtiliter proponit et frigidissime ad illa respondet quapropter Tolosae combustus est poenas blasphemiis et incredulitate sua dignas luit quam alii quoque omnes qui vita sua epicuraea testantur se Deum non credere licet ob poenas temporales ore istud confiteri nolint quoniam iram Dei ejusque minas ac retributiones non metuunt Quorum illos Atheos speculativos hos vero practicos appellare posses Atheista theoreticus fuit Casimirus Liszynskiraquo Nella voce Vaninus non aggiunge sostanzialmente nulla di piugrave e rinvia a Scherzer (1680)

1693-1 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698) ndash Nicolaus ENGELHOLM (fl 1693)

Disputationem de tolerantia librorum noxiorum politica Divina favente gratia et Annuente Amplissima in inclyta Academia Gryphica Facultate Philosophica Sub Praesidio M(agistri) Ehre-Gott Danielis COLBERGII Moral(is) Profess(oris) Ord(inarii) Eruditorum Censurae exponit Nicolaus ENGELHOLM Austria-Svecus In Auditorio majori ad diem Julii Anni Jubilaei Svedici qui est post natum Christum MDCXCIII Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjamini Starchii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) [32] p (Vanini pp [14-15]) Colberg inquadra Vanini allrsquointerno dellrsquoateismo positivo ovvero dellrsquoateismo di coloro che simulano esteriormente di professare il cristianesimo ma convertono di fatto i misteri della fede nella filosofia platonica (laquoAd Atheismum positivum referimus libros externam Christianismi professionem simulantes reapse omnia fidei mysteria scripturam S interpretando in Platonicam philosophiam commutantesraquo) Sono tali i libri di Weigel Postell Fludd Campanella Piugrave articolato il discorso sul Vanini laquoAtheus consummatissimusraquo il quale nellrsquoAmphitheatrum e nel De admirandis naturae arcanis non poteacute dare soddisfazione alle obiezioni da lui stesso mosse e servigrave con malizia la causa di Dio o favorigrave indirettamente lrsquoateismo (laquoobiectionibus a se motis satisfacere non potuit et propterea accusatur quasi ex malitia Dei causam deserverit aut indirecte atheismum stabiliveritraquo) Un autore di chiara fama rimasto senza nome in un colloquio privato con Colberg ha tentato di discolpare il Salentino dicendo che la sua colpa deve essere ascritta alla sproporzione tra lrsquoonere assunto e la sua capacitagrave raciozinativa

10

(laquoA qua infamiae macula et auctorem et libros purgavit in privato quodam colloquio Vir Clarissimus omnem culpam conjiciens in imbecillitate virium oneri suscepto probandi impariumraquo) Tale parere egrave condiviso da Diecmann ed egrave sottoscritto dallo stesso Colberg dopo unrsquoattenta lettura dellrsquoAmphitheatrum (laquoQuam sententiam quod libros attinet ex Inspectione comprobat Johannes Diecmannus Cui etiam subscribimus post diligentem perlustrationem dicti libriraquo) Mentre la Disputatio era in corso di stampa il collega Saalbachius comunica al Colberg che da una lettera ricevuta da B Schertzer ha appreso che Vanini oltre allrsquoAmphitheatrum providentiae divino-magicum ha dato alle stampe anche un Amphitheatrum providentiae in natura magnae velut Deae [evidentemente Colberg non intuisce che Scherzer si riferisce al De admirandis] in cui le obiezioni ateistiche contro i miracoli sono confutate debolmente cosigrave da lasciare il lettore nel dubbio (laquoDum haec in Typographiam mittere cogitamus commode communicavit nobis Excellentissimus Dominus Saalbachius collega noster honoratissimus literas a B Scherzero ad se missas ex quibus discimus Vaninum praeter Amphitheatrum Providentiae divino-magicum edidisse Amphitheatrum Providentiae in natura magnae velut Deae in quo obiectiones Atheorum quibus miracula impugnare solent subtilissime proponat et coloret resolvat autem frigidissime semper dubia in mente lectoris reliquensraquo)

1693-2 Philippe DUBOIS (1636-1703) ndash Charles Maurice LE TELLIER (1642-1710)

Bibliotheca Telleriana sive catalogus librorum bibliothecae Illustrissimi ac Reverendissimi D D Caroli Mauritii LE TELLIER Archiepiscopi Ducis Remensis Primi Franciae Paris Sanctae Sedis Apostolicae Legati nati Belgicae secundae Primatis Capellae Regiae Praefecti Regiorum Ordinum Commendatoris etc Parisiis e Typographia Regia MDCXCIII [22] 447 [93] p (Vanini p 145) Nowicki - 1693 Nella sez Theologi egrave registrato il De admirandis

1693-3 Adam Christoph JACOBI (1638-1689)

Catalogus bibliothecae Viri Magnifici et Consultissimi Adami Christoph JACOBI Jureconsulti et Consiliarii Electoralis Saxonici b m in partes duas distributus Qvarum prior libros continet Theologicos et Juridicos qui ad diem IV Aug(usti) et seqq MDCXCIII ab hora octava ad undecimam ante meridiem et a tertia ad sextam post meridiem divenduntur Altera Medicos Politicos Philologicos et Philosophicos complectitur qui ad diem XVI Januar(ii) et secuturis MDCXCIV iisdem horis Dresdae in aedibus Beati Possessoris publicaelig auctionis lege praeligsenti et melioris notaelig pecunia soluta plus licitantibus cedent Lipsiae Apud Joh(annem) Frid(ericum) Gleditsch 1693 382 366 p (Vanini vol I p 118) Nowicki - 1693 Altra ed ivi 1794 ss pp

Registra alla pos 2378 lrsquoAmphitheatrum

1693-4 Kaspar LOESCHER (1636-1718) ndash Christian Ernst MUSSIGK (1671-1724)

De Theognosia naturali eorumque qui hac abutuntur anapologesei ex oraculo Paulino Rom I 19 20 Praeside Gaspare LOESCHERO SS Theol(ogiae) Doctore et P(rofessore) P(ublico) Ecclesiae Wittebergensis Pastore Primario edisseret publice autor M(agister) Christian Ernst MUSSIGK Lub Lus die 4 aprilis 1693 Wittenbergae Schroumldter 1693 86 p (Vanini p 73) Nowicki - 1693 Altra ed Wittebergae Typis Johannis Michaelis Goderitschii 1693 [4] 68 p

1693-5 Georg Wolfgang WEDEL (1645-1721) ndash Ernst Heinrich WEDEL (1671-1709)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio medica De spectris Praeside Georgio Wolffgango WEDELIO Medicinae Doctore Theoretices Professore Ordinario Consiliario et Archiatro Ducali Saxonico Parente suo pie devenerando Publice συζητήσει proposita ab Ernesto Henrico WEDELIO Gotha-Thuringo in Auditorio Medico Horis consuetis Ad d(iem) [] Maij MDCXCIII Jenae Literis Krebsianis 31 [1] p (Vanini p 13) Nowicki - 1693 Nel cap I Wedel cita il Dial LI (pp 370-371) ove Vanini spiega le apparizioni presso i cimiteri per effetto dei vapori emanati dai cadaveri ed osserva che il medesimo fenomeno non si produce quando si pratica la cremazione Ciograve che sembra sfuggire a Wedel egrave che in entrambi i casi le osservazioni vaniniane sottendono surrettiziamente una confutazione della immortalitagrave dellrsquoanima laquoNon abludit ab

11

his opinio illorum qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem qui illorum referat effigiem atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver vaporem juxta sui mensuram emiserit idcirco olim quia cremabantur cadavera nihil tale visum quae verba sunt famosi illius I C Vanini l De admirandis arcanis dial 51raquo

1694-1 Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712)

Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN Syllabus plagiariorum hac Iterata editione altera parte auctior Accedit Henrici SYPESTEINII De plagiariis Epistola Amstelaedami Apud Janssonio-Waesbergios Anno MDCLXXXXIV [4] 92 p (Vanini p 85) Nowicki - 1694 Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679)

1694-2 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698)

Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS Professor Moralium Ordinarius jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 177 p (Vanini p 132) Nowicki - 1694 Nella Disputatio VI Libri antiquitatem mentientes Sybllarum Hermetis et Zoroastris in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista) A tal proposito menziona Plutarco Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph Exerc VII p 43)

1694-3 Hermann CONRING (1606-1681)

Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis Helmstadi [sic] Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii 1694 254 p (Vanini p 151) Nowicki - 1694 Registra alla pos 525 lrsquoAmphitheatrum

1694-4 Henning Johann GERDES (1653-1723) ndash Cunrad Tiburtius RANGO (1639-1702)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE SS Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente Regiique Consistorii Praeside placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius Consistorii Praeses atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 [106] p (Vanini p [42]) Nowicki - 1694 Altra ed ivi 1694 [118] p (Vanini p [54]) Ristampa Wittenbergae 1708 [121] p (Vanini p [57])

Nel cap II sect I par 11 Rango cita il De adm Dial LVIII p 456 (laquoAudiamus Atheorum Caesarem fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentemraquo nota a margine Vanini Dial 53 De mortuorum resurrectione) a proposito dellrsquoestasi come effetto della contemplazione del sublime ma omette di dire che per Vanini lrsquoestasi egrave una malattia

1694-5 Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) ndash Johann HAAG (fl 1694)

Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I De

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 2: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

2

1691-4 [Gabriel DANIEL] (1649-1728)

Voyage du monde de Descartes [part II] A Paris Chez la Veuve de Simon Beacutenard 1691 [16] 308 p (Vanini p 120) Nowicki - 1690 e 1694 Seconda ed Amsterdam Mortier 1694 1696 e 1706 387 p (Vanini p 120) Paris 1702 1720 Amsterdam Pierre de Coup 1713 387 p (Vanini p 120) Utrecht Chez Etienne Neaulme 1732 [18] 387 p (Vanini p 120) La Haye Chez Pierre Gosseacute 1739 [16] 378 175 [24] p (Vanini p 114) tr ingl di T Taylor A Voyage to the world of Cartesius London Printed for Thomas Bennet 1692 e 1694 tr lat di Ignatius Choler Iter per mundum Cartesii Amstelaedami Apud Abrahamum Wolfgang 1694 307 p Viennae Austriae Typis Wolffgangi Schwendimann 1721 [4] 244 [4] p Nella seconda parte del trattato Gabriel Daniel gesuita critico di Descartes ricorda la querelle drsquoUtrecht in cui il filosofo francese egrave paragonato ad un ateo o a laquoun second Vaninus qui faisant semblant drsquoeacutetablir par ses raisonnemens lrsquoexistence de Dieu nrsquoavoit drsquoautre but que de la combattreraquo

1691-5 Christian Friedrich GARMANN (1640-1708)

Oologia curiosa duabus partibus absoluta Ortum corporum naturalium ex ovo demonstrans Cygneae Literis Christiani Bittorffii Sumptib(u)s Johannis Christoph(ori) Weidneri Bibliopolae Nivemontani [sd ma 1691] [8] 240 p (Vanini pp 100-101) Nel par 64 lrsquoidea di una natura laquodivina non daemoniaraquo egrave il fondamento di taluni atei che salvata la natura negano Dio Esempio recente di tale opinione egrave Lucilio Vanini che ambiziosamente si egrave dato il nome Giulio Cesare Nel De admirandis egli tenta di persuaderci che la natura egrave ciograve che chiamiamo Dio (laquoNostro seculo Lucilius Vaninus qui Julii Caesaris nomen ambitiose sibi imposuit in Dialogis De admirandis naturam id esse quod Deus nobis persuadere occupabaturraquo) Anche Spinoza fu filosofo della stessa pasta Ma ndash scrive il Garman ndash egrave da persone insane confondere cose cosigrave lontane come Dio e la natura laquoMente capti vox est Deum negare et naturam Deam proclamare Deum vanissime Vanini proscribis Deam civitate donas Maledicte Dei osor vesanae Deae amasie et cultorraquo

1691-6 Eberhard Werner HAPPEL (1647-1690)

E G HAPPELII Groumlsseste Denkwuumlrdigkeiten der Welt Oder so genandte Relationes Curiosae Worinne fuumlrgestellet und angefuumlhret werden Die Merckwuumlrdigste Historien und Geschichte Der vorigen und jetzigen Zeiten welche sich auff diesem grossen Schau-Platze der Welt zugetragen Dabey auch die sehr blutige und merckwuumlrdige Auffzuumlge der vorigen eiferigen Christen nach dem hl oder gelobten Lande in sieben wunderseltzamen Creutz-Jahrten abgehandelt sind Der fuumlnffte Theil Allen und jeden curieusen Liebhabern zur Lust Lehre und Nachricht in Druck verfertiget und mit schoumlnen Kupfern und Contersaiten durchgehends gezieret Mit Kaumlyserl Majest allergnaumldigstem Privilegio Hambug Gedruckt und verlegt durch Thomas von Wiering im guumlldenen A B C bey der Boumlrse im Jahr 1691 Sind auch zu Franckfurth und Leipzig bey Zacharias Herteln zu bekommen [8] 800 p (Vanini pp 213-215) Nowicki - 1690 Nel n 27 Der gezuumlchtigte Gottes-Verleugner Vanini egrave menzionato come rappresentante di dotti strampalati (laquoverkehrten Gelehrtenraquo) e di atei seguaci della magia (laquoschwartzkuumlnstlerischen Atheistenraquo) Egli approdograve allrsquoateismo e andograve incontro ad una fine spaventosa per la sua vita dissoluta e per il suo temperamento imprudente come accade in un tempo in cui prevalgono le ricerche curiose e unrsquooscura sapienza laquoDessen Laster-Leben und erschreckliches Ende allen leichtsinnigen Gemuumlthern zur Warnung dienen soll wie leicht einer so wohl durch unordentlichen Wandel als durch fuumlrwitzige Forschungen und Klugduumlnckel zum Atheisten werden koumlnneraquo Fatta tale premessa Happel si sofferma soprattutto sulla biografia vaniniana sulla scorta del testo di Zeiller integrato qua e lagrave con Gramond (1643) e con il Mercure Franccedilois (1619) Lucilio ndash egli scrive ndash studiograve la filosofia e volle darsi le arie di un teologo (laquofuumlr einen Theologum angsehen seyn wolteraquo) ma non credeva neacute in Dio neacute nella immortalitagrave dellrsquoanima (laquoer weden einen Gott noch die Unsterbligkeit der Seelen mehr glaubeteraquo) ed operograve negativamente come strumento del diavolo (laquoals ein Werckzeug des Teuffelsraquo) nella formazione della gioventugrave che fu facilmente attratta dalla sua empietagrave E lo fece non solo nelle dispute private ma anche in scritti come il De admirandis che per il suo contenuto maledetto (laquoverfluchter Inhaltraquo) sarebbe stato dato ndash secondo Happel ndash alle fiamme a Parigi La paura dellrsquoinquisizione lo costrinse a vagabondare dallrsquoItalia alla Francia da Parigi a Tolosa ove godette della protezione del Conte di Cramail che gli affidograve lrsquoeducazione del figlio A Tolosa proseguigrave la sua deleteria influenza sui giovani e infine sulla base della testimonianza del Francon fu condannato Happel cita verosimilmente dal Mercure franccedilois lrsquoepisodio del rifiuto di chiedere perdono a Dio al Re e alla giustizia Vanini pretese di morire da filosofo ma quando il carnefice gli strappograve la lingua emise un

3

muggito come un bue (fonte Gramond) Fu arso vivo e le ceneri del suo corpo maledetto furono sparse al vento in modo che lrsquoesistenza di questo mostro fosse del tutto cancellata dalla terra (laquoer lebendig [ma Vanini non fu arso vivo] verbrandt und die Asche seines verfluchten Coumlrpers in die Lufft gestrenet Also ward dieser Unmensch gestraffet und von der Erben aussgetilgetraquo) E se non tutti i calunniatori e negatori di Dio fanno una simile fine egrave certo che essi non si sottrarranno al fuoco dellrsquoinferno e saranno soggetti ad una punizione eterna (laquoNun lieber Mensch werben gleich nicht alle Gottes-Laumlsterer und Leugner auff solche Scheiter- und Brenn-Haussen geleget so sey dennoch versichert dass wird die ewige dermahleins desto sehrer straffenraquo)

1691-7 Theodor PAULI (1648-1716) ndash Anton PLOumlTZE (fl 1691)

Dissertatio academica de crimine atheismi ejusque poena Quam aeterni numinis auxilio et nobilissimae Facultatis Juridicae consensu sub praesidio Dn Theodori PAULI U(triusque) J(uris) D(octoris) et Prof(essoris) Primarii Seren(issimi) Elect(oris) Brandeb(urgensis) Consiliarii nec non Judicii Aulici Rerum Crim(inalium) Praesidis Placidae Eruditorum ventilationi exponit Antonius PLOumlTZE Lubecen(sis) Die Decembr(is) Anno MDCXCI Horis locisque solitis Regiomonti Typis Reusnerianis [28] p (Vanini pp [10 18 23 25]) Il presupposto da cui muove il Pauli egrave che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilitagrave o meno di venerarlo non puograve essere affrontata con la ragione ma va considerata un crimine e piugrave precisamente un crimine di lesa maestagrave divina da sanzionare con le dovute pene (laquonon ratione sed poenaraquo) Fatta tale premessa tutta la questione si risolve nello stabilire se esistono gli atei e quali sono le pene da infliggere loro (laquoan quid et quotuplices sint Athei quanam poena sint afficiendiraquo) A lungo si egrave ritenuto sotto lrsquoinfluenza di Lattanzio di Platone e di Thomas Browne che neacute i filosofi neacute gli uomini comuni abbiano mai negato lrsquoesistenza di Dio Taluni invece come Paolo nella lettera agli Efesini e Cicerone nel De Legibus hanno sostenuto che non solo egrave esistito un gran numero di atei ma che addirittura sono stati tali interi popoli (laquoAlii contra non tantum multos singulos hominies sed et integras Nationes hac labe infectas fuisse traduntraquo) Riguardo allrsquoesistenza di singoli atei il giurista non ha dubbi molti furono tali nellrsquoantichitagrave Tra essi vanno annoverati Evemero di Agrigento Diagora e Ippone di Melo Teodoro di Cirene Taluni altri si dichiararono atei solo a parole altri ancora si professarono tali nella condotta e nella vita (laquoalii professione oris tantum alii vita tantum seu factisraquo) Il Dio dei primi fu la gola (laquogulae scilicet mancipia quia deus venter ipsorum estraquo) Crsquoegrave poi la schiera degli epicurei che sono la tipica espressione dellrsquoateismo pratico Nel par VI Pauli esamina lrsquoateismo di secondo grado che egrave quello di coloro che lo professano a parole o con il cuore ma conducono una sana vita etica Assumendo come modello di indagine il De atheismo di Voet il giurista tedesco li definisce atei speculativi o teoretici (laquoSecundi gradus athei sunt qui Deum oris tantum et cordis professione palam abnegant licet de caetero vitam ducant non improbam quippe ideo non male vocantur Athei theoretici vel speculativiraquo) e li divide in atei diretti e indiretti Gli uni negano la divinitagrave direttamente gli altri la negano per consequentiam Tra i primi egrave un esempio Vanini che identifica esplicitamente la natura con Dio ed esclude qualsivoglia divinitagrave che la trascenda (laquoPrius faciunt qui Naturam dicunt esse naturantem seu Deam supra quam non detur Deus alius id quod ex recentioribus Lucilium Vaninum celebrem in Gallia Atheistam quondam fecisse constatraquo) I secondi ammettono Dio ma gli attribuiscono caratteri che sono incompatibili con la divinitagrave Ne sono un esempio coloro che ammettono Dio ma ritengono che egli sia ozioso e non provvidente Rientrano nellrsquoateismo indiretto anche coloro che negano lrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima La genia peggiore (laquoseu infimae farinae Atheismusraquo) egrave quella di coloro professano la fede a parole ma la scherniscono nella loro intimitagrave frequentano le chiese si mostrano devoti ma di fatto non accettano nessuna forma di religione (laquoqui Deum ore quidem profitentur sed corde rident qui in Templis et precibus comparent et externe devoti a vera autem et interna pietate sunt extorres qui ut verbo dicam religionem tantum simulant effectu vero nullam habentraquo) Essi praticano una sorta di deleterio indifferentismo Tali sono Marco Antonio De Dominis che passograve da una fede allrsquoaltra e lrsquoautore del De tribus impostoribus che si vuole essere stato Poggio Bracciolini o Pietro Aretino o Campanella autore dellrsquoAtheismus triumphatus o Giulio Cesare Vanini autore dei Dialogi (fonte Rosset 1619) A partire dal par XIII Pauli passa allrsquoesame della seconda questione ovvero quella relativa alle pene da infliggere agli atei La questione ovviamente non si pone per gli atei pratici ma per quelli di primo e secondo grado i quali facendo professione di ateismo ed avendo una condotta immorale compromettono il bene pubblico e rischiano di mandare in rovina lo Stato Per essi la pena egrave la morte laquonon solum ut Athei sed ut homicidae adulteri aliisque magni sceleribus coopertiraquo Resta da stabilire quale deve essere la sorte degli atei della seconda classe ovvero degli atei speculativi che non mettono a rischio la vita etica e si astengono dal vizio Secondo i cattolici non vrsquoegrave dubbio che lrsquoateismo essendo una eresia sia da punire con una pena esemplare come quella capitale in conformitagrave al precetto paolino espresso nella Lettera a Tito III 10 Ma lrsquointerpretazione cattolica del versetto paolino egrave secondo il giurista non corretta poicheacute giustamente egli fa notare che Tommaso intese erroneamente

4

il verbo devitare nel senso di occidere Per tale ragione egrave stato inflitto il supplizio capitale a Giulio Cesare Vanini e a Kazimierz Łyszczyński (laquoEx plurimis hac vice tantum adducimus Julium Caesarem vel ut alii vocant Lucilium Vaninum qui ob Librum De arcanis naturae editum aliaque atheistica teste Gramondo extracta prius vi forcipis ferroque abscissa lingua combustus est et ex recentissimis (il rogo del filosofo polacco egrave del 1689) Casimirum Liszkischiraquo) Lo stesso Gramond ndash rileva Pauli ndash restograve indignato per la condanna del Salentino percheacute non fu concesso allrsquoimputato il tempo necessario per un ravvedimento (laquoVerum Pontificiorum Exempla in talibus non tutam ubique faciunt regulam cum ipsemet Gramondus ibique indignetur quod Vaninum impoenitentem ad patibulum traxerint nec ideneum ad resipiscentiam spatium concesserint Praeterea notum est non semper spectandum sit quid Romae fiat sed quid fieri debetraquo) Diversa egrave invece la posizione dei protestanti che va da quella di Hobbes ostile alla pena capitale a quella del Pufendorff che non ammmette lrsquoimpunibilitagrave di coloro che si macchiano del reato di lesa maestagrave divina Dal canto suo Pauli ritiene meritevoli della pena capitale gli atei pratici o i libertini che compromettono la compattezza della vita associata Perciograve meritograve il supplizio estremo Vanini che secondo Gramond si comportograve scandalosamente da libero inseguigrave avidamente i piaceri e sedusse lrsquoincauta gioventugrave (laquoQuamobrem Lucilio Vanino meritum obtigit supplicium quia Autore Gramondo flagitiosus fuit in Libertate Voluptateum Sectator avidus et Seductor incautae Juventutisraquo) Nei confronti degli atei speculativi invece occorre secondo il giurista tedesco una sana opera di convincimento

1691-8 Nemo PEREGRINUS (i e Joseph MEGLINGER 1634-1675)

Duo secula ferrea quorum celeberrimam historiam in praesens contraxit compendium Nemo Peregrinus Pars II prosequens narrationem ab anno 1600 usque ad Pacificationem Monasteriensem 1648 [Basileae Koumlnig] Typis Maristellanis anno 1691 [4] 444 [19] p Sotto lrsquoanno 1618 tra gli eventus mirabiles in una breve annotazione Meglinger afferma laquoTolosae Lucius Vaninus Atheismum publice docere ausus in errore pertinax vivus exuriturraquo

1691-9 Jan SARTORIUS (1656-1729) ndash Martin CALIXT (fl 1691-1693)

De incunabulis Philosophiae ejusdemque ad nostram aetatem progressu dissertatio prior Quam Sub Praesidio M(agistri) Johannis SARTORII Gymnasii Thoruniensis Professor(is) Publ(ici) ac Visit publice turbitur Martinus CALIXTUS Michael-Villensis Hungarus ad diem XX Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) 1691 Thorunii MDCXCI In Auditorio Maximo Horis Consuetis Thorunii Formis Johannis Balth(asaris) Bresleri Gymn(asii) Typographi [26] p (Vanini p [12]) Nowicki - 1691

1691-10 Samuel Joseph SORBIEgraveRE (1615-1670)

Sorberiana sive excerpta ex ore Samueumllis Sorbiere prodeunt ex Musaeo Francisci Graverol I(uris) U(triusque) D(octoris) et Academici Regii Nemausensis Accedunt eiusdem tum Epistola de vita et scriptis Samueumllis et Joh(annis) Bapt(istae) Cotelier tum Epulae ferales sive Fragmenti Marmoris Neumasiani explanatio Tolosae Typis Guillelmi Colomyez et Hieronymi Posuel Regis Typograph(orum) MDCXCI Cum privilegio Regis [55] 384 [2] p (Vanini p 81) Altra ed Tolosae Typis Guillelmi Colomyez Hieronymi Posuel M Fouchac et G Bely bibliopolas 1694 ss pp ed con il titolo Sorberiana ou bons mots rencontres agreables penseacutees judicieuses et observations curieuses de M Sorbiere A Paris Chez la Veuve Mabre-Cramoisy 1694 Avec privilege du Roy [48] 246 p (Vanini p 67)

Nella voce Cartesius Sorbiegravere ricorda che nella Epistola a Voet il filosofo si difese dallrsquoaccusa di essere stato un secondo Vanini laquoProdiit epistola Cartesii ad Voetium in qua respondet atrocissimis iniuriis Schoockii cujusdam qui virum illum magnum atheismi insimulat et Diagorae Euemero Lucilio Vanino confert impudentissime nemo quippe tam pio proposito tam felici successu rationibus naturalibus animae humanae spiritualitatem et Dei existentiam probare tentavitraquo

1691-11 Adam TRIBBECHOW ndash Barthold Johann BRAMMER (- 1693)

In Nomine Domini Nostri Jesu Christi Veritas creationis mundi Prout a Mose descripta est ostensa in traditionibus gentium ac vetustissimis antiquitatis profanae monimentis ad convincendos Atheos Praeside M(agistro) Adamo TRIBBECHOVIO Sacr(ae) et profan(ae) Historiae Prof(essore) Ord(inario) Facult(atis) Philos(ophicae) h(oc) t(itulo) Decano

5

Resp(ondente) Bartholdo Johanne BRAMMERO Kilon(ensi) Hols(ato) D V D die Augusti MDCLXVIII pp 277-298 in Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum in quo continentur I Delphi foenicizantes Edmundi DICKINSONI II Veritas creationis Mundi prout a Mose descripta est ostensa in traditionibus gentium ac vetustissimis antiquitatis profanae monimentis a D Adamo TRIBBECHOVIO III Messiae mors sepultura ac resurrectio ex Jesaiae liii 8 9 10 ad disputandum olim proposita a Beato Martino GEJERO IV Dissertatio Historico-Chronologica de computo sacro LXX Hebdomadum Danielis B Aegidii STRAUCHII V Davidis et Salomonis Satellitium Crethi et Plethi Dn Henrici OPITII Collectus ac plenissimis indicibus auctus a Thoma CRENIO [i e CRUSIO] Rotterdam Apud Petrum van der Slaart Bibliopolam ad Insigne Ciceronis MDCLXXXXI [20] 508 [16] p (Vanini p 235) Altra ed ivi 1693 ss pp

Contro gli atei negatori della creazione Bramm ricorda la battaglia mersenniana quella di Gregorius Tolosanus di Gijsbert Voet e di Theophilus Spizel Quindi osserva che sotto il velo di esercitazioni apologetiche lrsquoAmphitheatrum difende lrsquoeternitagrave del mondo e cela un ateismo che viene piugrave lucidamente alla luce nei Dialoghi laquoPraeter eos autem quos supra notavimus totus Vanini liber quem Amphitheatrum aeternae providentiae inscripsit nihil aliud est siquidem levato quod dicitur velo inspiciamus quam Dei inficiatio mera proque mundi aeternitate ac divinitate instituta exercitatio quam Atheismi insaniam luculentius prodidit editis dialogis longe pestilentissimiraquo

1691-12 Henning WITTE (1634-1696)

Diarium Biographicum In quo scriptores seculi post natum Christum XVII praecipui Quos inter Reges Principes Pontifices Cardinales Episcopi Theologi J(urisconsul)ti Medici Philosophi Mathematici Oratores Historici Poeumltae Philologi Antiquarii Artifices Absque Nationis Religionis et Professionis discrimine Juxta annum diemque cujusvis emortualem concise descripti magno adducuntur numenro Libri itidem eorum in Ebraica Syriaca Chaldaica Arabica Aethiopica Persica Sinica Indica Japonica Malabrica Graeca Latina Italica Hispanica Gallica Anglica Germanica Svecica Danica Polonica Belgica aliisque linguis consignati Latio Recensentur Idiomate Ut eruditio praesentis aevi tamquam in speculo uno intuitu cognosci queat Opus Ex variis tam editis quam aliunde acquisitis monumentis literalis indefesso studio ac maximo labore confectum ab Henningo WITTE Praemittitur Dissertatio de multiplici libri hujus usu acceditque demum Index juxta Auctorum cognomina Gedani Sumptibus Martini Hallervordii Bibliopolae Regiomontani Imprimebat David Fridericus Rhetius 1688-MDCXCI vol I-II [796] [12] 190 [116] p (Vanninus vol II 1691 pp 23-24 [20]) Nowicki - 1691 Sotto la data del 9 aprile 1619 lrsquoautore registra il rogo tolosano laquoLucilius sive ab aliis vocatur Julius Caesar Vanninus Italus Neapolitanus Medicinae in speciem Professor re Seductor Haeresiarcha et Atheus Tolosae combustus Stuxit [sic] Dialogos De admirandis naturae (quibus non erubuit profiteri naturam omnium Deam) Amphitheatrum aeternae providentiae contra veteres philosophos Apologiam Tridentini Concilii ad Chemnitium

1691-13 Balthasar Christoph WUST (1630-1704) ndash Thomas BURNET (1635-1715)

Telluris theoria sacra orbis nostri originem et mutationes generales quas Aut jam subiit aut olim subiturus est complectens libri duo priores De diluvio et paradiso posteriores duo De conflagratione mundi et futuro rerum statu Autore Thoma BURNETIO Francofurti ad Moenum Typis et impensis Balth(asaris) Christophori Wustii Sen(ioris) MDCXCI [23] 288 p (Vanini p [2]) Vanini egrave citato nella lettera al lettore scritta dallrsquoeditore Balthasar Christoph Wust Questi lamenta la diffusione soprattutto in Francia di nuove dottrine che mettono in crisi la tradizione cattolica e propongono nuovi dogmi di teologia morale I trattati incriminati sono il De praeadamitis di Isaac de la Peyregravere e il Tractatus Theologico-politicus di Spinoza degno di fare la stessa fine di Vanini laquosed ille Spinoza homo atheus infamis nebulo dignus erat qui Julii Caesaris Vanini fata sustineretraquo

6

1692-1 Anonimo

rec di CRENIUS Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum (1691) pp 392-404 in Giornale de Letterati del MDCXCII Eprimo di Modona In Modona Per gli Eredi Cassiani Ad Istanza de Cozzi e Capponi Stampatori Vescovili [12] 474 [6] (Vanini p 398) Lanonimo cita la dissertazione del Tribbechovius Veritas creationis mundi laquocontro gli Atei e i Filosofi impugnanti la creazione del mondo quali sono stati il Peireiro il Vecchietti il Vanini e gli Autori delle Scritture uscite intorno ai Preadamitiraquo

1692-2 Valentin ALBERTI (1635-1697)

D Val(entini) ALBERTI P(rofessoris) P(ublici) Lips(isensis) Examen professionis fidei Tridentinae Nec non expositionis doctrinae catholicae Jacobi Benigni Bossueti In XXV Disputationibus Publice institutum Adjecit Autor praeter ipsam professionem fidei Tridentinae Indicemque ac Programma suum etiam Simonianum illi oppositum una cum Notis Apologeticis Lipsiae Apud Maur(itium) Georg(ium) Weidmann Typis Johannis Coleri MDCXCII [47] 679 [17] p (Vanini p 80) Nel cap IV De Espositione Doctrinae Catholicae Bossueti par 3 vrsquoegrave una citazione del Dial XLIX p 349 del De admirandis a proposito dei Commentarij Sacrosancti Concilii Tridentini Vanini ndash egli scrive ndash si vanta di avere debellato in essi gli eretici la cui dottrina egrave lontana da quella cattolica quanto la veritagrave dista dalla menzogna laquoIn his Commentariis suis gloriatur postquam paulo ante ab una sola Apostolica (hoc est Romana) Ecclesia Christi Domini sacramenta legitime ministrari sicut paulo post tantum haereticos a Romano-catholicis quantum a veritate mendacium differre dixeritraquo

1692-3 Richard BENTLEY (1662-1742)

A confutation af Atheism from the origin and frame of the World Part I A sermon Preached at St Mary-le-Bow October the 3d 1692 Being the Sixth of Lecture founded by the Honourable Robert Boyle Esquire By Richard BENTLEY M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed for Henry Mortlock at the Foenix in St Paulrsquos Church-yard 1692 [2] 34 p (Vanini p 8) Nowicki - 1692 e 1696 Altra ed The Folly and Unreasonableness of atheism Demonstrated from The Advantage and Pleasure of a Religious Life The Faculties of Human Souls The Structure of Animate Bodies et The Origin and Frame of the World In Eight Sermons Preached at the Lecture Founded by The Honourable Robert Boyle Esquire In the First Year MDCCXCII By Richard Bentley M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed by J H for H Mortlock at the Phoenix in St Paulrsquos Church-yard 1693 [5] 36 33 32 36 35 [3] 34 40 42 (Vanini p 7 sesta numerazione) The forth edition corrected London Mortlock 1699 280 p (Vanini p 172) Tr latina di Daniel Ernest Jablonski Stultitia et irrationabilitas atheismi demonstrationibus ab emolumento atque voluptate vitae religiosae facultatibus animae humanae structura corporis animati origine et compage mundi evicta Oct orat sacris habitis in praelectione instituta a Rob Boyleo a fundatione primo Christi 1692 Berolini Ruumldiger 1696 [16] 436 p (Vanini p 272) Riprodotto in Eight Sermons Preachrsquod at the Honourable Robert Boyle Lecture in the first year MDCXCII The fifth edition Cambridge Printed for Cornelius Crownfield 1724 [8] 384 p (Vanini p 212) Eight Sermons preached at the Hon(oura)ble Robert Boyle Lecture in the year MDCXCII to which are added three sermons on different occasions Oxford at Clarendon Press 1809 XI 383 p (Vanini p 180 Sermon VI) Sermons preached at Boyle Lecture Remarks upon a Discourse of free-thinking Proposals for an edition of the Greek Testament etc etc edited with notes by the Rev(erend) Alexander Dyce London Francis Macpherson 1838 XVI 546 p (Vanini p 124) In riferimento al passo in cui Vanini afferma che il Cristo non poteacute compiere miracoli a causa della incredulitagrave dei suoi concittadini Bentley osserva laquoThis is the passage which that impious and impure Atheist Lucilio Vanino singled out for his Text in his pretended and mock Apology [intendi De admirandis p 439] for the Christian Religion wickedly insinuating as if the Prodigies of Christ were mere impostures and acted by Confederacyraquo

1692-4 Michael BERNS (1657-1728)

Altar der Atheisten der Heyden Und der Christen Das ist (I) Aus der Natur durch unlaugbahre und unwiedertreibliche Grund-Schluumlsse wieder die Atheisten erwiesen Dass ein Gott sey (II) Wie solches von allen Voumllckern werde bekraumlfftiget Und dann Dass die Christliche Religion die eintzige

7

wahre fuumlrtrefflichste und Leib und Seel in Zeit und Ewigkeit auff dass houmlchstvergnuumlgende und begluumlckseligende Religion sey Wieder Die 3 Ertz-Betrieger Hobbert Hobbes und Spinoza Auffgesetzt von M Michael BERNS Predigern zu Wesslingburn in Ditmarschen Hamburg Gebruckt bei Thomas von Wiering in guumlldenen A B C 1692 [48] 271 [ma 371] [30] p (Vanini pp [25-26]) Nowicki - 1692 Nella Vorrede Berns accosta Vanini a Hobbes per le comuni dichiarazioni ateistiche frutto di stolto narcismo (philautia) e di diabolica ambizione (laquoDiese Worte sind fuumlr aller Welt an den Vaninus und Hobbes zur Wahrheit getreten Als die auch von der Welt wegen ihrer naumlrrischen Philauty und ihres verteuffelten Ehrgeitzes den gerechten Lohn empfangenraquo) Sotto limpulso della sua ambizione Vanini che si vergogna del proprio nome lo sostituisce con una delle fantasiose denominazioni suggerite dal suo narcisismo (philautia) si fa chiamare Giulio Cessare anzicheacute Lucilio percheacute cosigrave Lucilio sarebbe sopravvisuto e Giulio Cesare sarebbe stato arso sul rogo (laquoDen es brachte der Ehrgeitz dahin den Vaninum dass er sich seines eigenen Nahmens schaumlmte sich mit einem seiner phantastischen Raumlyserlichen Philauty gemessen Nahmen belegt und fuumlr Lucilius sich Julius Caesar nennen lassen da doch wann Lucilius Vaninus waumlre Lucilius geblieben so wurde Julius Caesar Vaninus nimmer seyn verbrandt wordenraquo)

1692-5 Nathanael FALCK (1663-1693) ndash Johann Isaac TREMPEN-AU (fl 1692-1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De daemonologia recentiorum autorum falsa disputabit publice Nathanael FALCK SS Theol(ogiae) Lic(entiatus) et Ejusd(em) vocatus apud Stetinenses in Gymnasio Regio Prof(essor) Prim(arius) ibidem ad D(ivae) Mariae Pastor ac Praepositus hactenus Collegii Philos(ophici) in hac Alma Adjunctus et h(oc) t(itulo) Decanus Respondente Joh(anne) Isaaco TREMPENAU Geda(nensis) In Auditorio Majori die 3 augusti 1692 A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCII Wittebergae Typis Martini Schultzii 26 p (Vanini p 2) Nowicki - 1692 Altra ed con il titolo Dissertatio preliminaris varias recentiorum ad atheismum vias ac methodos imprimis per negatam Daemonum existentiam commonstrans in Nathanaelis FALCKEN Dissertationes quatuor De daemonologia recentiorum autorum falsa Wittebergae habitae Nunc vero Praefixis literis Schomerianis ibidem recusae Typis Martini Schultzii An(no) 1694 [3] 92 p (Vanini p 2)

Vanini egrave menzionato come il piugrave eminente propugnatore del nuovo ateismo (laquointer recentiores qui atheismum aperte professi sunt prae reliquis eminet Julius Caesar (ita enim dici voluit qui Mersenno judice Atheorum omnium Caesar erat cum nomine a parentibus dato antea Lucilius vocaretur Vaninusraquo) caratterizzato da forti venature naturalistiche tanto da essere propedeutico allo spinoziamo Scarne le notizie biografiche sul Salentino Fack si limita a dire che si nutrigrave a Roma dei primi rudimenti delle lettere e divenne infine professore di Medicina (fonte Gramond 1643) ma non trascura di accennare alla leggenda nera

1692-6 Johann Heinrich FEUSTKING (1672-1713) ndash Johann HOumlVET (1672-1707)

Σὺν λόγῳ καὶ λόγῳ De achitophelismo Cum aliorum tum maxime Nicolai Machiavelli schediasma Praeside M(agistro) Johanne Henrico Feustking Stellovia-Holsatus In Florentissima Academia Leucorea horis antemeridianis in auditorio veteri Ad Diem Septembris Anno MDCXCII publico Philosophorum examini subiectum a Johanne HOumlVET Stralsunda-Pomerano Wittebergae Typis Martini Schultzii [24] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1692 In una nota al par III Feustking cita en passant il primo dialogo (L) del libro IV del De admirandis

1692-7 Giacinto GIMMA (1668-1735)

Sylva rerum notabilium ab Autorum operibus tum latinis tum italicis excerptarum t III Ms I 15 Bari Bibl Sagariga Visconti Volpi cc 98-99 Altra ed Lecce Milella 1999 t III a cura di Maria Occhinegro apparato critico e fonti di Giulia Belgioioso presentazione di Cesare Vasoli XII 301 p

Nel t III Gimma scrive laquoLucilio detto poi Giulio Cesare Vanino Medico Italiano bencheacute non si sappia la sua patria fu scelerato Chiamograve il suo Aristotele Dio dersquo Filosofi et Sommo Pontefide la Natura Regina e Dea e se stesso Profeta Nersquo Dialoghi diersquo tutta la forza drsquooperare alle stelle disse che dal movimento loro e dal Cielo gli atti della nostra fantasia la Religione ed ogni altra cosa dipende tra lrsquoaltre sue vanitagrave negograve Iddio e la sua providenza schernigrave le cose sacre e religiose e nellrsquoandare al

8

patibolo disprezzava il Confortatore e la Santa Croce che gli si presentava drsquoavanti spesso dicendo andiamo a morir da Filosoforaquo

1692-8 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Het vergift Van de Cartesiaansche Philosophie grondig ontdekt En meest historischer Wijze uit de Schriften van des Cartes zelfs en van andere Schrijvers zo voor als tegen hem getrouwelijk aangeweezen Op-gestelt Tot oen grondt wan de Wederlegging van Bekkers Betooverde Wereldt Door Jacobus KOELMAN Dienaar des Evangeliums Lib(eralium) Art(ium) Mag(ister) et Philosophiae Doctor trsquoAmsterdam By Johannes Boekholt Boekverkoper in de Gapersteeg by de Beurs Anno 1692 [32] 669 [95] p (Vanini pp 82-84 [28] Koelman che nellrsquoindice definisce il filosofo salentino laquohoedanigen Atheistraquo ritorna sulla tesi di Schoock e di Voet per i quali Descartes si configura come un secondo Vanini Cita in proposito lrsquoExercitatio I dellrsquoAmphitheatrum in merito alla dimostrazione dellrsquoesistenza di Dio non sulla base della prova scolastico-tomistica che parte dal moto ma sulla base di una prova di matrice pitagorica cabalistica e transnaturale laquoDie argumene voorgehouden hebbende gaat hy tot een ander Maar de Leezer zegt hy vereyscht misschien van my een subtielder deyling der zaaken laat hem dan aanneemen niet een Scholastijke maat een Godlijk toverachtige of Cabalistische niet genoomen uyt de Pithagorische getalen dat is een Demonstratie van dat Godt is tegen de Atheistery Dopo un accenno alla leggenda nera (Julius Caesar Vaninus heest dat praetext gebruykt dewelke zijn Alpostelschap van Atheistery verkrege hebbende by die van Parissraquo) In realtagrave il teologo olandese ripete a proposito del De admirandis citato con titolo olandese Het ronde Schouwburg van de eeuwige Godlijke voor zienigheidt la tesi voeziana secondo cui la strategia pseudo-apologetica di Vanini egrave analoga a quella di Descartes e consiste nel mostrare che se un cosigrave grande Atlante non egrave in grado di replicare alle argomentazioni ateistiche non rimane aperta che la porta dellrsquoateismo laquowaar in hy zo trsquoschijnt met een groot toestel en op een nieuwe en solider wijze Godts voorzienigheidt verdeedigt maar in der waarheidt beschermt hy in eenige dingen de zaak zo dat hyze eer verlaat en te spot stelt want dat is de kunst der konsten Indien te weeten zo een grooten Atlas aanwendende zo zeltsaame en nieuwen machinen uit de Philosophie en Theologie de zaak niet en kan staande houden En daarom manneer een Cartesiaansch Theologant onder de bedekte van Irenaeus Philalethius tegen een Anticartesiaansche die zich de naam gaf van Suetonius Tranquillus aldus sprak weet Suetonius niet wie de Persoon van Des Cartes met Vaninus en zijn Meditatien met Vanini schriften vergeleken heeftraquo

1692-9 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Wederlegging van B Bekkers Betoverde Wereldt het eerste deel Ingestelt door Jacobus KOELMAN Dienaar des N Evangeliums Met een Aanhangsel van den Duyvel van Tedworth [i e Joseph Glanvill The daemon of Tedworth] en van een Brief van de Hoog-geleerde Henricus Morus Aangaande Tovery en Waarseggery Uit het Engels vertaalt trsquo Amsterdam by Johannes Boekholt Boeksverooper in de Gaper-steeg up de Beuers Anno 1692 [11] 480 p (Vanini p 163) La citazione di Vanini cade allrsquointerno di un passo del Credulity and incredulity di Meric Casaubon (1668)

1692-10 Johann Wolfgang JAumlGER (1647-1720)

Historia ecclesiastica Seculi Decimi Septimi In Qua fata Ecclesiae protestantium indicantur conclavia pontificum Romanorum omnia referantur diversi motus et schismata in Ecel(esia) [sic] Chr(istiana) et imprimis syncretismus naturalismus bohemismus borrismus quietismus arminianismus amyraldismus jansenismus cartesianismus coccejanismus recentesque in Gallia et Anglia Controversiae ob oculos dilucide ponuntur Cum Parallelismo Profanae Decennium primum [tertium] Authore Johanne Wolfango JAGERO S(acrae) Theol(ogiae) Lic(entiato) Professore Phil(osophiae) P(ublico) ejusdemque Decano ac Duc Stipend Theol Ephoro Tubingae Literis Johann-Cunradi Reisii MDCXCI-MDCXCIII [7] 360 [1] 368 [22] 344 p (Vanini Decennium secundum 1692 pp 263-265) Nowicki - 1692 Altra ed Hamburgi Sumptibus Sam(uelis) Heylii et Jo(hannis) Gottfriedi Liebezeitii Lauenburgi Typis Christ(iani) Alb Pfeifferi 1709 t I [16] 788 p (Vanini pp 282-283)

Lrsquoautore dedica a Vanini il cap VI (Acta contra Atheum Iulium Coesarem [sic] Vaninum) del lib VII ma si limita a riprodurre per intero il testo di Gramond (1643)

9

1692-11 Pierre POIRET (1646-1719)

Petri POIRET De eruditione solida superficiaria et falsa libri tres in quibus ostensa Veritatum solidarum via et origine cognitionum Scientiarumque Humanarum et in specie Cartesianismi Fundamenta valor defectus et errores deteguntur Praemittitur Tractatus De vera Methodo inveniendi verum confutationem fundamentorum libri Belgici de Mundo fascinato in fine obiter exhibens Subnectuntur nonnulla Apologetica Amstelodami Apud Andream Petri 1692 Prostant in officina Wetsteniana [60] 183 [1] 488 p LrsquoApologetica II egrave a pp 365-392 (Vanini p 374) Altre ed Francofurti et Lipsiae Apud Joh(annem) Fridericum Zeitlerum 1694 [58] 552 199 [1] p Amsterdam Ex officina Westeniana 1707 700 p NellrsquoApologetica II difendendosi dalle accuse mossegli da un articolista degli Acta Eruditorum (1685 december p 548) il quale sosteneva che nelle Cogitationes (1677) si era schierato a favore di chi aveva abbandonato la fede Poiret chiarisce di non aver mai dato il suo assenso a nessuna forma di vaninismo ateismo bodinismo naturalismo socinianismo pelagianismo etc (laquoNamque nemo est qui Cogitationibus meis Oeconomiaque divina edita et lectis non numeret inter calumnias quae passim mihi amicisque meis imputat Vaninismum sive Atheismum Bodinismum Naturalismum Socinianisumu Pelagianismumraquo)

1692-12 Paul STOCKMANN (1661-1718)

M(agistri) Pauli STOCKMANNI Elucidarius Haeresium Schismatum aliarumque opinionum et dogmatum cum fide orthodoxa pugnantium quae post natum Christum potissimum ad haec nostra usque tempora vel exorta sunt et viguerunt vel adhuc hodie vigent ordine Alphabetico concinnatus cum epistola Dn D Val(entini) Alberti P (rofessoris) P(ublici) in commendationem Opusculi praemissa Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii Literis Wittigavianis 1692 [32] 453 [59] p (Vanini pp 62-63 441) Nowicki - 1692 Seconda ed Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1697 [40] 639 [75] p (Vanini pp 90 622) terza ed Lipsiae Apud haeredes Lanckischianos Typis Joh Heinrich Richteri 1697 [20] 309 [27] p Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1719 [28] 940 [114] p

Nella voce Athei cosigrave Stockmann scrive laquoqualis [atheus] etiam nostro seculo fuit quidam Julius Caesar Vaninus qui equidem si rubricae credas A C 1615 Amphitheatrum contra Atheos scripsit sed revera pro Atheis siquidem argumenta illorum subtiliter proponit et frigidissime ad illa respondet quapropter Tolosae combustus est poenas blasphemiis et incredulitate sua dignas luit quam alii quoque omnes qui vita sua epicuraea testantur se Deum non credere licet ob poenas temporales ore istud confiteri nolint quoniam iram Dei ejusque minas ac retributiones non metuunt Quorum illos Atheos speculativos hos vero practicos appellare posses Atheista theoreticus fuit Casimirus Liszynskiraquo Nella voce Vaninus non aggiunge sostanzialmente nulla di piugrave e rinvia a Scherzer (1680)

1693-1 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698) ndash Nicolaus ENGELHOLM (fl 1693)

Disputationem de tolerantia librorum noxiorum politica Divina favente gratia et Annuente Amplissima in inclyta Academia Gryphica Facultate Philosophica Sub Praesidio M(agistri) Ehre-Gott Danielis COLBERGII Moral(is) Profess(oris) Ord(inarii) Eruditorum Censurae exponit Nicolaus ENGELHOLM Austria-Svecus In Auditorio majori ad diem Julii Anni Jubilaei Svedici qui est post natum Christum MDCXCIII Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjamini Starchii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) [32] p (Vanini pp [14-15]) Colberg inquadra Vanini allrsquointerno dellrsquoateismo positivo ovvero dellrsquoateismo di coloro che simulano esteriormente di professare il cristianesimo ma convertono di fatto i misteri della fede nella filosofia platonica (laquoAd Atheismum positivum referimus libros externam Christianismi professionem simulantes reapse omnia fidei mysteria scripturam S interpretando in Platonicam philosophiam commutantesraquo) Sono tali i libri di Weigel Postell Fludd Campanella Piugrave articolato il discorso sul Vanini laquoAtheus consummatissimusraquo il quale nellrsquoAmphitheatrum e nel De admirandis naturae arcanis non poteacute dare soddisfazione alle obiezioni da lui stesso mosse e servigrave con malizia la causa di Dio o favorigrave indirettamente lrsquoateismo (laquoobiectionibus a se motis satisfacere non potuit et propterea accusatur quasi ex malitia Dei causam deserverit aut indirecte atheismum stabiliveritraquo) Un autore di chiara fama rimasto senza nome in un colloquio privato con Colberg ha tentato di discolpare il Salentino dicendo che la sua colpa deve essere ascritta alla sproporzione tra lrsquoonere assunto e la sua capacitagrave raciozinativa

10

(laquoA qua infamiae macula et auctorem et libros purgavit in privato quodam colloquio Vir Clarissimus omnem culpam conjiciens in imbecillitate virium oneri suscepto probandi impariumraquo) Tale parere egrave condiviso da Diecmann ed egrave sottoscritto dallo stesso Colberg dopo unrsquoattenta lettura dellrsquoAmphitheatrum (laquoQuam sententiam quod libros attinet ex Inspectione comprobat Johannes Diecmannus Cui etiam subscribimus post diligentem perlustrationem dicti libriraquo) Mentre la Disputatio era in corso di stampa il collega Saalbachius comunica al Colberg che da una lettera ricevuta da B Schertzer ha appreso che Vanini oltre allrsquoAmphitheatrum providentiae divino-magicum ha dato alle stampe anche un Amphitheatrum providentiae in natura magnae velut Deae [evidentemente Colberg non intuisce che Scherzer si riferisce al De admirandis] in cui le obiezioni ateistiche contro i miracoli sono confutate debolmente cosigrave da lasciare il lettore nel dubbio (laquoDum haec in Typographiam mittere cogitamus commode communicavit nobis Excellentissimus Dominus Saalbachius collega noster honoratissimus literas a B Scherzero ad se missas ex quibus discimus Vaninum praeter Amphitheatrum Providentiae divino-magicum edidisse Amphitheatrum Providentiae in natura magnae velut Deae in quo obiectiones Atheorum quibus miracula impugnare solent subtilissime proponat et coloret resolvat autem frigidissime semper dubia in mente lectoris reliquensraquo)

1693-2 Philippe DUBOIS (1636-1703) ndash Charles Maurice LE TELLIER (1642-1710)

Bibliotheca Telleriana sive catalogus librorum bibliothecae Illustrissimi ac Reverendissimi D D Caroli Mauritii LE TELLIER Archiepiscopi Ducis Remensis Primi Franciae Paris Sanctae Sedis Apostolicae Legati nati Belgicae secundae Primatis Capellae Regiae Praefecti Regiorum Ordinum Commendatoris etc Parisiis e Typographia Regia MDCXCIII [22] 447 [93] p (Vanini p 145) Nowicki - 1693 Nella sez Theologi egrave registrato il De admirandis

1693-3 Adam Christoph JACOBI (1638-1689)

Catalogus bibliothecae Viri Magnifici et Consultissimi Adami Christoph JACOBI Jureconsulti et Consiliarii Electoralis Saxonici b m in partes duas distributus Qvarum prior libros continet Theologicos et Juridicos qui ad diem IV Aug(usti) et seqq MDCXCIII ab hora octava ad undecimam ante meridiem et a tertia ad sextam post meridiem divenduntur Altera Medicos Politicos Philologicos et Philosophicos complectitur qui ad diem XVI Januar(ii) et secuturis MDCXCIV iisdem horis Dresdae in aedibus Beati Possessoris publicaelig auctionis lege praeligsenti et melioris notaelig pecunia soluta plus licitantibus cedent Lipsiae Apud Joh(annem) Frid(ericum) Gleditsch 1693 382 366 p (Vanini vol I p 118) Nowicki - 1693 Altra ed ivi 1794 ss pp

Registra alla pos 2378 lrsquoAmphitheatrum

1693-4 Kaspar LOESCHER (1636-1718) ndash Christian Ernst MUSSIGK (1671-1724)

De Theognosia naturali eorumque qui hac abutuntur anapologesei ex oraculo Paulino Rom I 19 20 Praeside Gaspare LOESCHERO SS Theol(ogiae) Doctore et P(rofessore) P(ublico) Ecclesiae Wittebergensis Pastore Primario edisseret publice autor M(agister) Christian Ernst MUSSIGK Lub Lus die 4 aprilis 1693 Wittenbergae Schroumldter 1693 86 p (Vanini p 73) Nowicki - 1693 Altra ed Wittebergae Typis Johannis Michaelis Goderitschii 1693 [4] 68 p

1693-5 Georg Wolfgang WEDEL (1645-1721) ndash Ernst Heinrich WEDEL (1671-1709)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio medica De spectris Praeside Georgio Wolffgango WEDELIO Medicinae Doctore Theoretices Professore Ordinario Consiliario et Archiatro Ducali Saxonico Parente suo pie devenerando Publice συζητήσει proposita ab Ernesto Henrico WEDELIO Gotha-Thuringo in Auditorio Medico Horis consuetis Ad d(iem) [] Maij MDCXCIII Jenae Literis Krebsianis 31 [1] p (Vanini p 13) Nowicki - 1693 Nel cap I Wedel cita il Dial LI (pp 370-371) ove Vanini spiega le apparizioni presso i cimiteri per effetto dei vapori emanati dai cadaveri ed osserva che il medesimo fenomeno non si produce quando si pratica la cremazione Ciograve che sembra sfuggire a Wedel egrave che in entrambi i casi le osservazioni vaniniane sottendono surrettiziamente una confutazione della immortalitagrave dellrsquoanima laquoNon abludit ab

11

his opinio illorum qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem qui illorum referat effigiem atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver vaporem juxta sui mensuram emiserit idcirco olim quia cremabantur cadavera nihil tale visum quae verba sunt famosi illius I C Vanini l De admirandis arcanis dial 51raquo

1694-1 Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712)

Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN Syllabus plagiariorum hac Iterata editione altera parte auctior Accedit Henrici SYPESTEINII De plagiariis Epistola Amstelaedami Apud Janssonio-Waesbergios Anno MDCLXXXXIV [4] 92 p (Vanini p 85) Nowicki - 1694 Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679)

1694-2 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698)

Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS Professor Moralium Ordinarius jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 177 p (Vanini p 132) Nowicki - 1694 Nella Disputatio VI Libri antiquitatem mentientes Sybllarum Hermetis et Zoroastris in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista) A tal proposito menziona Plutarco Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph Exerc VII p 43)

1694-3 Hermann CONRING (1606-1681)

Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis Helmstadi [sic] Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii 1694 254 p (Vanini p 151) Nowicki - 1694 Registra alla pos 525 lrsquoAmphitheatrum

1694-4 Henning Johann GERDES (1653-1723) ndash Cunrad Tiburtius RANGO (1639-1702)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE SS Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente Regiique Consistorii Praeside placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius Consistorii Praeses atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 [106] p (Vanini p [42]) Nowicki - 1694 Altra ed ivi 1694 [118] p (Vanini p [54]) Ristampa Wittenbergae 1708 [121] p (Vanini p [57])

Nel cap II sect I par 11 Rango cita il De adm Dial LVIII p 456 (laquoAudiamus Atheorum Caesarem fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentemraquo nota a margine Vanini Dial 53 De mortuorum resurrectione) a proposito dellrsquoestasi come effetto della contemplazione del sublime ma omette di dire che per Vanini lrsquoestasi egrave una malattia

1694-5 Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) ndash Johann HAAG (fl 1694)

Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I De

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 3: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

3

muggito come un bue (fonte Gramond) Fu arso vivo e le ceneri del suo corpo maledetto furono sparse al vento in modo che lrsquoesistenza di questo mostro fosse del tutto cancellata dalla terra (laquoer lebendig [ma Vanini non fu arso vivo] verbrandt und die Asche seines verfluchten Coumlrpers in die Lufft gestrenet Also ward dieser Unmensch gestraffet und von der Erben aussgetilgetraquo) E se non tutti i calunniatori e negatori di Dio fanno una simile fine egrave certo che essi non si sottrarranno al fuoco dellrsquoinferno e saranno soggetti ad una punizione eterna (laquoNun lieber Mensch werben gleich nicht alle Gottes-Laumlsterer und Leugner auff solche Scheiter- und Brenn-Haussen geleget so sey dennoch versichert dass wird die ewige dermahleins desto sehrer straffenraquo)

1691-7 Theodor PAULI (1648-1716) ndash Anton PLOumlTZE (fl 1691)

Dissertatio academica de crimine atheismi ejusque poena Quam aeterni numinis auxilio et nobilissimae Facultatis Juridicae consensu sub praesidio Dn Theodori PAULI U(triusque) J(uris) D(octoris) et Prof(essoris) Primarii Seren(issimi) Elect(oris) Brandeb(urgensis) Consiliarii nec non Judicii Aulici Rerum Crim(inalium) Praesidis Placidae Eruditorum ventilationi exponit Antonius PLOumlTZE Lubecen(sis) Die Decembr(is) Anno MDCXCI Horis locisque solitis Regiomonti Typis Reusnerianis [28] p (Vanini pp [10 18 23 25]) Il presupposto da cui muove il Pauli egrave che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilitagrave o meno di venerarlo non puograve essere affrontata con la ragione ma va considerata un crimine e piugrave precisamente un crimine di lesa maestagrave divina da sanzionare con le dovute pene (laquonon ratione sed poenaraquo) Fatta tale premessa tutta la questione si risolve nello stabilire se esistono gli atei e quali sono le pene da infliggere loro (laquoan quid et quotuplices sint Athei quanam poena sint afficiendiraquo) A lungo si egrave ritenuto sotto lrsquoinfluenza di Lattanzio di Platone e di Thomas Browne che neacute i filosofi neacute gli uomini comuni abbiano mai negato lrsquoesistenza di Dio Taluni invece come Paolo nella lettera agli Efesini e Cicerone nel De Legibus hanno sostenuto che non solo egrave esistito un gran numero di atei ma che addirittura sono stati tali interi popoli (laquoAlii contra non tantum multos singulos hominies sed et integras Nationes hac labe infectas fuisse traduntraquo) Riguardo allrsquoesistenza di singoli atei il giurista non ha dubbi molti furono tali nellrsquoantichitagrave Tra essi vanno annoverati Evemero di Agrigento Diagora e Ippone di Melo Teodoro di Cirene Taluni altri si dichiararono atei solo a parole altri ancora si professarono tali nella condotta e nella vita (laquoalii professione oris tantum alii vita tantum seu factisraquo) Il Dio dei primi fu la gola (laquogulae scilicet mancipia quia deus venter ipsorum estraquo) Crsquoegrave poi la schiera degli epicurei che sono la tipica espressione dellrsquoateismo pratico Nel par VI Pauli esamina lrsquoateismo di secondo grado che egrave quello di coloro che lo professano a parole o con il cuore ma conducono una sana vita etica Assumendo come modello di indagine il De atheismo di Voet il giurista tedesco li definisce atei speculativi o teoretici (laquoSecundi gradus athei sunt qui Deum oris tantum et cordis professione palam abnegant licet de caetero vitam ducant non improbam quippe ideo non male vocantur Athei theoretici vel speculativiraquo) e li divide in atei diretti e indiretti Gli uni negano la divinitagrave direttamente gli altri la negano per consequentiam Tra i primi egrave un esempio Vanini che identifica esplicitamente la natura con Dio ed esclude qualsivoglia divinitagrave che la trascenda (laquoPrius faciunt qui Naturam dicunt esse naturantem seu Deam supra quam non detur Deus alius id quod ex recentioribus Lucilium Vaninum celebrem in Gallia Atheistam quondam fecisse constatraquo) I secondi ammettono Dio ma gli attribuiscono caratteri che sono incompatibili con la divinitagrave Ne sono un esempio coloro che ammettono Dio ma ritengono che egli sia ozioso e non provvidente Rientrano nellrsquoateismo indiretto anche coloro che negano lrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima La genia peggiore (laquoseu infimae farinae Atheismusraquo) egrave quella di coloro professano la fede a parole ma la scherniscono nella loro intimitagrave frequentano le chiese si mostrano devoti ma di fatto non accettano nessuna forma di religione (laquoqui Deum ore quidem profitentur sed corde rident qui in Templis et precibus comparent et externe devoti a vera autem et interna pietate sunt extorres qui ut verbo dicam religionem tantum simulant effectu vero nullam habentraquo) Essi praticano una sorta di deleterio indifferentismo Tali sono Marco Antonio De Dominis che passograve da una fede allrsquoaltra e lrsquoautore del De tribus impostoribus che si vuole essere stato Poggio Bracciolini o Pietro Aretino o Campanella autore dellrsquoAtheismus triumphatus o Giulio Cesare Vanini autore dei Dialogi (fonte Rosset 1619) A partire dal par XIII Pauli passa allrsquoesame della seconda questione ovvero quella relativa alle pene da infliggere agli atei La questione ovviamente non si pone per gli atei pratici ma per quelli di primo e secondo grado i quali facendo professione di ateismo ed avendo una condotta immorale compromettono il bene pubblico e rischiano di mandare in rovina lo Stato Per essi la pena egrave la morte laquonon solum ut Athei sed ut homicidae adulteri aliisque magni sceleribus coopertiraquo Resta da stabilire quale deve essere la sorte degli atei della seconda classe ovvero degli atei speculativi che non mettono a rischio la vita etica e si astengono dal vizio Secondo i cattolici non vrsquoegrave dubbio che lrsquoateismo essendo una eresia sia da punire con una pena esemplare come quella capitale in conformitagrave al precetto paolino espresso nella Lettera a Tito III 10 Ma lrsquointerpretazione cattolica del versetto paolino egrave secondo il giurista non corretta poicheacute giustamente egli fa notare che Tommaso intese erroneamente

4

il verbo devitare nel senso di occidere Per tale ragione egrave stato inflitto il supplizio capitale a Giulio Cesare Vanini e a Kazimierz Łyszczyński (laquoEx plurimis hac vice tantum adducimus Julium Caesarem vel ut alii vocant Lucilium Vaninum qui ob Librum De arcanis naturae editum aliaque atheistica teste Gramondo extracta prius vi forcipis ferroque abscissa lingua combustus est et ex recentissimis (il rogo del filosofo polacco egrave del 1689) Casimirum Liszkischiraquo) Lo stesso Gramond ndash rileva Pauli ndash restograve indignato per la condanna del Salentino percheacute non fu concesso allrsquoimputato il tempo necessario per un ravvedimento (laquoVerum Pontificiorum Exempla in talibus non tutam ubique faciunt regulam cum ipsemet Gramondus ibique indignetur quod Vaninum impoenitentem ad patibulum traxerint nec ideneum ad resipiscentiam spatium concesserint Praeterea notum est non semper spectandum sit quid Romae fiat sed quid fieri debetraquo) Diversa egrave invece la posizione dei protestanti che va da quella di Hobbes ostile alla pena capitale a quella del Pufendorff che non ammmette lrsquoimpunibilitagrave di coloro che si macchiano del reato di lesa maestagrave divina Dal canto suo Pauli ritiene meritevoli della pena capitale gli atei pratici o i libertini che compromettono la compattezza della vita associata Perciograve meritograve il supplizio estremo Vanini che secondo Gramond si comportograve scandalosamente da libero inseguigrave avidamente i piaceri e sedusse lrsquoincauta gioventugrave (laquoQuamobrem Lucilio Vanino meritum obtigit supplicium quia Autore Gramondo flagitiosus fuit in Libertate Voluptateum Sectator avidus et Seductor incautae Juventutisraquo) Nei confronti degli atei speculativi invece occorre secondo il giurista tedesco una sana opera di convincimento

1691-8 Nemo PEREGRINUS (i e Joseph MEGLINGER 1634-1675)

Duo secula ferrea quorum celeberrimam historiam in praesens contraxit compendium Nemo Peregrinus Pars II prosequens narrationem ab anno 1600 usque ad Pacificationem Monasteriensem 1648 [Basileae Koumlnig] Typis Maristellanis anno 1691 [4] 444 [19] p Sotto lrsquoanno 1618 tra gli eventus mirabiles in una breve annotazione Meglinger afferma laquoTolosae Lucius Vaninus Atheismum publice docere ausus in errore pertinax vivus exuriturraquo

1691-9 Jan SARTORIUS (1656-1729) ndash Martin CALIXT (fl 1691-1693)

De incunabulis Philosophiae ejusdemque ad nostram aetatem progressu dissertatio prior Quam Sub Praesidio M(agistri) Johannis SARTORII Gymnasii Thoruniensis Professor(is) Publ(ici) ac Visit publice turbitur Martinus CALIXTUS Michael-Villensis Hungarus ad diem XX Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) 1691 Thorunii MDCXCI In Auditorio Maximo Horis Consuetis Thorunii Formis Johannis Balth(asaris) Bresleri Gymn(asii) Typographi [26] p (Vanini p [12]) Nowicki - 1691

1691-10 Samuel Joseph SORBIEgraveRE (1615-1670)

Sorberiana sive excerpta ex ore Samueumllis Sorbiere prodeunt ex Musaeo Francisci Graverol I(uris) U(triusque) D(octoris) et Academici Regii Nemausensis Accedunt eiusdem tum Epistola de vita et scriptis Samueumllis et Joh(annis) Bapt(istae) Cotelier tum Epulae ferales sive Fragmenti Marmoris Neumasiani explanatio Tolosae Typis Guillelmi Colomyez et Hieronymi Posuel Regis Typograph(orum) MDCXCI Cum privilegio Regis [55] 384 [2] p (Vanini p 81) Altra ed Tolosae Typis Guillelmi Colomyez Hieronymi Posuel M Fouchac et G Bely bibliopolas 1694 ss pp ed con il titolo Sorberiana ou bons mots rencontres agreables penseacutees judicieuses et observations curieuses de M Sorbiere A Paris Chez la Veuve Mabre-Cramoisy 1694 Avec privilege du Roy [48] 246 p (Vanini p 67)

Nella voce Cartesius Sorbiegravere ricorda che nella Epistola a Voet il filosofo si difese dallrsquoaccusa di essere stato un secondo Vanini laquoProdiit epistola Cartesii ad Voetium in qua respondet atrocissimis iniuriis Schoockii cujusdam qui virum illum magnum atheismi insimulat et Diagorae Euemero Lucilio Vanino confert impudentissime nemo quippe tam pio proposito tam felici successu rationibus naturalibus animae humanae spiritualitatem et Dei existentiam probare tentavitraquo

1691-11 Adam TRIBBECHOW ndash Barthold Johann BRAMMER (- 1693)

In Nomine Domini Nostri Jesu Christi Veritas creationis mundi Prout a Mose descripta est ostensa in traditionibus gentium ac vetustissimis antiquitatis profanae monimentis ad convincendos Atheos Praeside M(agistro) Adamo TRIBBECHOVIO Sacr(ae) et profan(ae) Historiae Prof(essore) Ord(inario) Facult(atis) Philos(ophicae) h(oc) t(itulo) Decano

5

Resp(ondente) Bartholdo Johanne BRAMMERO Kilon(ensi) Hols(ato) D V D die Augusti MDCLXVIII pp 277-298 in Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum in quo continentur I Delphi foenicizantes Edmundi DICKINSONI II Veritas creationis Mundi prout a Mose descripta est ostensa in traditionibus gentium ac vetustissimis antiquitatis profanae monimentis a D Adamo TRIBBECHOVIO III Messiae mors sepultura ac resurrectio ex Jesaiae liii 8 9 10 ad disputandum olim proposita a Beato Martino GEJERO IV Dissertatio Historico-Chronologica de computo sacro LXX Hebdomadum Danielis B Aegidii STRAUCHII V Davidis et Salomonis Satellitium Crethi et Plethi Dn Henrici OPITII Collectus ac plenissimis indicibus auctus a Thoma CRENIO [i e CRUSIO] Rotterdam Apud Petrum van der Slaart Bibliopolam ad Insigne Ciceronis MDCLXXXXI [20] 508 [16] p (Vanini p 235) Altra ed ivi 1693 ss pp

Contro gli atei negatori della creazione Bramm ricorda la battaglia mersenniana quella di Gregorius Tolosanus di Gijsbert Voet e di Theophilus Spizel Quindi osserva che sotto il velo di esercitazioni apologetiche lrsquoAmphitheatrum difende lrsquoeternitagrave del mondo e cela un ateismo che viene piugrave lucidamente alla luce nei Dialoghi laquoPraeter eos autem quos supra notavimus totus Vanini liber quem Amphitheatrum aeternae providentiae inscripsit nihil aliud est siquidem levato quod dicitur velo inspiciamus quam Dei inficiatio mera proque mundi aeternitate ac divinitate instituta exercitatio quam Atheismi insaniam luculentius prodidit editis dialogis longe pestilentissimiraquo

1691-12 Henning WITTE (1634-1696)

Diarium Biographicum In quo scriptores seculi post natum Christum XVII praecipui Quos inter Reges Principes Pontifices Cardinales Episcopi Theologi J(urisconsul)ti Medici Philosophi Mathematici Oratores Historici Poeumltae Philologi Antiquarii Artifices Absque Nationis Religionis et Professionis discrimine Juxta annum diemque cujusvis emortualem concise descripti magno adducuntur numenro Libri itidem eorum in Ebraica Syriaca Chaldaica Arabica Aethiopica Persica Sinica Indica Japonica Malabrica Graeca Latina Italica Hispanica Gallica Anglica Germanica Svecica Danica Polonica Belgica aliisque linguis consignati Latio Recensentur Idiomate Ut eruditio praesentis aevi tamquam in speculo uno intuitu cognosci queat Opus Ex variis tam editis quam aliunde acquisitis monumentis literalis indefesso studio ac maximo labore confectum ab Henningo WITTE Praemittitur Dissertatio de multiplici libri hujus usu acceditque demum Index juxta Auctorum cognomina Gedani Sumptibus Martini Hallervordii Bibliopolae Regiomontani Imprimebat David Fridericus Rhetius 1688-MDCXCI vol I-II [796] [12] 190 [116] p (Vanninus vol II 1691 pp 23-24 [20]) Nowicki - 1691 Sotto la data del 9 aprile 1619 lrsquoautore registra il rogo tolosano laquoLucilius sive ab aliis vocatur Julius Caesar Vanninus Italus Neapolitanus Medicinae in speciem Professor re Seductor Haeresiarcha et Atheus Tolosae combustus Stuxit [sic] Dialogos De admirandis naturae (quibus non erubuit profiteri naturam omnium Deam) Amphitheatrum aeternae providentiae contra veteres philosophos Apologiam Tridentini Concilii ad Chemnitium

1691-13 Balthasar Christoph WUST (1630-1704) ndash Thomas BURNET (1635-1715)

Telluris theoria sacra orbis nostri originem et mutationes generales quas Aut jam subiit aut olim subiturus est complectens libri duo priores De diluvio et paradiso posteriores duo De conflagratione mundi et futuro rerum statu Autore Thoma BURNETIO Francofurti ad Moenum Typis et impensis Balth(asaris) Christophori Wustii Sen(ioris) MDCXCI [23] 288 p (Vanini p [2]) Vanini egrave citato nella lettera al lettore scritta dallrsquoeditore Balthasar Christoph Wust Questi lamenta la diffusione soprattutto in Francia di nuove dottrine che mettono in crisi la tradizione cattolica e propongono nuovi dogmi di teologia morale I trattati incriminati sono il De praeadamitis di Isaac de la Peyregravere e il Tractatus Theologico-politicus di Spinoza degno di fare la stessa fine di Vanini laquosed ille Spinoza homo atheus infamis nebulo dignus erat qui Julii Caesaris Vanini fata sustineretraquo

6

1692-1 Anonimo

rec di CRENIUS Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum (1691) pp 392-404 in Giornale de Letterati del MDCXCII Eprimo di Modona In Modona Per gli Eredi Cassiani Ad Istanza de Cozzi e Capponi Stampatori Vescovili [12] 474 [6] (Vanini p 398) Lanonimo cita la dissertazione del Tribbechovius Veritas creationis mundi laquocontro gli Atei e i Filosofi impugnanti la creazione del mondo quali sono stati il Peireiro il Vecchietti il Vanini e gli Autori delle Scritture uscite intorno ai Preadamitiraquo

1692-2 Valentin ALBERTI (1635-1697)

D Val(entini) ALBERTI P(rofessoris) P(ublici) Lips(isensis) Examen professionis fidei Tridentinae Nec non expositionis doctrinae catholicae Jacobi Benigni Bossueti In XXV Disputationibus Publice institutum Adjecit Autor praeter ipsam professionem fidei Tridentinae Indicemque ac Programma suum etiam Simonianum illi oppositum una cum Notis Apologeticis Lipsiae Apud Maur(itium) Georg(ium) Weidmann Typis Johannis Coleri MDCXCII [47] 679 [17] p (Vanini p 80) Nel cap IV De Espositione Doctrinae Catholicae Bossueti par 3 vrsquoegrave una citazione del Dial XLIX p 349 del De admirandis a proposito dei Commentarij Sacrosancti Concilii Tridentini Vanini ndash egli scrive ndash si vanta di avere debellato in essi gli eretici la cui dottrina egrave lontana da quella cattolica quanto la veritagrave dista dalla menzogna laquoIn his Commentariis suis gloriatur postquam paulo ante ab una sola Apostolica (hoc est Romana) Ecclesia Christi Domini sacramenta legitime ministrari sicut paulo post tantum haereticos a Romano-catholicis quantum a veritate mendacium differre dixeritraquo

1692-3 Richard BENTLEY (1662-1742)

A confutation af Atheism from the origin and frame of the World Part I A sermon Preached at St Mary-le-Bow October the 3d 1692 Being the Sixth of Lecture founded by the Honourable Robert Boyle Esquire By Richard BENTLEY M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed for Henry Mortlock at the Foenix in St Paulrsquos Church-yard 1692 [2] 34 p (Vanini p 8) Nowicki - 1692 e 1696 Altra ed The Folly and Unreasonableness of atheism Demonstrated from The Advantage and Pleasure of a Religious Life The Faculties of Human Souls The Structure of Animate Bodies et The Origin and Frame of the World In Eight Sermons Preached at the Lecture Founded by The Honourable Robert Boyle Esquire In the First Year MDCCXCII By Richard Bentley M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed by J H for H Mortlock at the Phoenix in St Paulrsquos Church-yard 1693 [5] 36 33 32 36 35 [3] 34 40 42 (Vanini p 7 sesta numerazione) The forth edition corrected London Mortlock 1699 280 p (Vanini p 172) Tr latina di Daniel Ernest Jablonski Stultitia et irrationabilitas atheismi demonstrationibus ab emolumento atque voluptate vitae religiosae facultatibus animae humanae structura corporis animati origine et compage mundi evicta Oct orat sacris habitis in praelectione instituta a Rob Boyleo a fundatione primo Christi 1692 Berolini Ruumldiger 1696 [16] 436 p (Vanini p 272) Riprodotto in Eight Sermons Preachrsquod at the Honourable Robert Boyle Lecture in the first year MDCXCII The fifth edition Cambridge Printed for Cornelius Crownfield 1724 [8] 384 p (Vanini p 212) Eight Sermons preached at the Hon(oura)ble Robert Boyle Lecture in the year MDCXCII to which are added three sermons on different occasions Oxford at Clarendon Press 1809 XI 383 p (Vanini p 180 Sermon VI) Sermons preached at Boyle Lecture Remarks upon a Discourse of free-thinking Proposals for an edition of the Greek Testament etc etc edited with notes by the Rev(erend) Alexander Dyce London Francis Macpherson 1838 XVI 546 p (Vanini p 124) In riferimento al passo in cui Vanini afferma che il Cristo non poteacute compiere miracoli a causa della incredulitagrave dei suoi concittadini Bentley osserva laquoThis is the passage which that impious and impure Atheist Lucilio Vanino singled out for his Text in his pretended and mock Apology [intendi De admirandis p 439] for the Christian Religion wickedly insinuating as if the Prodigies of Christ were mere impostures and acted by Confederacyraquo

1692-4 Michael BERNS (1657-1728)

Altar der Atheisten der Heyden Und der Christen Das ist (I) Aus der Natur durch unlaugbahre und unwiedertreibliche Grund-Schluumlsse wieder die Atheisten erwiesen Dass ein Gott sey (II) Wie solches von allen Voumllckern werde bekraumlfftiget Und dann Dass die Christliche Religion die eintzige

7

wahre fuumlrtrefflichste und Leib und Seel in Zeit und Ewigkeit auff dass houmlchstvergnuumlgende und begluumlckseligende Religion sey Wieder Die 3 Ertz-Betrieger Hobbert Hobbes und Spinoza Auffgesetzt von M Michael BERNS Predigern zu Wesslingburn in Ditmarschen Hamburg Gebruckt bei Thomas von Wiering in guumlldenen A B C 1692 [48] 271 [ma 371] [30] p (Vanini pp [25-26]) Nowicki - 1692 Nella Vorrede Berns accosta Vanini a Hobbes per le comuni dichiarazioni ateistiche frutto di stolto narcismo (philautia) e di diabolica ambizione (laquoDiese Worte sind fuumlr aller Welt an den Vaninus und Hobbes zur Wahrheit getreten Als die auch von der Welt wegen ihrer naumlrrischen Philauty und ihres verteuffelten Ehrgeitzes den gerechten Lohn empfangenraquo) Sotto limpulso della sua ambizione Vanini che si vergogna del proprio nome lo sostituisce con una delle fantasiose denominazioni suggerite dal suo narcisismo (philautia) si fa chiamare Giulio Cessare anzicheacute Lucilio percheacute cosigrave Lucilio sarebbe sopravvisuto e Giulio Cesare sarebbe stato arso sul rogo (laquoDen es brachte der Ehrgeitz dahin den Vaninum dass er sich seines eigenen Nahmens schaumlmte sich mit einem seiner phantastischen Raumlyserlichen Philauty gemessen Nahmen belegt und fuumlr Lucilius sich Julius Caesar nennen lassen da doch wann Lucilius Vaninus waumlre Lucilius geblieben so wurde Julius Caesar Vaninus nimmer seyn verbrandt wordenraquo)

1692-5 Nathanael FALCK (1663-1693) ndash Johann Isaac TREMPEN-AU (fl 1692-1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De daemonologia recentiorum autorum falsa disputabit publice Nathanael FALCK SS Theol(ogiae) Lic(entiatus) et Ejusd(em) vocatus apud Stetinenses in Gymnasio Regio Prof(essor) Prim(arius) ibidem ad D(ivae) Mariae Pastor ac Praepositus hactenus Collegii Philos(ophici) in hac Alma Adjunctus et h(oc) t(itulo) Decanus Respondente Joh(anne) Isaaco TREMPENAU Geda(nensis) In Auditorio Majori die 3 augusti 1692 A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCII Wittebergae Typis Martini Schultzii 26 p (Vanini p 2) Nowicki - 1692 Altra ed con il titolo Dissertatio preliminaris varias recentiorum ad atheismum vias ac methodos imprimis per negatam Daemonum existentiam commonstrans in Nathanaelis FALCKEN Dissertationes quatuor De daemonologia recentiorum autorum falsa Wittebergae habitae Nunc vero Praefixis literis Schomerianis ibidem recusae Typis Martini Schultzii An(no) 1694 [3] 92 p (Vanini p 2)

Vanini egrave menzionato come il piugrave eminente propugnatore del nuovo ateismo (laquointer recentiores qui atheismum aperte professi sunt prae reliquis eminet Julius Caesar (ita enim dici voluit qui Mersenno judice Atheorum omnium Caesar erat cum nomine a parentibus dato antea Lucilius vocaretur Vaninusraquo) caratterizzato da forti venature naturalistiche tanto da essere propedeutico allo spinoziamo Scarne le notizie biografiche sul Salentino Fack si limita a dire che si nutrigrave a Roma dei primi rudimenti delle lettere e divenne infine professore di Medicina (fonte Gramond 1643) ma non trascura di accennare alla leggenda nera

1692-6 Johann Heinrich FEUSTKING (1672-1713) ndash Johann HOumlVET (1672-1707)

Σὺν λόγῳ καὶ λόγῳ De achitophelismo Cum aliorum tum maxime Nicolai Machiavelli schediasma Praeside M(agistro) Johanne Henrico Feustking Stellovia-Holsatus In Florentissima Academia Leucorea horis antemeridianis in auditorio veteri Ad Diem Septembris Anno MDCXCII publico Philosophorum examini subiectum a Johanne HOumlVET Stralsunda-Pomerano Wittebergae Typis Martini Schultzii [24] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1692 In una nota al par III Feustking cita en passant il primo dialogo (L) del libro IV del De admirandis

1692-7 Giacinto GIMMA (1668-1735)

Sylva rerum notabilium ab Autorum operibus tum latinis tum italicis excerptarum t III Ms I 15 Bari Bibl Sagariga Visconti Volpi cc 98-99 Altra ed Lecce Milella 1999 t III a cura di Maria Occhinegro apparato critico e fonti di Giulia Belgioioso presentazione di Cesare Vasoli XII 301 p

Nel t III Gimma scrive laquoLucilio detto poi Giulio Cesare Vanino Medico Italiano bencheacute non si sappia la sua patria fu scelerato Chiamograve il suo Aristotele Dio dersquo Filosofi et Sommo Pontefide la Natura Regina e Dea e se stesso Profeta Nersquo Dialoghi diersquo tutta la forza drsquooperare alle stelle disse che dal movimento loro e dal Cielo gli atti della nostra fantasia la Religione ed ogni altra cosa dipende tra lrsquoaltre sue vanitagrave negograve Iddio e la sua providenza schernigrave le cose sacre e religiose e nellrsquoandare al

8

patibolo disprezzava il Confortatore e la Santa Croce che gli si presentava drsquoavanti spesso dicendo andiamo a morir da Filosoforaquo

1692-8 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Het vergift Van de Cartesiaansche Philosophie grondig ontdekt En meest historischer Wijze uit de Schriften van des Cartes zelfs en van andere Schrijvers zo voor als tegen hem getrouwelijk aangeweezen Op-gestelt Tot oen grondt wan de Wederlegging van Bekkers Betooverde Wereldt Door Jacobus KOELMAN Dienaar des Evangeliums Lib(eralium) Art(ium) Mag(ister) et Philosophiae Doctor trsquoAmsterdam By Johannes Boekholt Boekverkoper in de Gapersteeg by de Beurs Anno 1692 [32] 669 [95] p (Vanini pp 82-84 [28] Koelman che nellrsquoindice definisce il filosofo salentino laquohoedanigen Atheistraquo ritorna sulla tesi di Schoock e di Voet per i quali Descartes si configura come un secondo Vanini Cita in proposito lrsquoExercitatio I dellrsquoAmphitheatrum in merito alla dimostrazione dellrsquoesistenza di Dio non sulla base della prova scolastico-tomistica che parte dal moto ma sulla base di una prova di matrice pitagorica cabalistica e transnaturale laquoDie argumene voorgehouden hebbende gaat hy tot een ander Maar de Leezer zegt hy vereyscht misschien van my een subtielder deyling der zaaken laat hem dan aanneemen niet een Scholastijke maat een Godlijk toverachtige of Cabalistische niet genoomen uyt de Pithagorische getalen dat is een Demonstratie van dat Godt is tegen de Atheistery Dopo un accenno alla leggenda nera (Julius Caesar Vaninus heest dat praetext gebruykt dewelke zijn Alpostelschap van Atheistery verkrege hebbende by die van Parissraquo) In realtagrave il teologo olandese ripete a proposito del De admirandis citato con titolo olandese Het ronde Schouwburg van de eeuwige Godlijke voor zienigheidt la tesi voeziana secondo cui la strategia pseudo-apologetica di Vanini egrave analoga a quella di Descartes e consiste nel mostrare che se un cosigrave grande Atlante non egrave in grado di replicare alle argomentazioni ateistiche non rimane aperta che la porta dellrsquoateismo laquowaar in hy zo trsquoschijnt met een groot toestel en op een nieuwe en solider wijze Godts voorzienigheidt verdeedigt maar in der waarheidt beschermt hy in eenige dingen de zaak zo dat hyze eer verlaat en te spot stelt want dat is de kunst der konsten Indien te weeten zo een grooten Atlas aanwendende zo zeltsaame en nieuwen machinen uit de Philosophie en Theologie de zaak niet en kan staande houden En daarom manneer een Cartesiaansch Theologant onder de bedekte van Irenaeus Philalethius tegen een Anticartesiaansche die zich de naam gaf van Suetonius Tranquillus aldus sprak weet Suetonius niet wie de Persoon van Des Cartes met Vaninus en zijn Meditatien met Vanini schriften vergeleken heeftraquo

1692-9 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Wederlegging van B Bekkers Betoverde Wereldt het eerste deel Ingestelt door Jacobus KOELMAN Dienaar des N Evangeliums Met een Aanhangsel van den Duyvel van Tedworth [i e Joseph Glanvill The daemon of Tedworth] en van een Brief van de Hoog-geleerde Henricus Morus Aangaande Tovery en Waarseggery Uit het Engels vertaalt trsquo Amsterdam by Johannes Boekholt Boeksverooper in de Gaper-steeg up de Beuers Anno 1692 [11] 480 p (Vanini p 163) La citazione di Vanini cade allrsquointerno di un passo del Credulity and incredulity di Meric Casaubon (1668)

1692-10 Johann Wolfgang JAumlGER (1647-1720)

Historia ecclesiastica Seculi Decimi Septimi In Qua fata Ecclesiae protestantium indicantur conclavia pontificum Romanorum omnia referantur diversi motus et schismata in Ecel(esia) [sic] Chr(istiana) et imprimis syncretismus naturalismus bohemismus borrismus quietismus arminianismus amyraldismus jansenismus cartesianismus coccejanismus recentesque in Gallia et Anglia Controversiae ob oculos dilucide ponuntur Cum Parallelismo Profanae Decennium primum [tertium] Authore Johanne Wolfango JAGERO S(acrae) Theol(ogiae) Lic(entiato) Professore Phil(osophiae) P(ublico) ejusdemque Decano ac Duc Stipend Theol Ephoro Tubingae Literis Johann-Cunradi Reisii MDCXCI-MDCXCIII [7] 360 [1] 368 [22] 344 p (Vanini Decennium secundum 1692 pp 263-265) Nowicki - 1692 Altra ed Hamburgi Sumptibus Sam(uelis) Heylii et Jo(hannis) Gottfriedi Liebezeitii Lauenburgi Typis Christ(iani) Alb Pfeifferi 1709 t I [16] 788 p (Vanini pp 282-283)

Lrsquoautore dedica a Vanini il cap VI (Acta contra Atheum Iulium Coesarem [sic] Vaninum) del lib VII ma si limita a riprodurre per intero il testo di Gramond (1643)

9

1692-11 Pierre POIRET (1646-1719)

Petri POIRET De eruditione solida superficiaria et falsa libri tres in quibus ostensa Veritatum solidarum via et origine cognitionum Scientiarumque Humanarum et in specie Cartesianismi Fundamenta valor defectus et errores deteguntur Praemittitur Tractatus De vera Methodo inveniendi verum confutationem fundamentorum libri Belgici de Mundo fascinato in fine obiter exhibens Subnectuntur nonnulla Apologetica Amstelodami Apud Andream Petri 1692 Prostant in officina Wetsteniana [60] 183 [1] 488 p LrsquoApologetica II egrave a pp 365-392 (Vanini p 374) Altre ed Francofurti et Lipsiae Apud Joh(annem) Fridericum Zeitlerum 1694 [58] 552 199 [1] p Amsterdam Ex officina Westeniana 1707 700 p NellrsquoApologetica II difendendosi dalle accuse mossegli da un articolista degli Acta Eruditorum (1685 december p 548) il quale sosteneva che nelle Cogitationes (1677) si era schierato a favore di chi aveva abbandonato la fede Poiret chiarisce di non aver mai dato il suo assenso a nessuna forma di vaninismo ateismo bodinismo naturalismo socinianismo pelagianismo etc (laquoNamque nemo est qui Cogitationibus meis Oeconomiaque divina edita et lectis non numeret inter calumnias quae passim mihi amicisque meis imputat Vaninismum sive Atheismum Bodinismum Naturalismum Socinianisumu Pelagianismumraquo)

1692-12 Paul STOCKMANN (1661-1718)

M(agistri) Pauli STOCKMANNI Elucidarius Haeresium Schismatum aliarumque opinionum et dogmatum cum fide orthodoxa pugnantium quae post natum Christum potissimum ad haec nostra usque tempora vel exorta sunt et viguerunt vel adhuc hodie vigent ordine Alphabetico concinnatus cum epistola Dn D Val(entini) Alberti P (rofessoris) P(ublici) in commendationem Opusculi praemissa Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii Literis Wittigavianis 1692 [32] 453 [59] p (Vanini pp 62-63 441) Nowicki - 1692 Seconda ed Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1697 [40] 639 [75] p (Vanini pp 90 622) terza ed Lipsiae Apud haeredes Lanckischianos Typis Joh Heinrich Richteri 1697 [20] 309 [27] p Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1719 [28] 940 [114] p

Nella voce Athei cosigrave Stockmann scrive laquoqualis [atheus] etiam nostro seculo fuit quidam Julius Caesar Vaninus qui equidem si rubricae credas A C 1615 Amphitheatrum contra Atheos scripsit sed revera pro Atheis siquidem argumenta illorum subtiliter proponit et frigidissime ad illa respondet quapropter Tolosae combustus est poenas blasphemiis et incredulitate sua dignas luit quam alii quoque omnes qui vita sua epicuraea testantur se Deum non credere licet ob poenas temporales ore istud confiteri nolint quoniam iram Dei ejusque minas ac retributiones non metuunt Quorum illos Atheos speculativos hos vero practicos appellare posses Atheista theoreticus fuit Casimirus Liszynskiraquo Nella voce Vaninus non aggiunge sostanzialmente nulla di piugrave e rinvia a Scherzer (1680)

1693-1 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698) ndash Nicolaus ENGELHOLM (fl 1693)

Disputationem de tolerantia librorum noxiorum politica Divina favente gratia et Annuente Amplissima in inclyta Academia Gryphica Facultate Philosophica Sub Praesidio M(agistri) Ehre-Gott Danielis COLBERGII Moral(is) Profess(oris) Ord(inarii) Eruditorum Censurae exponit Nicolaus ENGELHOLM Austria-Svecus In Auditorio majori ad diem Julii Anni Jubilaei Svedici qui est post natum Christum MDCXCIII Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjamini Starchii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) [32] p (Vanini pp [14-15]) Colberg inquadra Vanini allrsquointerno dellrsquoateismo positivo ovvero dellrsquoateismo di coloro che simulano esteriormente di professare il cristianesimo ma convertono di fatto i misteri della fede nella filosofia platonica (laquoAd Atheismum positivum referimus libros externam Christianismi professionem simulantes reapse omnia fidei mysteria scripturam S interpretando in Platonicam philosophiam commutantesraquo) Sono tali i libri di Weigel Postell Fludd Campanella Piugrave articolato il discorso sul Vanini laquoAtheus consummatissimusraquo il quale nellrsquoAmphitheatrum e nel De admirandis naturae arcanis non poteacute dare soddisfazione alle obiezioni da lui stesso mosse e servigrave con malizia la causa di Dio o favorigrave indirettamente lrsquoateismo (laquoobiectionibus a se motis satisfacere non potuit et propterea accusatur quasi ex malitia Dei causam deserverit aut indirecte atheismum stabiliveritraquo) Un autore di chiara fama rimasto senza nome in un colloquio privato con Colberg ha tentato di discolpare il Salentino dicendo che la sua colpa deve essere ascritta alla sproporzione tra lrsquoonere assunto e la sua capacitagrave raciozinativa

10

(laquoA qua infamiae macula et auctorem et libros purgavit in privato quodam colloquio Vir Clarissimus omnem culpam conjiciens in imbecillitate virium oneri suscepto probandi impariumraquo) Tale parere egrave condiviso da Diecmann ed egrave sottoscritto dallo stesso Colberg dopo unrsquoattenta lettura dellrsquoAmphitheatrum (laquoQuam sententiam quod libros attinet ex Inspectione comprobat Johannes Diecmannus Cui etiam subscribimus post diligentem perlustrationem dicti libriraquo) Mentre la Disputatio era in corso di stampa il collega Saalbachius comunica al Colberg che da una lettera ricevuta da B Schertzer ha appreso che Vanini oltre allrsquoAmphitheatrum providentiae divino-magicum ha dato alle stampe anche un Amphitheatrum providentiae in natura magnae velut Deae [evidentemente Colberg non intuisce che Scherzer si riferisce al De admirandis] in cui le obiezioni ateistiche contro i miracoli sono confutate debolmente cosigrave da lasciare il lettore nel dubbio (laquoDum haec in Typographiam mittere cogitamus commode communicavit nobis Excellentissimus Dominus Saalbachius collega noster honoratissimus literas a B Scherzero ad se missas ex quibus discimus Vaninum praeter Amphitheatrum Providentiae divino-magicum edidisse Amphitheatrum Providentiae in natura magnae velut Deae in quo obiectiones Atheorum quibus miracula impugnare solent subtilissime proponat et coloret resolvat autem frigidissime semper dubia in mente lectoris reliquensraquo)

1693-2 Philippe DUBOIS (1636-1703) ndash Charles Maurice LE TELLIER (1642-1710)

Bibliotheca Telleriana sive catalogus librorum bibliothecae Illustrissimi ac Reverendissimi D D Caroli Mauritii LE TELLIER Archiepiscopi Ducis Remensis Primi Franciae Paris Sanctae Sedis Apostolicae Legati nati Belgicae secundae Primatis Capellae Regiae Praefecti Regiorum Ordinum Commendatoris etc Parisiis e Typographia Regia MDCXCIII [22] 447 [93] p (Vanini p 145) Nowicki - 1693 Nella sez Theologi egrave registrato il De admirandis

1693-3 Adam Christoph JACOBI (1638-1689)

Catalogus bibliothecae Viri Magnifici et Consultissimi Adami Christoph JACOBI Jureconsulti et Consiliarii Electoralis Saxonici b m in partes duas distributus Qvarum prior libros continet Theologicos et Juridicos qui ad diem IV Aug(usti) et seqq MDCXCIII ab hora octava ad undecimam ante meridiem et a tertia ad sextam post meridiem divenduntur Altera Medicos Politicos Philologicos et Philosophicos complectitur qui ad diem XVI Januar(ii) et secuturis MDCXCIV iisdem horis Dresdae in aedibus Beati Possessoris publicaelig auctionis lege praeligsenti et melioris notaelig pecunia soluta plus licitantibus cedent Lipsiae Apud Joh(annem) Frid(ericum) Gleditsch 1693 382 366 p (Vanini vol I p 118) Nowicki - 1693 Altra ed ivi 1794 ss pp

Registra alla pos 2378 lrsquoAmphitheatrum

1693-4 Kaspar LOESCHER (1636-1718) ndash Christian Ernst MUSSIGK (1671-1724)

De Theognosia naturali eorumque qui hac abutuntur anapologesei ex oraculo Paulino Rom I 19 20 Praeside Gaspare LOESCHERO SS Theol(ogiae) Doctore et P(rofessore) P(ublico) Ecclesiae Wittebergensis Pastore Primario edisseret publice autor M(agister) Christian Ernst MUSSIGK Lub Lus die 4 aprilis 1693 Wittenbergae Schroumldter 1693 86 p (Vanini p 73) Nowicki - 1693 Altra ed Wittebergae Typis Johannis Michaelis Goderitschii 1693 [4] 68 p

1693-5 Georg Wolfgang WEDEL (1645-1721) ndash Ernst Heinrich WEDEL (1671-1709)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio medica De spectris Praeside Georgio Wolffgango WEDELIO Medicinae Doctore Theoretices Professore Ordinario Consiliario et Archiatro Ducali Saxonico Parente suo pie devenerando Publice συζητήσει proposita ab Ernesto Henrico WEDELIO Gotha-Thuringo in Auditorio Medico Horis consuetis Ad d(iem) [] Maij MDCXCIII Jenae Literis Krebsianis 31 [1] p (Vanini p 13) Nowicki - 1693 Nel cap I Wedel cita il Dial LI (pp 370-371) ove Vanini spiega le apparizioni presso i cimiteri per effetto dei vapori emanati dai cadaveri ed osserva che il medesimo fenomeno non si produce quando si pratica la cremazione Ciograve che sembra sfuggire a Wedel egrave che in entrambi i casi le osservazioni vaniniane sottendono surrettiziamente una confutazione della immortalitagrave dellrsquoanima laquoNon abludit ab

11

his opinio illorum qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem qui illorum referat effigiem atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver vaporem juxta sui mensuram emiserit idcirco olim quia cremabantur cadavera nihil tale visum quae verba sunt famosi illius I C Vanini l De admirandis arcanis dial 51raquo

1694-1 Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712)

Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN Syllabus plagiariorum hac Iterata editione altera parte auctior Accedit Henrici SYPESTEINII De plagiariis Epistola Amstelaedami Apud Janssonio-Waesbergios Anno MDCLXXXXIV [4] 92 p (Vanini p 85) Nowicki - 1694 Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679)

1694-2 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698)

Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS Professor Moralium Ordinarius jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 177 p (Vanini p 132) Nowicki - 1694 Nella Disputatio VI Libri antiquitatem mentientes Sybllarum Hermetis et Zoroastris in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista) A tal proposito menziona Plutarco Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph Exerc VII p 43)

1694-3 Hermann CONRING (1606-1681)

Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis Helmstadi [sic] Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii 1694 254 p (Vanini p 151) Nowicki - 1694 Registra alla pos 525 lrsquoAmphitheatrum

1694-4 Henning Johann GERDES (1653-1723) ndash Cunrad Tiburtius RANGO (1639-1702)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE SS Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente Regiique Consistorii Praeside placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius Consistorii Praeses atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 [106] p (Vanini p [42]) Nowicki - 1694 Altra ed ivi 1694 [118] p (Vanini p [54]) Ristampa Wittenbergae 1708 [121] p (Vanini p [57])

Nel cap II sect I par 11 Rango cita il De adm Dial LVIII p 456 (laquoAudiamus Atheorum Caesarem fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentemraquo nota a margine Vanini Dial 53 De mortuorum resurrectione) a proposito dellrsquoestasi come effetto della contemplazione del sublime ma omette di dire che per Vanini lrsquoestasi egrave una malattia

1694-5 Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) ndash Johann HAAG (fl 1694)

Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I De

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 4: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

4

il verbo devitare nel senso di occidere Per tale ragione egrave stato inflitto il supplizio capitale a Giulio Cesare Vanini e a Kazimierz Łyszczyński (laquoEx plurimis hac vice tantum adducimus Julium Caesarem vel ut alii vocant Lucilium Vaninum qui ob Librum De arcanis naturae editum aliaque atheistica teste Gramondo extracta prius vi forcipis ferroque abscissa lingua combustus est et ex recentissimis (il rogo del filosofo polacco egrave del 1689) Casimirum Liszkischiraquo) Lo stesso Gramond ndash rileva Pauli ndash restograve indignato per la condanna del Salentino percheacute non fu concesso allrsquoimputato il tempo necessario per un ravvedimento (laquoVerum Pontificiorum Exempla in talibus non tutam ubique faciunt regulam cum ipsemet Gramondus ibique indignetur quod Vaninum impoenitentem ad patibulum traxerint nec ideneum ad resipiscentiam spatium concesserint Praeterea notum est non semper spectandum sit quid Romae fiat sed quid fieri debetraquo) Diversa egrave invece la posizione dei protestanti che va da quella di Hobbes ostile alla pena capitale a quella del Pufendorff che non ammmette lrsquoimpunibilitagrave di coloro che si macchiano del reato di lesa maestagrave divina Dal canto suo Pauli ritiene meritevoli della pena capitale gli atei pratici o i libertini che compromettono la compattezza della vita associata Perciograve meritograve il supplizio estremo Vanini che secondo Gramond si comportograve scandalosamente da libero inseguigrave avidamente i piaceri e sedusse lrsquoincauta gioventugrave (laquoQuamobrem Lucilio Vanino meritum obtigit supplicium quia Autore Gramondo flagitiosus fuit in Libertate Voluptateum Sectator avidus et Seductor incautae Juventutisraquo) Nei confronti degli atei speculativi invece occorre secondo il giurista tedesco una sana opera di convincimento

1691-8 Nemo PEREGRINUS (i e Joseph MEGLINGER 1634-1675)

Duo secula ferrea quorum celeberrimam historiam in praesens contraxit compendium Nemo Peregrinus Pars II prosequens narrationem ab anno 1600 usque ad Pacificationem Monasteriensem 1648 [Basileae Koumlnig] Typis Maristellanis anno 1691 [4] 444 [19] p Sotto lrsquoanno 1618 tra gli eventus mirabiles in una breve annotazione Meglinger afferma laquoTolosae Lucius Vaninus Atheismum publice docere ausus in errore pertinax vivus exuriturraquo

1691-9 Jan SARTORIUS (1656-1729) ndash Martin CALIXT (fl 1691-1693)

De incunabulis Philosophiae ejusdemque ad nostram aetatem progressu dissertatio prior Quam Sub Praesidio M(agistri) Johannis SARTORII Gymnasii Thoruniensis Professor(is) Publ(ici) ac Visit publice turbitur Martinus CALIXTUS Michael-Villensis Hungarus ad diem XX Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) 1691 Thorunii MDCXCI In Auditorio Maximo Horis Consuetis Thorunii Formis Johannis Balth(asaris) Bresleri Gymn(asii) Typographi [26] p (Vanini p [12]) Nowicki - 1691

1691-10 Samuel Joseph SORBIEgraveRE (1615-1670)

Sorberiana sive excerpta ex ore Samueumllis Sorbiere prodeunt ex Musaeo Francisci Graverol I(uris) U(triusque) D(octoris) et Academici Regii Nemausensis Accedunt eiusdem tum Epistola de vita et scriptis Samueumllis et Joh(annis) Bapt(istae) Cotelier tum Epulae ferales sive Fragmenti Marmoris Neumasiani explanatio Tolosae Typis Guillelmi Colomyez et Hieronymi Posuel Regis Typograph(orum) MDCXCI Cum privilegio Regis [55] 384 [2] p (Vanini p 81) Altra ed Tolosae Typis Guillelmi Colomyez Hieronymi Posuel M Fouchac et G Bely bibliopolas 1694 ss pp ed con il titolo Sorberiana ou bons mots rencontres agreables penseacutees judicieuses et observations curieuses de M Sorbiere A Paris Chez la Veuve Mabre-Cramoisy 1694 Avec privilege du Roy [48] 246 p (Vanini p 67)

Nella voce Cartesius Sorbiegravere ricorda che nella Epistola a Voet il filosofo si difese dallrsquoaccusa di essere stato un secondo Vanini laquoProdiit epistola Cartesii ad Voetium in qua respondet atrocissimis iniuriis Schoockii cujusdam qui virum illum magnum atheismi insimulat et Diagorae Euemero Lucilio Vanino confert impudentissime nemo quippe tam pio proposito tam felici successu rationibus naturalibus animae humanae spiritualitatem et Dei existentiam probare tentavitraquo

1691-11 Adam TRIBBECHOW ndash Barthold Johann BRAMMER (- 1693)

In Nomine Domini Nostri Jesu Christi Veritas creationis mundi Prout a Mose descripta est ostensa in traditionibus gentium ac vetustissimis antiquitatis profanae monimentis ad convincendos Atheos Praeside M(agistro) Adamo TRIBBECHOVIO Sacr(ae) et profan(ae) Historiae Prof(essore) Ord(inario) Facult(atis) Philos(ophicae) h(oc) t(itulo) Decano

5

Resp(ondente) Bartholdo Johanne BRAMMERO Kilon(ensi) Hols(ato) D V D die Augusti MDCLXVIII pp 277-298 in Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum in quo continentur I Delphi foenicizantes Edmundi DICKINSONI II Veritas creationis Mundi prout a Mose descripta est ostensa in traditionibus gentium ac vetustissimis antiquitatis profanae monimentis a D Adamo TRIBBECHOVIO III Messiae mors sepultura ac resurrectio ex Jesaiae liii 8 9 10 ad disputandum olim proposita a Beato Martino GEJERO IV Dissertatio Historico-Chronologica de computo sacro LXX Hebdomadum Danielis B Aegidii STRAUCHII V Davidis et Salomonis Satellitium Crethi et Plethi Dn Henrici OPITII Collectus ac plenissimis indicibus auctus a Thoma CRENIO [i e CRUSIO] Rotterdam Apud Petrum van der Slaart Bibliopolam ad Insigne Ciceronis MDCLXXXXI [20] 508 [16] p (Vanini p 235) Altra ed ivi 1693 ss pp

Contro gli atei negatori della creazione Bramm ricorda la battaglia mersenniana quella di Gregorius Tolosanus di Gijsbert Voet e di Theophilus Spizel Quindi osserva che sotto il velo di esercitazioni apologetiche lrsquoAmphitheatrum difende lrsquoeternitagrave del mondo e cela un ateismo che viene piugrave lucidamente alla luce nei Dialoghi laquoPraeter eos autem quos supra notavimus totus Vanini liber quem Amphitheatrum aeternae providentiae inscripsit nihil aliud est siquidem levato quod dicitur velo inspiciamus quam Dei inficiatio mera proque mundi aeternitate ac divinitate instituta exercitatio quam Atheismi insaniam luculentius prodidit editis dialogis longe pestilentissimiraquo

1691-12 Henning WITTE (1634-1696)

Diarium Biographicum In quo scriptores seculi post natum Christum XVII praecipui Quos inter Reges Principes Pontifices Cardinales Episcopi Theologi J(urisconsul)ti Medici Philosophi Mathematici Oratores Historici Poeumltae Philologi Antiquarii Artifices Absque Nationis Religionis et Professionis discrimine Juxta annum diemque cujusvis emortualem concise descripti magno adducuntur numenro Libri itidem eorum in Ebraica Syriaca Chaldaica Arabica Aethiopica Persica Sinica Indica Japonica Malabrica Graeca Latina Italica Hispanica Gallica Anglica Germanica Svecica Danica Polonica Belgica aliisque linguis consignati Latio Recensentur Idiomate Ut eruditio praesentis aevi tamquam in speculo uno intuitu cognosci queat Opus Ex variis tam editis quam aliunde acquisitis monumentis literalis indefesso studio ac maximo labore confectum ab Henningo WITTE Praemittitur Dissertatio de multiplici libri hujus usu acceditque demum Index juxta Auctorum cognomina Gedani Sumptibus Martini Hallervordii Bibliopolae Regiomontani Imprimebat David Fridericus Rhetius 1688-MDCXCI vol I-II [796] [12] 190 [116] p (Vanninus vol II 1691 pp 23-24 [20]) Nowicki - 1691 Sotto la data del 9 aprile 1619 lrsquoautore registra il rogo tolosano laquoLucilius sive ab aliis vocatur Julius Caesar Vanninus Italus Neapolitanus Medicinae in speciem Professor re Seductor Haeresiarcha et Atheus Tolosae combustus Stuxit [sic] Dialogos De admirandis naturae (quibus non erubuit profiteri naturam omnium Deam) Amphitheatrum aeternae providentiae contra veteres philosophos Apologiam Tridentini Concilii ad Chemnitium

1691-13 Balthasar Christoph WUST (1630-1704) ndash Thomas BURNET (1635-1715)

Telluris theoria sacra orbis nostri originem et mutationes generales quas Aut jam subiit aut olim subiturus est complectens libri duo priores De diluvio et paradiso posteriores duo De conflagratione mundi et futuro rerum statu Autore Thoma BURNETIO Francofurti ad Moenum Typis et impensis Balth(asaris) Christophori Wustii Sen(ioris) MDCXCI [23] 288 p (Vanini p [2]) Vanini egrave citato nella lettera al lettore scritta dallrsquoeditore Balthasar Christoph Wust Questi lamenta la diffusione soprattutto in Francia di nuove dottrine che mettono in crisi la tradizione cattolica e propongono nuovi dogmi di teologia morale I trattati incriminati sono il De praeadamitis di Isaac de la Peyregravere e il Tractatus Theologico-politicus di Spinoza degno di fare la stessa fine di Vanini laquosed ille Spinoza homo atheus infamis nebulo dignus erat qui Julii Caesaris Vanini fata sustineretraquo

6

1692-1 Anonimo

rec di CRENIUS Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum (1691) pp 392-404 in Giornale de Letterati del MDCXCII Eprimo di Modona In Modona Per gli Eredi Cassiani Ad Istanza de Cozzi e Capponi Stampatori Vescovili [12] 474 [6] (Vanini p 398) Lanonimo cita la dissertazione del Tribbechovius Veritas creationis mundi laquocontro gli Atei e i Filosofi impugnanti la creazione del mondo quali sono stati il Peireiro il Vecchietti il Vanini e gli Autori delle Scritture uscite intorno ai Preadamitiraquo

1692-2 Valentin ALBERTI (1635-1697)

D Val(entini) ALBERTI P(rofessoris) P(ublici) Lips(isensis) Examen professionis fidei Tridentinae Nec non expositionis doctrinae catholicae Jacobi Benigni Bossueti In XXV Disputationibus Publice institutum Adjecit Autor praeter ipsam professionem fidei Tridentinae Indicemque ac Programma suum etiam Simonianum illi oppositum una cum Notis Apologeticis Lipsiae Apud Maur(itium) Georg(ium) Weidmann Typis Johannis Coleri MDCXCII [47] 679 [17] p (Vanini p 80) Nel cap IV De Espositione Doctrinae Catholicae Bossueti par 3 vrsquoegrave una citazione del Dial XLIX p 349 del De admirandis a proposito dei Commentarij Sacrosancti Concilii Tridentini Vanini ndash egli scrive ndash si vanta di avere debellato in essi gli eretici la cui dottrina egrave lontana da quella cattolica quanto la veritagrave dista dalla menzogna laquoIn his Commentariis suis gloriatur postquam paulo ante ab una sola Apostolica (hoc est Romana) Ecclesia Christi Domini sacramenta legitime ministrari sicut paulo post tantum haereticos a Romano-catholicis quantum a veritate mendacium differre dixeritraquo

1692-3 Richard BENTLEY (1662-1742)

A confutation af Atheism from the origin and frame of the World Part I A sermon Preached at St Mary-le-Bow October the 3d 1692 Being the Sixth of Lecture founded by the Honourable Robert Boyle Esquire By Richard BENTLEY M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed for Henry Mortlock at the Foenix in St Paulrsquos Church-yard 1692 [2] 34 p (Vanini p 8) Nowicki - 1692 e 1696 Altra ed The Folly and Unreasonableness of atheism Demonstrated from The Advantage and Pleasure of a Religious Life The Faculties of Human Souls The Structure of Animate Bodies et The Origin and Frame of the World In Eight Sermons Preached at the Lecture Founded by The Honourable Robert Boyle Esquire In the First Year MDCCXCII By Richard Bentley M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed by J H for H Mortlock at the Phoenix in St Paulrsquos Church-yard 1693 [5] 36 33 32 36 35 [3] 34 40 42 (Vanini p 7 sesta numerazione) The forth edition corrected London Mortlock 1699 280 p (Vanini p 172) Tr latina di Daniel Ernest Jablonski Stultitia et irrationabilitas atheismi demonstrationibus ab emolumento atque voluptate vitae religiosae facultatibus animae humanae structura corporis animati origine et compage mundi evicta Oct orat sacris habitis in praelectione instituta a Rob Boyleo a fundatione primo Christi 1692 Berolini Ruumldiger 1696 [16] 436 p (Vanini p 272) Riprodotto in Eight Sermons Preachrsquod at the Honourable Robert Boyle Lecture in the first year MDCXCII The fifth edition Cambridge Printed for Cornelius Crownfield 1724 [8] 384 p (Vanini p 212) Eight Sermons preached at the Hon(oura)ble Robert Boyle Lecture in the year MDCXCII to which are added three sermons on different occasions Oxford at Clarendon Press 1809 XI 383 p (Vanini p 180 Sermon VI) Sermons preached at Boyle Lecture Remarks upon a Discourse of free-thinking Proposals for an edition of the Greek Testament etc etc edited with notes by the Rev(erend) Alexander Dyce London Francis Macpherson 1838 XVI 546 p (Vanini p 124) In riferimento al passo in cui Vanini afferma che il Cristo non poteacute compiere miracoli a causa della incredulitagrave dei suoi concittadini Bentley osserva laquoThis is the passage which that impious and impure Atheist Lucilio Vanino singled out for his Text in his pretended and mock Apology [intendi De admirandis p 439] for the Christian Religion wickedly insinuating as if the Prodigies of Christ were mere impostures and acted by Confederacyraquo

1692-4 Michael BERNS (1657-1728)

Altar der Atheisten der Heyden Und der Christen Das ist (I) Aus der Natur durch unlaugbahre und unwiedertreibliche Grund-Schluumlsse wieder die Atheisten erwiesen Dass ein Gott sey (II) Wie solches von allen Voumllckern werde bekraumlfftiget Und dann Dass die Christliche Religion die eintzige

7

wahre fuumlrtrefflichste und Leib und Seel in Zeit und Ewigkeit auff dass houmlchstvergnuumlgende und begluumlckseligende Religion sey Wieder Die 3 Ertz-Betrieger Hobbert Hobbes und Spinoza Auffgesetzt von M Michael BERNS Predigern zu Wesslingburn in Ditmarschen Hamburg Gebruckt bei Thomas von Wiering in guumlldenen A B C 1692 [48] 271 [ma 371] [30] p (Vanini pp [25-26]) Nowicki - 1692 Nella Vorrede Berns accosta Vanini a Hobbes per le comuni dichiarazioni ateistiche frutto di stolto narcismo (philautia) e di diabolica ambizione (laquoDiese Worte sind fuumlr aller Welt an den Vaninus und Hobbes zur Wahrheit getreten Als die auch von der Welt wegen ihrer naumlrrischen Philauty und ihres verteuffelten Ehrgeitzes den gerechten Lohn empfangenraquo) Sotto limpulso della sua ambizione Vanini che si vergogna del proprio nome lo sostituisce con una delle fantasiose denominazioni suggerite dal suo narcisismo (philautia) si fa chiamare Giulio Cessare anzicheacute Lucilio percheacute cosigrave Lucilio sarebbe sopravvisuto e Giulio Cesare sarebbe stato arso sul rogo (laquoDen es brachte der Ehrgeitz dahin den Vaninum dass er sich seines eigenen Nahmens schaumlmte sich mit einem seiner phantastischen Raumlyserlichen Philauty gemessen Nahmen belegt und fuumlr Lucilius sich Julius Caesar nennen lassen da doch wann Lucilius Vaninus waumlre Lucilius geblieben so wurde Julius Caesar Vaninus nimmer seyn verbrandt wordenraquo)

1692-5 Nathanael FALCK (1663-1693) ndash Johann Isaac TREMPEN-AU (fl 1692-1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De daemonologia recentiorum autorum falsa disputabit publice Nathanael FALCK SS Theol(ogiae) Lic(entiatus) et Ejusd(em) vocatus apud Stetinenses in Gymnasio Regio Prof(essor) Prim(arius) ibidem ad D(ivae) Mariae Pastor ac Praepositus hactenus Collegii Philos(ophici) in hac Alma Adjunctus et h(oc) t(itulo) Decanus Respondente Joh(anne) Isaaco TREMPENAU Geda(nensis) In Auditorio Majori die 3 augusti 1692 A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCII Wittebergae Typis Martini Schultzii 26 p (Vanini p 2) Nowicki - 1692 Altra ed con il titolo Dissertatio preliminaris varias recentiorum ad atheismum vias ac methodos imprimis per negatam Daemonum existentiam commonstrans in Nathanaelis FALCKEN Dissertationes quatuor De daemonologia recentiorum autorum falsa Wittebergae habitae Nunc vero Praefixis literis Schomerianis ibidem recusae Typis Martini Schultzii An(no) 1694 [3] 92 p (Vanini p 2)

Vanini egrave menzionato come il piugrave eminente propugnatore del nuovo ateismo (laquointer recentiores qui atheismum aperte professi sunt prae reliquis eminet Julius Caesar (ita enim dici voluit qui Mersenno judice Atheorum omnium Caesar erat cum nomine a parentibus dato antea Lucilius vocaretur Vaninusraquo) caratterizzato da forti venature naturalistiche tanto da essere propedeutico allo spinoziamo Scarne le notizie biografiche sul Salentino Fack si limita a dire che si nutrigrave a Roma dei primi rudimenti delle lettere e divenne infine professore di Medicina (fonte Gramond 1643) ma non trascura di accennare alla leggenda nera

1692-6 Johann Heinrich FEUSTKING (1672-1713) ndash Johann HOumlVET (1672-1707)

Σὺν λόγῳ καὶ λόγῳ De achitophelismo Cum aliorum tum maxime Nicolai Machiavelli schediasma Praeside M(agistro) Johanne Henrico Feustking Stellovia-Holsatus In Florentissima Academia Leucorea horis antemeridianis in auditorio veteri Ad Diem Septembris Anno MDCXCII publico Philosophorum examini subiectum a Johanne HOumlVET Stralsunda-Pomerano Wittebergae Typis Martini Schultzii [24] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1692 In una nota al par III Feustking cita en passant il primo dialogo (L) del libro IV del De admirandis

1692-7 Giacinto GIMMA (1668-1735)

Sylva rerum notabilium ab Autorum operibus tum latinis tum italicis excerptarum t III Ms I 15 Bari Bibl Sagariga Visconti Volpi cc 98-99 Altra ed Lecce Milella 1999 t III a cura di Maria Occhinegro apparato critico e fonti di Giulia Belgioioso presentazione di Cesare Vasoli XII 301 p

Nel t III Gimma scrive laquoLucilio detto poi Giulio Cesare Vanino Medico Italiano bencheacute non si sappia la sua patria fu scelerato Chiamograve il suo Aristotele Dio dersquo Filosofi et Sommo Pontefide la Natura Regina e Dea e se stesso Profeta Nersquo Dialoghi diersquo tutta la forza drsquooperare alle stelle disse che dal movimento loro e dal Cielo gli atti della nostra fantasia la Religione ed ogni altra cosa dipende tra lrsquoaltre sue vanitagrave negograve Iddio e la sua providenza schernigrave le cose sacre e religiose e nellrsquoandare al

8

patibolo disprezzava il Confortatore e la Santa Croce che gli si presentava drsquoavanti spesso dicendo andiamo a morir da Filosoforaquo

1692-8 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Het vergift Van de Cartesiaansche Philosophie grondig ontdekt En meest historischer Wijze uit de Schriften van des Cartes zelfs en van andere Schrijvers zo voor als tegen hem getrouwelijk aangeweezen Op-gestelt Tot oen grondt wan de Wederlegging van Bekkers Betooverde Wereldt Door Jacobus KOELMAN Dienaar des Evangeliums Lib(eralium) Art(ium) Mag(ister) et Philosophiae Doctor trsquoAmsterdam By Johannes Boekholt Boekverkoper in de Gapersteeg by de Beurs Anno 1692 [32] 669 [95] p (Vanini pp 82-84 [28] Koelman che nellrsquoindice definisce il filosofo salentino laquohoedanigen Atheistraquo ritorna sulla tesi di Schoock e di Voet per i quali Descartes si configura come un secondo Vanini Cita in proposito lrsquoExercitatio I dellrsquoAmphitheatrum in merito alla dimostrazione dellrsquoesistenza di Dio non sulla base della prova scolastico-tomistica che parte dal moto ma sulla base di una prova di matrice pitagorica cabalistica e transnaturale laquoDie argumene voorgehouden hebbende gaat hy tot een ander Maar de Leezer zegt hy vereyscht misschien van my een subtielder deyling der zaaken laat hem dan aanneemen niet een Scholastijke maat een Godlijk toverachtige of Cabalistische niet genoomen uyt de Pithagorische getalen dat is een Demonstratie van dat Godt is tegen de Atheistery Dopo un accenno alla leggenda nera (Julius Caesar Vaninus heest dat praetext gebruykt dewelke zijn Alpostelschap van Atheistery verkrege hebbende by die van Parissraquo) In realtagrave il teologo olandese ripete a proposito del De admirandis citato con titolo olandese Het ronde Schouwburg van de eeuwige Godlijke voor zienigheidt la tesi voeziana secondo cui la strategia pseudo-apologetica di Vanini egrave analoga a quella di Descartes e consiste nel mostrare che se un cosigrave grande Atlante non egrave in grado di replicare alle argomentazioni ateistiche non rimane aperta che la porta dellrsquoateismo laquowaar in hy zo trsquoschijnt met een groot toestel en op een nieuwe en solider wijze Godts voorzienigheidt verdeedigt maar in der waarheidt beschermt hy in eenige dingen de zaak zo dat hyze eer verlaat en te spot stelt want dat is de kunst der konsten Indien te weeten zo een grooten Atlas aanwendende zo zeltsaame en nieuwen machinen uit de Philosophie en Theologie de zaak niet en kan staande houden En daarom manneer een Cartesiaansch Theologant onder de bedekte van Irenaeus Philalethius tegen een Anticartesiaansche die zich de naam gaf van Suetonius Tranquillus aldus sprak weet Suetonius niet wie de Persoon van Des Cartes met Vaninus en zijn Meditatien met Vanini schriften vergeleken heeftraquo

1692-9 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Wederlegging van B Bekkers Betoverde Wereldt het eerste deel Ingestelt door Jacobus KOELMAN Dienaar des N Evangeliums Met een Aanhangsel van den Duyvel van Tedworth [i e Joseph Glanvill The daemon of Tedworth] en van een Brief van de Hoog-geleerde Henricus Morus Aangaande Tovery en Waarseggery Uit het Engels vertaalt trsquo Amsterdam by Johannes Boekholt Boeksverooper in de Gaper-steeg up de Beuers Anno 1692 [11] 480 p (Vanini p 163) La citazione di Vanini cade allrsquointerno di un passo del Credulity and incredulity di Meric Casaubon (1668)

1692-10 Johann Wolfgang JAumlGER (1647-1720)

Historia ecclesiastica Seculi Decimi Septimi In Qua fata Ecclesiae protestantium indicantur conclavia pontificum Romanorum omnia referantur diversi motus et schismata in Ecel(esia) [sic] Chr(istiana) et imprimis syncretismus naturalismus bohemismus borrismus quietismus arminianismus amyraldismus jansenismus cartesianismus coccejanismus recentesque in Gallia et Anglia Controversiae ob oculos dilucide ponuntur Cum Parallelismo Profanae Decennium primum [tertium] Authore Johanne Wolfango JAGERO S(acrae) Theol(ogiae) Lic(entiato) Professore Phil(osophiae) P(ublico) ejusdemque Decano ac Duc Stipend Theol Ephoro Tubingae Literis Johann-Cunradi Reisii MDCXCI-MDCXCIII [7] 360 [1] 368 [22] 344 p (Vanini Decennium secundum 1692 pp 263-265) Nowicki - 1692 Altra ed Hamburgi Sumptibus Sam(uelis) Heylii et Jo(hannis) Gottfriedi Liebezeitii Lauenburgi Typis Christ(iani) Alb Pfeifferi 1709 t I [16] 788 p (Vanini pp 282-283)

Lrsquoautore dedica a Vanini il cap VI (Acta contra Atheum Iulium Coesarem [sic] Vaninum) del lib VII ma si limita a riprodurre per intero il testo di Gramond (1643)

9

1692-11 Pierre POIRET (1646-1719)

Petri POIRET De eruditione solida superficiaria et falsa libri tres in quibus ostensa Veritatum solidarum via et origine cognitionum Scientiarumque Humanarum et in specie Cartesianismi Fundamenta valor defectus et errores deteguntur Praemittitur Tractatus De vera Methodo inveniendi verum confutationem fundamentorum libri Belgici de Mundo fascinato in fine obiter exhibens Subnectuntur nonnulla Apologetica Amstelodami Apud Andream Petri 1692 Prostant in officina Wetsteniana [60] 183 [1] 488 p LrsquoApologetica II egrave a pp 365-392 (Vanini p 374) Altre ed Francofurti et Lipsiae Apud Joh(annem) Fridericum Zeitlerum 1694 [58] 552 199 [1] p Amsterdam Ex officina Westeniana 1707 700 p NellrsquoApologetica II difendendosi dalle accuse mossegli da un articolista degli Acta Eruditorum (1685 december p 548) il quale sosteneva che nelle Cogitationes (1677) si era schierato a favore di chi aveva abbandonato la fede Poiret chiarisce di non aver mai dato il suo assenso a nessuna forma di vaninismo ateismo bodinismo naturalismo socinianismo pelagianismo etc (laquoNamque nemo est qui Cogitationibus meis Oeconomiaque divina edita et lectis non numeret inter calumnias quae passim mihi amicisque meis imputat Vaninismum sive Atheismum Bodinismum Naturalismum Socinianisumu Pelagianismumraquo)

1692-12 Paul STOCKMANN (1661-1718)

M(agistri) Pauli STOCKMANNI Elucidarius Haeresium Schismatum aliarumque opinionum et dogmatum cum fide orthodoxa pugnantium quae post natum Christum potissimum ad haec nostra usque tempora vel exorta sunt et viguerunt vel adhuc hodie vigent ordine Alphabetico concinnatus cum epistola Dn D Val(entini) Alberti P (rofessoris) P(ublici) in commendationem Opusculi praemissa Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii Literis Wittigavianis 1692 [32] 453 [59] p (Vanini pp 62-63 441) Nowicki - 1692 Seconda ed Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1697 [40] 639 [75] p (Vanini pp 90 622) terza ed Lipsiae Apud haeredes Lanckischianos Typis Joh Heinrich Richteri 1697 [20] 309 [27] p Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1719 [28] 940 [114] p

Nella voce Athei cosigrave Stockmann scrive laquoqualis [atheus] etiam nostro seculo fuit quidam Julius Caesar Vaninus qui equidem si rubricae credas A C 1615 Amphitheatrum contra Atheos scripsit sed revera pro Atheis siquidem argumenta illorum subtiliter proponit et frigidissime ad illa respondet quapropter Tolosae combustus est poenas blasphemiis et incredulitate sua dignas luit quam alii quoque omnes qui vita sua epicuraea testantur se Deum non credere licet ob poenas temporales ore istud confiteri nolint quoniam iram Dei ejusque minas ac retributiones non metuunt Quorum illos Atheos speculativos hos vero practicos appellare posses Atheista theoreticus fuit Casimirus Liszynskiraquo Nella voce Vaninus non aggiunge sostanzialmente nulla di piugrave e rinvia a Scherzer (1680)

1693-1 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698) ndash Nicolaus ENGELHOLM (fl 1693)

Disputationem de tolerantia librorum noxiorum politica Divina favente gratia et Annuente Amplissima in inclyta Academia Gryphica Facultate Philosophica Sub Praesidio M(agistri) Ehre-Gott Danielis COLBERGII Moral(is) Profess(oris) Ord(inarii) Eruditorum Censurae exponit Nicolaus ENGELHOLM Austria-Svecus In Auditorio majori ad diem Julii Anni Jubilaei Svedici qui est post natum Christum MDCXCIII Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjamini Starchii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) [32] p (Vanini pp [14-15]) Colberg inquadra Vanini allrsquointerno dellrsquoateismo positivo ovvero dellrsquoateismo di coloro che simulano esteriormente di professare il cristianesimo ma convertono di fatto i misteri della fede nella filosofia platonica (laquoAd Atheismum positivum referimus libros externam Christianismi professionem simulantes reapse omnia fidei mysteria scripturam S interpretando in Platonicam philosophiam commutantesraquo) Sono tali i libri di Weigel Postell Fludd Campanella Piugrave articolato il discorso sul Vanini laquoAtheus consummatissimusraquo il quale nellrsquoAmphitheatrum e nel De admirandis naturae arcanis non poteacute dare soddisfazione alle obiezioni da lui stesso mosse e servigrave con malizia la causa di Dio o favorigrave indirettamente lrsquoateismo (laquoobiectionibus a se motis satisfacere non potuit et propterea accusatur quasi ex malitia Dei causam deserverit aut indirecte atheismum stabiliveritraquo) Un autore di chiara fama rimasto senza nome in un colloquio privato con Colberg ha tentato di discolpare il Salentino dicendo che la sua colpa deve essere ascritta alla sproporzione tra lrsquoonere assunto e la sua capacitagrave raciozinativa

10

(laquoA qua infamiae macula et auctorem et libros purgavit in privato quodam colloquio Vir Clarissimus omnem culpam conjiciens in imbecillitate virium oneri suscepto probandi impariumraquo) Tale parere egrave condiviso da Diecmann ed egrave sottoscritto dallo stesso Colberg dopo unrsquoattenta lettura dellrsquoAmphitheatrum (laquoQuam sententiam quod libros attinet ex Inspectione comprobat Johannes Diecmannus Cui etiam subscribimus post diligentem perlustrationem dicti libriraquo) Mentre la Disputatio era in corso di stampa il collega Saalbachius comunica al Colberg che da una lettera ricevuta da B Schertzer ha appreso che Vanini oltre allrsquoAmphitheatrum providentiae divino-magicum ha dato alle stampe anche un Amphitheatrum providentiae in natura magnae velut Deae [evidentemente Colberg non intuisce che Scherzer si riferisce al De admirandis] in cui le obiezioni ateistiche contro i miracoli sono confutate debolmente cosigrave da lasciare il lettore nel dubbio (laquoDum haec in Typographiam mittere cogitamus commode communicavit nobis Excellentissimus Dominus Saalbachius collega noster honoratissimus literas a B Scherzero ad se missas ex quibus discimus Vaninum praeter Amphitheatrum Providentiae divino-magicum edidisse Amphitheatrum Providentiae in natura magnae velut Deae in quo obiectiones Atheorum quibus miracula impugnare solent subtilissime proponat et coloret resolvat autem frigidissime semper dubia in mente lectoris reliquensraquo)

1693-2 Philippe DUBOIS (1636-1703) ndash Charles Maurice LE TELLIER (1642-1710)

Bibliotheca Telleriana sive catalogus librorum bibliothecae Illustrissimi ac Reverendissimi D D Caroli Mauritii LE TELLIER Archiepiscopi Ducis Remensis Primi Franciae Paris Sanctae Sedis Apostolicae Legati nati Belgicae secundae Primatis Capellae Regiae Praefecti Regiorum Ordinum Commendatoris etc Parisiis e Typographia Regia MDCXCIII [22] 447 [93] p (Vanini p 145) Nowicki - 1693 Nella sez Theologi egrave registrato il De admirandis

1693-3 Adam Christoph JACOBI (1638-1689)

Catalogus bibliothecae Viri Magnifici et Consultissimi Adami Christoph JACOBI Jureconsulti et Consiliarii Electoralis Saxonici b m in partes duas distributus Qvarum prior libros continet Theologicos et Juridicos qui ad diem IV Aug(usti) et seqq MDCXCIII ab hora octava ad undecimam ante meridiem et a tertia ad sextam post meridiem divenduntur Altera Medicos Politicos Philologicos et Philosophicos complectitur qui ad diem XVI Januar(ii) et secuturis MDCXCIV iisdem horis Dresdae in aedibus Beati Possessoris publicaelig auctionis lege praeligsenti et melioris notaelig pecunia soluta plus licitantibus cedent Lipsiae Apud Joh(annem) Frid(ericum) Gleditsch 1693 382 366 p (Vanini vol I p 118) Nowicki - 1693 Altra ed ivi 1794 ss pp

Registra alla pos 2378 lrsquoAmphitheatrum

1693-4 Kaspar LOESCHER (1636-1718) ndash Christian Ernst MUSSIGK (1671-1724)

De Theognosia naturali eorumque qui hac abutuntur anapologesei ex oraculo Paulino Rom I 19 20 Praeside Gaspare LOESCHERO SS Theol(ogiae) Doctore et P(rofessore) P(ublico) Ecclesiae Wittebergensis Pastore Primario edisseret publice autor M(agister) Christian Ernst MUSSIGK Lub Lus die 4 aprilis 1693 Wittenbergae Schroumldter 1693 86 p (Vanini p 73) Nowicki - 1693 Altra ed Wittebergae Typis Johannis Michaelis Goderitschii 1693 [4] 68 p

1693-5 Georg Wolfgang WEDEL (1645-1721) ndash Ernst Heinrich WEDEL (1671-1709)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio medica De spectris Praeside Georgio Wolffgango WEDELIO Medicinae Doctore Theoretices Professore Ordinario Consiliario et Archiatro Ducali Saxonico Parente suo pie devenerando Publice συζητήσει proposita ab Ernesto Henrico WEDELIO Gotha-Thuringo in Auditorio Medico Horis consuetis Ad d(iem) [] Maij MDCXCIII Jenae Literis Krebsianis 31 [1] p (Vanini p 13) Nowicki - 1693 Nel cap I Wedel cita il Dial LI (pp 370-371) ove Vanini spiega le apparizioni presso i cimiteri per effetto dei vapori emanati dai cadaveri ed osserva che il medesimo fenomeno non si produce quando si pratica la cremazione Ciograve che sembra sfuggire a Wedel egrave che in entrambi i casi le osservazioni vaniniane sottendono surrettiziamente una confutazione della immortalitagrave dellrsquoanima laquoNon abludit ab

11

his opinio illorum qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem qui illorum referat effigiem atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver vaporem juxta sui mensuram emiserit idcirco olim quia cremabantur cadavera nihil tale visum quae verba sunt famosi illius I C Vanini l De admirandis arcanis dial 51raquo

1694-1 Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712)

Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN Syllabus plagiariorum hac Iterata editione altera parte auctior Accedit Henrici SYPESTEINII De plagiariis Epistola Amstelaedami Apud Janssonio-Waesbergios Anno MDCLXXXXIV [4] 92 p (Vanini p 85) Nowicki - 1694 Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679)

1694-2 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698)

Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS Professor Moralium Ordinarius jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 177 p (Vanini p 132) Nowicki - 1694 Nella Disputatio VI Libri antiquitatem mentientes Sybllarum Hermetis et Zoroastris in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista) A tal proposito menziona Plutarco Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph Exerc VII p 43)

1694-3 Hermann CONRING (1606-1681)

Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis Helmstadi [sic] Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii 1694 254 p (Vanini p 151) Nowicki - 1694 Registra alla pos 525 lrsquoAmphitheatrum

1694-4 Henning Johann GERDES (1653-1723) ndash Cunrad Tiburtius RANGO (1639-1702)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE SS Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente Regiique Consistorii Praeside placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius Consistorii Praeses atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 [106] p (Vanini p [42]) Nowicki - 1694 Altra ed ivi 1694 [118] p (Vanini p [54]) Ristampa Wittenbergae 1708 [121] p (Vanini p [57])

Nel cap II sect I par 11 Rango cita il De adm Dial LVIII p 456 (laquoAudiamus Atheorum Caesarem fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentemraquo nota a margine Vanini Dial 53 De mortuorum resurrectione) a proposito dellrsquoestasi come effetto della contemplazione del sublime ma omette di dire che per Vanini lrsquoestasi egrave una malattia

1694-5 Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) ndash Johann HAAG (fl 1694)

Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I De

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 5: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

5

Resp(ondente) Bartholdo Johanne BRAMMERO Kilon(ensi) Hols(ato) D V D die Augusti MDCLXVIII pp 277-298 in Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum in quo continentur I Delphi foenicizantes Edmundi DICKINSONI II Veritas creationis Mundi prout a Mose descripta est ostensa in traditionibus gentium ac vetustissimis antiquitatis profanae monimentis a D Adamo TRIBBECHOVIO III Messiae mors sepultura ac resurrectio ex Jesaiae liii 8 9 10 ad disputandum olim proposita a Beato Martino GEJERO IV Dissertatio Historico-Chronologica de computo sacro LXX Hebdomadum Danielis B Aegidii STRAUCHII V Davidis et Salomonis Satellitium Crethi et Plethi Dn Henrici OPITII Collectus ac plenissimis indicibus auctus a Thoma CRENIO [i e CRUSIO] Rotterdam Apud Petrum van der Slaart Bibliopolam ad Insigne Ciceronis MDCLXXXXI [20] 508 [16] p (Vanini p 235) Altra ed ivi 1693 ss pp

Contro gli atei negatori della creazione Bramm ricorda la battaglia mersenniana quella di Gregorius Tolosanus di Gijsbert Voet e di Theophilus Spizel Quindi osserva che sotto il velo di esercitazioni apologetiche lrsquoAmphitheatrum difende lrsquoeternitagrave del mondo e cela un ateismo che viene piugrave lucidamente alla luce nei Dialoghi laquoPraeter eos autem quos supra notavimus totus Vanini liber quem Amphitheatrum aeternae providentiae inscripsit nihil aliud est siquidem levato quod dicitur velo inspiciamus quam Dei inficiatio mera proque mundi aeternitate ac divinitate instituta exercitatio quam Atheismi insaniam luculentius prodidit editis dialogis longe pestilentissimiraquo

1691-12 Henning WITTE (1634-1696)

Diarium Biographicum In quo scriptores seculi post natum Christum XVII praecipui Quos inter Reges Principes Pontifices Cardinales Episcopi Theologi J(urisconsul)ti Medici Philosophi Mathematici Oratores Historici Poeumltae Philologi Antiquarii Artifices Absque Nationis Religionis et Professionis discrimine Juxta annum diemque cujusvis emortualem concise descripti magno adducuntur numenro Libri itidem eorum in Ebraica Syriaca Chaldaica Arabica Aethiopica Persica Sinica Indica Japonica Malabrica Graeca Latina Italica Hispanica Gallica Anglica Germanica Svecica Danica Polonica Belgica aliisque linguis consignati Latio Recensentur Idiomate Ut eruditio praesentis aevi tamquam in speculo uno intuitu cognosci queat Opus Ex variis tam editis quam aliunde acquisitis monumentis literalis indefesso studio ac maximo labore confectum ab Henningo WITTE Praemittitur Dissertatio de multiplici libri hujus usu acceditque demum Index juxta Auctorum cognomina Gedani Sumptibus Martini Hallervordii Bibliopolae Regiomontani Imprimebat David Fridericus Rhetius 1688-MDCXCI vol I-II [796] [12] 190 [116] p (Vanninus vol II 1691 pp 23-24 [20]) Nowicki - 1691 Sotto la data del 9 aprile 1619 lrsquoautore registra il rogo tolosano laquoLucilius sive ab aliis vocatur Julius Caesar Vanninus Italus Neapolitanus Medicinae in speciem Professor re Seductor Haeresiarcha et Atheus Tolosae combustus Stuxit [sic] Dialogos De admirandis naturae (quibus non erubuit profiteri naturam omnium Deam) Amphitheatrum aeternae providentiae contra veteres philosophos Apologiam Tridentini Concilii ad Chemnitium

1691-13 Balthasar Christoph WUST (1630-1704) ndash Thomas BURNET (1635-1715)

Telluris theoria sacra orbis nostri originem et mutationes generales quas Aut jam subiit aut olim subiturus est complectens libri duo priores De diluvio et paradiso posteriores duo De conflagratione mundi et futuro rerum statu Autore Thoma BURNETIO Francofurti ad Moenum Typis et impensis Balth(asaris) Christophori Wustii Sen(ioris) MDCXCI [23] 288 p (Vanini p [2]) Vanini egrave citato nella lettera al lettore scritta dallrsquoeditore Balthasar Christoph Wust Questi lamenta la diffusione soprattutto in Francia di nuove dottrine che mettono in crisi la tradizione cattolica e propongono nuovi dogmi di teologia morale I trattati incriminati sono il De praeadamitis di Isaac de la Peyregravere e il Tractatus Theologico-politicus di Spinoza degno di fare la stessa fine di Vanini laquosed ille Spinoza homo atheus infamis nebulo dignus erat qui Julii Caesaris Vanini fata sustineretraquo

6

1692-1 Anonimo

rec di CRENIUS Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum (1691) pp 392-404 in Giornale de Letterati del MDCXCII Eprimo di Modona In Modona Per gli Eredi Cassiani Ad Istanza de Cozzi e Capponi Stampatori Vescovili [12] 474 [6] (Vanini p 398) Lanonimo cita la dissertazione del Tribbechovius Veritas creationis mundi laquocontro gli Atei e i Filosofi impugnanti la creazione del mondo quali sono stati il Peireiro il Vecchietti il Vanini e gli Autori delle Scritture uscite intorno ai Preadamitiraquo

1692-2 Valentin ALBERTI (1635-1697)

D Val(entini) ALBERTI P(rofessoris) P(ublici) Lips(isensis) Examen professionis fidei Tridentinae Nec non expositionis doctrinae catholicae Jacobi Benigni Bossueti In XXV Disputationibus Publice institutum Adjecit Autor praeter ipsam professionem fidei Tridentinae Indicemque ac Programma suum etiam Simonianum illi oppositum una cum Notis Apologeticis Lipsiae Apud Maur(itium) Georg(ium) Weidmann Typis Johannis Coleri MDCXCII [47] 679 [17] p (Vanini p 80) Nel cap IV De Espositione Doctrinae Catholicae Bossueti par 3 vrsquoegrave una citazione del Dial XLIX p 349 del De admirandis a proposito dei Commentarij Sacrosancti Concilii Tridentini Vanini ndash egli scrive ndash si vanta di avere debellato in essi gli eretici la cui dottrina egrave lontana da quella cattolica quanto la veritagrave dista dalla menzogna laquoIn his Commentariis suis gloriatur postquam paulo ante ab una sola Apostolica (hoc est Romana) Ecclesia Christi Domini sacramenta legitime ministrari sicut paulo post tantum haereticos a Romano-catholicis quantum a veritate mendacium differre dixeritraquo

1692-3 Richard BENTLEY (1662-1742)

A confutation af Atheism from the origin and frame of the World Part I A sermon Preached at St Mary-le-Bow October the 3d 1692 Being the Sixth of Lecture founded by the Honourable Robert Boyle Esquire By Richard BENTLEY M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed for Henry Mortlock at the Foenix in St Paulrsquos Church-yard 1692 [2] 34 p (Vanini p 8) Nowicki - 1692 e 1696 Altra ed The Folly and Unreasonableness of atheism Demonstrated from The Advantage and Pleasure of a Religious Life The Faculties of Human Souls The Structure of Animate Bodies et The Origin and Frame of the World In Eight Sermons Preached at the Lecture Founded by The Honourable Robert Boyle Esquire In the First Year MDCCXCII By Richard Bentley M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed by J H for H Mortlock at the Phoenix in St Paulrsquos Church-yard 1693 [5] 36 33 32 36 35 [3] 34 40 42 (Vanini p 7 sesta numerazione) The forth edition corrected London Mortlock 1699 280 p (Vanini p 172) Tr latina di Daniel Ernest Jablonski Stultitia et irrationabilitas atheismi demonstrationibus ab emolumento atque voluptate vitae religiosae facultatibus animae humanae structura corporis animati origine et compage mundi evicta Oct orat sacris habitis in praelectione instituta a Rob Boyleo a fundatione primo Christi 1692 Berolini Ruumldiger 1696 [16] 436 p (Vanini p 272) Riprodotto in Eight Sermons Preachrsquod at the Honourable Robert Boyle Lecture in the first year MDCXCII The fifth edition Cambridge Printed for Cornelius Crownfield 1724 [8] 384 p (Vanini p 212) Eight Sermons preached at the Hon(oura)ble Robert Boyle Lecture in the year MDCXCII to which are added three sermons on different occasions Oxford at Clarendon Press 1809 XI 383 p (Vanini p 180 Sermon VI) Sermons preached at Boyle Lecture Remarks upon a Discourse of free-thinking Proposals for an edition of the Greek Testament etc etc edited with notes by the Rev(erend) Alexander Dyce London Francis Macpherson 1838 XVI 546 p (Vanini p 124) In riferimento al passo in cui Vanini afferma che il Cristo non poteacute compiere miracoli a causa della incredulitagrave dei suoi concittadini Bentley osserva laquoThis is the passage which that impious and impure Atheist Lucilio Vanino singled out for his Text in his pretended and mock Apology [intendi De admirandis p 439] for the Christian Religion wickedly insinuating as if the Prodigies of Christ were mere impostures and acted by Confederacyraquo

1692-4 Michael BERNS (1657-1728)

Altar der Atheisten der Heyden Und der Christen Das ist (I) Aus der Natur durch unlaugbahre und unwiedertreibliche Grund-Schluumlsse wieder die Atheisten erwiesen Dass ein Gott sey (II) Wie solches von allen Voumllckern werde bekraumlfftiget Und dann Dass die Christliche Religion die eintzige

7

wahre fuumlrtrefflichste und Leib und Seel in Zeit und Ewigkeit auff dass houmlchstvergnuumlgende und begluumlckseligende Religion sey Wieder Die 3 Ertz-Betrieger Hobbert Hobbes und Spinoza Auffgesetzt von M Michael BERNS Predigern zu Wesslingburn in Ditmarschen Hamburg Gebruckt bei Thomas von Wiering in guumlldenen A B C 1692 [48] 271 [ma 371] [30] p (Vanini pp [25-26]) Nowicki - 1692 Nella Vorrede Berns accosta Vanini a Hobbes per le comuni dichiarazioni ateistiche frutto di stolto narcismo (philautia) e di diabolica ambizione (laquoDiese Worte sind fuumlr aller Welt an den Vaninus und Hobbes zur Wahrheit getreten Als die auch von der Welt wegen ihrer naumlrrischen Philauty und ihres verteuffelten Ehrgeitzes den gerechten Lohn empfangenraquo) Sotto limpulso della sua ambizione Vanini che si vergogna del proprio nome lo sostituisce con una delle fantasiose denominazioni suggerite dal suo narcisismo (philautia) si fa chiamare Giulio Cessare anzicheacute Lucilio percheacute cosigrave Lucilio sarebbe sopravvisuto e Giulio Cesare sarebbe stato arso sul rogo (laquoDen es brachte der Ehrgeitz dahin den Vaninum dass er sich seines eigenen Nahmens schaumlmte sich mit einem seiner phantastischen Raumlyserlichen Philauty gemessen Nahmen belegt und fuumlr Lucilius sich Julius Caesar nennen lassen da doch wann Lucilius Vaninus waumlre Lucilius geblieben so wurde Julius Caesar Vaninus nimmer seyn verbrandt wordenraquo)

1692-5 Nathanael FALCK (1663-1693) ndash Johann Isaac TREMPEN-AU (fl 1692-1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De daemonologia recentiorum autorum falsa disputabit publice Nathanael FALCK SS Theol(ogiae) Lic(entiatus) et Ejusd(em) vocatus apud Stetinenses in Gymnasio Regio Prof(essor) Prim(arius) ibidem ad D(ivae) Mariae Pastor ac Praepositus hactenus Collegii Philos(ophici) in hac Alma Adjunctus et h(oc) t(itulo) Decanus Respondente Joh(anne) Isaaco TREMPENAU Geda(nensis) In Auditorio Majori die 3 augusti 1692 A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCII Wittebergae Typis Martini Schultzii 26 p (Vanini p 2) Nowicki - 1692 Altra ed con il titolo Dissertatio preliminaris varias recentiorum ad atheismum vias ac methodos imprimis per negatam Daemonum existentiam commonstrans in Nathanaelis FALCKEN Dissertationes quatuor De daemonologia recentiorum autorum falsa Wittebergae habitae Nunc vero Praefixis literis Schomerianis ibidem recusae Typis Martini Schultzii An(no) 1694 [3] 92 p (Vanini p 2)

Vanini egrave menzionato come il piugrave eminente propugnatore del nuovo ateismo (laquointer recentiores qui atheismum aperte professi sunt prae reliquis eminet Julius Caesar (ita enim dici voluit qui Mersenno judice Atheorum omnium Caesar erat cum nomine a parentibus dato antea Lucilius vocaretur Vaninusraquo) caratterizzato da forti venature naturalistiche tanto da essere propedeutico allo spinoziamo Scarne le notizie biografiche sul Salentino Fack si limita a dire che si nutrigrave a Roma dei primi rudimenti delle lettere e divenne infine professore di Medicina (fonte Gramond 1643) ma non trascura di accennare alla leggenda nera

1692-6 Johann Heinrich FEUSTKING (1672-1713) ndash Johann HOumlVET (1672-1707)

Σὺν λόγῳ καὶ λόγῳ De achitophelismo Cum aliorum tum maxime Nicolai Machiavelli schediasma Praeside M(agistro) Johanne Henrico Feustking Stellovia-Holsatus In Florentissima Academia Leucorea horis antemeridianis in auditorio veteri Ad Diem Septembris Anno MDCXCII publico Philosophorum examini subiectum a Johanne HOumlVET Stralsunda-Pomerano Wittebergae Typis Martini Schultzii [24] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1692 In una nota al par III Feustking cita en passant il primo dialogo (L) del libro IV del De admirandis

1692-7 Giacinto GIMMA (1668-1735)

Sylva rerum notabilium ab Autorum operibus tum latinis tum italicis excerptarum t III Ms I 15 Bari Bibl Sagariga Visconti Volpi cc 98-99 Altra ed Lecce Milella 1999 t III a cura di Maria Occhinegro apparato critico e fonti di Giulia Belgioioso presentazione di Cesare Vasoli XII 301 p

Nel t III Gimma scrive laquoLucilio detto poi Giulio Cesare Vanino Medico Italiano bencheacute non si sappia la sua patria fu scelerato Chiamograve il suo Aristotele Dio dersquo Filosofi et Sommo Pontefide la Natura Regina e Dea e se stesso Profeta Nersquo Dialoghi diersquo tutta la forza drsquooperare alle stelle disse che dal movimento loro e dal Cielo gli atti della nostra fantasia la Religione ed ogni altra cosa dipende tra lrsquoaltre sue vanitagrave negograve Iddio e la sua providenza schernigrave le cose sacre e religiose e nellrsquoandare al

8

patibolo disprezzava il Confortatore e la Santa Croce che gli si presentava drsquoavanti spesso dicendo andiamo a morir da Filosoforaquo

1692-8 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Het vergift Van de Cartesiaansche Philosophie grondig ontdekt En meest historischer Wijze uit de Schriften van des Cartes zelfs en van andere Schrijvers zo voor als tegen hem getrouwelijk aangeweezen Op-gestelt Tot oen grondt wan de Wederlegging van Bekkers Betooverde Wereldt Door Jacobus KOELMAN Dienaar des Evangeliums Lib(eralium) Art(ium) Mag(ister) et Philosophiae Doctor trsquoAmsterdam By Johannes Boekholt Boekverkoper in de Gapersteeg by de Beurs Anno 1692 [32] 669 [95] p (Vanini pp 82-84 [28] Koelman che nellrsquoindice definisce il filosofo salentino laquohoedanigen Atheistraquo ritorna sulla tesi di Schoock e di Voet per i quali Descartes si configura come un secondo Vanini Cita in proposito lrsquoExercitatio I dellrsquoAmphitheatrum in merito alla dimostrazione dellrsquoesistenza di Dio non sulla base della prova scolastico-tomistica che parte dal moto ma sulla base di una prova di matrice pitagorica cabalistica e transnaturale laquoDie argumene voorgehouden hebbende gaat hy tot een ander Maar de Leezer zegt hy vereyscht misschien van my een subtielder deyling der zaaken laat hem dan aanneemen niet een Scholastijke maat een Godlijk toverachtige of Cabalistische niet genoomen uyt de Pithagorische getalen dat is een Demonstratie van dat Godt is tegen de Atheistery Dopo un accenno alla leggenda nera (Julius Caesar Vaninus heest dat praetext gebruykt dewelke zijn Alpostelschap van Atheistery verkrege hebbende by die van Parissraquo) In realtagrave il teologo olandese ripete a proposito del De admirandis citato con titolo olandese Het ronde Schouwburg van de eeuwige Godlijke voor zienigheidt la tesi voeziana secondo cui la strategia pseudo-apologetica di Vanini egrave analoga a quella di Descartes e consiste nel mostrare che se un cosigrave grande Atlante non egrave in grado di replicare alle argomentazioni ateistiche non rimane aperta che la porta dellrsquoateismo laquowaar in hy zo trsquoschijnt met een groot toestel en op een nieuwe en solider wijze Godts voorzienigheidt verdeedigt maar in der waarheidt beschermt hy in eenige dingen de zaak zo dat hyze eer verlaat en te spot stelt want dat is de kunst der konsten Indien te weeten zo een grooten Atlas aanwendende zo zeltsaame en nieuwen machinen uit de Philosophie en Theologie de zaak niet en kan staande houden En daarom manneer een Cartesiaansch Theologant onder de bedekte van Irenaeus Philalethius tegen een Anticartesiaansche die zich de naam gaf van Suetonius Tranquillus aldus sprak weet Suetonius niet wie de Persoon van Des Cartes met Vaninus en zijn Meditatien met Vanini schriften vergeleken heeftraquo

1692-9 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Wederlegging van B Bekkers Betoverde Wereldt het eerste deel Ingestelt door Jacobus KOELMAN Dienaar des N Evangeliums Met een Aanhangsel van den Duyvel van Tedworth [i e Joseph Glanvill The daemon of Tedworth] en van een Brief van de Hoog-geleerde Henricus Morus Aangaande Tovery en Waarseggery Uit het Engels vertaalt trsquo Amsterdam by Johannes Boekholt Boeksverooper in de Gaper-steeg up de Beuers Anno 1692 [11] 480 p (Vanini p 163) La citazione di Vanini cade allrsquointerno di un passo del Credulity and incredulity di Meric Casaubon (1668)

1692-10 Johann Wolfgang JAumlGER (1647-1720)

Historia ecclesiastica Seculi Decimi Septimi In Qua fata Ecclesiae protestantium indicantur conclavia pontificum Romanorum omnia referantur diversi motus et schismata in Ecel(esia) [sic] Chr(istiana) et imprimis syncretismus naturalismus bohemismus borrismus quietismus arminianismus amyraldismus jansenismus cartesianismus coccejanismus recentesque in Gallia et Anglia Controversiae ob oculos dilucide ponuntur Cum Parallelismo Profanae Decennium primum [tertium] Authore Johanne Wolfango JAGERO S(acrae) Theol(ogiae) Lic(entiato) Professore Phil(osophiae) P(ublico) ejusdemque Decano ac Duc Stipend Theol Ephoro Tubingae Literis Johann-Cunradi Reisii MDCXCI-MDCXCIII [7] 360 [1] 368 [22] 344 p (Vanini Decennium secundum 1692 pp 263-265) Nowicki - 1692 Altra ed Hamburgi Sumptibus Sam(uelis) Heylii et Jo(hannis) Gottfriedi Liebezeitii Lauenburgi Typis Christ(iani) Alb Pfeifferi 1709 t I [16] 788 p (Vanini pp 282-283)

Lrsquoautore dedica a Vanini il cap VI (Acta contra Atheum Iulium Coesarem [sic] Vaninum) del lib VII ma si limita a riprodurre per intero il testo di Gramond (1643)

9

1692-11 Pierre POIRET (1646-1719)

Petri POIRET De eruditione solida superficiaria et falsa libri tres in quibus ostensa Veritatum solidarum via et origine cognitionum Scientiarumque Humanarum et in specie Cartesianismi Fundamenta valor defectus et errores deteguntur Praemittitur Tractatus De vera Methodo inveniendi verum confutationem fundamentorum libri Belgici de Mundo fascinato in fine obiter exhibens Subnectuntur nonnulla Apologetica Amstelodami Apud Andream Petri 1692 Prostant in officina Wetsteniana [60] 183 [1] 488 p LrsquoApologetica II egrave a pp 365-392 (Vanini p 374) Altre ed Francofurti et Lipsiae Apud Joh(annem) Fridericum Zeitlerum 1694 [58] 552 199 [1] p Amsterdam Ex officina Westeniana 1707 700 p NellrsquoApologetica II difendendosi dalle accuse mossegli da un articolista degli Acta Eruditorum (1685 december p 548) il quale sosteneva che nelle Cogitationes (1677) si era schierato a favore di chi aveva abbandonato la fede Poiret chiarisce di non aver mai dato il suo assenso a nessuna forma di vaninismo ateismo bodinismo naturalismo socinianismo pelagianismo etc (laquoNamque nemo est qui Cogitationibus meis Oeconomiaque divina edita et lectis non numeret inter calumnias quae passim mihi amicisque meis imputat Vaninismum sive Atheismum Bodinismum Naturalismum Socinianisumu Pelagianismumraquo)

1692-12 Paul STOCKMANN (1661-1718)

M(agistri) Pauli STOCKMANNI Elucidarius Haeresium Schismatum aliarumque opinionum et dogmatum cum fide orthodoxa pugnantium quae post natum Christum potissimum ad haec nostra usque tempora vel exorta sunt et viguerunt vel adhuc hodie vigent ordine Alphabetico concinnatus cum epistola Dn D Val(entini) Alberti P (rofessoris) P(ublici) in commendationem Opusculi praemissa Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii Literis Wittigavianis 1692 [32] 453 [59] p (Vanini pp 62-63 441) Nowicki - 1692 Seconda ed Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1697 [40] 639 [75] p (Vanini pp 90 622) terza ed Lipsiae Apud haeredes Lanckischianos Typis Joh Heinrich Richteri 1697 [20] 309 [27] p Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1719 [28] 940 [114] p

Nella voce Athei cosigrave Stockmann scrive laquoqualis [atheus] etiam nostro seculo fuit quidam Julius Caesar Vaninus qui equidem si rubricae credas A C 1615 Amphitheatrum contra Atheos scripsit sed revera pro Atheis siquidem argumenta illorum subtiliter proponit et frigidissime ad illa respondet quapropter Tolosae combustus est poenas blasphemiis et incredulitate sua dignas luit quam alii quoque omnes qui vita sua epicuraea testantur se Deum non credere licet ob poenas temporales ore istud confiteri nolint quoniam iram Dei ejusque minas ac retributiones non metuunt Quorum illos Atheos speculativos hos vero practicos appellare posses Atheista theoreticus fuit Casimirus Liszynskiraquo Nella voce Vaninus non aggiunge sostanzialmente nulla di piugrave e rinvia a Scherzer (1680)

1693-1 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698) ndash Nicolaus ENGELHOLM (fl 1693)

Disputationem de tolerantia librorum noxiorum politica Divina favente gratia et Annuente Amplissima in inclyta Academia Gryphica Facultate Philosophica Sub Praesidio M(agistri) Ehre-Gott Danielis COLBERGII Moral(is) Profess(oris) Ord(inarii) Eruditorum Censurae exponit Nicolaus ENGELHOLM Austria-Svecus In Auditorio majori ad diem Julii Anni Jubilaei Svedici qui est post natum Christum MDCXCIII Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjamini Starchii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) [32] p (Vanini pp [14-15]) Colberg inquadra Vanini allrsquointerno dellrsquoateismo positivo ovvero dellrsquoateismo di coloro che simulano esteriormente di professare il cristianesimo ma convertono di fatto i misteri della fede nella filosofia platonica (laquoAd Atheismum positivum referimus libros externam Christianismi professionem simulantes reapse omnia fidei mysteria scripturam S interpretando in Platonicam philosophiam commutantesraquo) Sono tali i libri di Weigel Postell Fludd Campanella Piugrave articolato il discorso sul Vanini laquoAtheus consummatissimusraquo il quale nellrsquoAmphitheatrum e nel De admirandis naturae arcanis non poteacute dare soddisfazione alle obiezioni da lui stesso mosse e servigrave con malizia la causa di Dio o favorigrave indirettamente lrsquoateismo (laquoobiectionibus a se motis satisfacere non potuit et propterea accusatur quasi ex malitia Dei causam deserverit aut indirecte atheismum stabiliveritraquo) Un autore di chiara fama rimasto senza nome in un colloquio privato con Colberg ha tentato di discolpare il Salentino dicendo che la sua colpa deve essere ascritta alla sproporzione tra lrsquoonere assunto e la sua capacitagrave raciozinativa

10

(laquoA qua infamiae macula et auctorem et libros purgavit in privato quodam colloquio Vir Clarissimus omnem culpam conjiciens in imbecillitate virium oneri suscepto probandi impariumraquo) Tale parere egrave condiviso da Diecmann ed egrave sottoscritto dallo stesso Colberg dopo unrsquoattenta lettura dellrsquoAmphitheatrum (laquoQuam sententiam quod libros attinet ex Inspectione comprobat Johannes Diecmannus Cui etiam subscribimus post diligentem perlustrationem dicti libriraquo) Mentre la Disputatio era in corso di stampa il collega Saalbachius comunica al Colberg che da una lettera ricevuta da B Schertzer ha appreso che Vanini oltre allrsquoAmphitheatrum providentiae divino-magicum ha dato alle stampe anche un Amphitheatrum providentiae in natura magnae velut Deae [evidentemente Colberg non intuisce che Scherzer si riferisce al De admirandis] in cui le obiezioni ateistiche contro i miracoli sono confutate debolmente cosigrave da lasciare il lettore nel dubbio (laquoDum haec in Typographiam mittere cogitamus commode communicavit nobis Excellentissimus Dominus Saalbachius collega noster honoratissimus literas a B Scherzero ad se missas ex quibus discimus Vaninum praeter Amphitheatrum Providentiae divino-magicum edidisse Amphitheatrum Providentiae in natura magnae velut Deae in quo obiectiones Atheorum quibus miracula impugnare solent subtilissime proponat et coloret resolvat autem frigidissime semper dubia in mente lectoris reliquensraquo)

1693-2 Philippe DUBOIS (1636-1703) ndash Charles Maurice LE TELLIER (1642-1710)

Bibliotheca Telleriana sive catalogus librorum bibliothecae Illustrissimi ac Reverendissimi D D Caroli Mauritii LE TELLIER Archiepiscopi Ducis Remensis Primi Franciae Paris Sanctae Sedis Apostolicae Legati nati Belgicae secundae Primatis Capellae Regiae Praefecti Regiorum Ordinum Commendatoris etc Parisiis e Typographia Regia MDCXCIII [22] 447 [93] p (Vanini p 145) Nowicki - 1693 Nella sez Theologi egrave registrato il De admirandis

1693-3 Adam Christoph JACOBI (1638-1689)

Catalogus bibliothecae Viri Magnifici et Consultissimi Adami Christoph JACOBI Jureconsulti et Consiliarii Electoralis Saxonici b m in partes duas distributus Qvarum prior libros continet Theologicos et Juridicos qui ad diem IV Aug(usti) et seqq MDCXCIII ab hora octava ad undecimam ante meridiem et a tertia ad sextam post meridiem divenduntur Altera Medicos Politicos Philologicos et Philosophicos complectitur qui ad diem XVI Januar(ii) et secuturis MDCXCIV iisdem horis Dresdae in aedibus Beati Possessoris publicaelig auctionis lege praeligsenti et melioris notaelig pecunia soluta plus licitantibus cedent Lipsiae Apud Joh(annem) Frid(ericum) Gleditsch 1693 382 366 p (Vanini vol I p 118) Nowicki - 1693 Altra ed ivi 1794 ss pp

Registra alla pos 2378 lrsquoAmphitheatrum

1693-4 Kaspar LOESCHER (1636-1718) ndash Christian Ernst MUSSIGK (1671-1724)

De Theognosia naturali eorumque qui hac abutuntur anapologesei ex oraculo Paulino Rom I 19 20 Praeside Gaspare LOESCHERO SS Theol(ogiae) Doctore et P(rofessore) P(ublico) Ecclesiae Wittebergensis Pastore Primario edisseret publice autor M(agister) Christian Ernst MUSSIGK Lub Lus die 4 aprilis 1693 Wittenbergae Schroumldter 1693 86 p (Vanini p 73) Nowicki - 1693 Altra ed Wittebergae Typis Johannis Michaelis Goderitschii 1693 [4] 68 p

1693-5 Georg Wolfgang WEDEL (1645-1721) ndash Ernst Heinrich WEDEL (1671-1709)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio medica De spectris Praeside Georgio Wolffgango WEDELIO Medicinae Doctore Theoretices Professore Ordinario Consiliario et Archiatro Ducali Saxonico Parente suo pie devenerando Publice συζητήσει proposita ab Ernesto Henrico WEDELIO Gotha-Thuringo in Auditorio Medico Horis consuetis Ad d(iem) [] Maij MDCXCIII Jenae Literis Krebsianis 31 [1] p (Vanini p 13) Nowicki - 1693 Nel cap I Wedel cita il Dial LI (pp 370-371) ove Vanini spiega le apparizioni presso i cimiteri per effetto dei vapori emanati dai cadaveri ed osserva che il medesimo fenomeno non si produce quando si pratica la cremazione Ciograve che sembra sfuggire a Wedel egrave che in entrambi i casi le osservazioni vaniniane sottendono surrettiziamente una confutazione della immortalitagrave dellrsquoanima laquoNon abludit ab

11

his opinio illorum qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem qui illorum referat effigiem atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver vaporem juxta sui mensuram emiserit idcirco olim quia cremabantur cadavera nihil tale visum quae verba sunt famosi illius I C Vanini l De admirandis arcanis dial 51raquo

1694-1 Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712)

Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN Syllabus plagiariorum hac Iterata editione altera parte auctior Accedit Henrici SYPESTEINII De plagiariis Epistola Amstelaedami Apud Janssonio-Waesbergios Anno MDCLXXXXIV [4] 92 p (Vanini p 85) Nowicki - 1694 Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679)

1694-2 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698)

Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS Professor Moralium Ordinarius jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 177 p (Vanini p 132) Nowicki - 1694 Nella Disputatio VI Libri antiquitatem mentientes Sybllarum Hermetis et Zoroastris in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista) A tal proposito menziona Plutarco Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph Exerc VII p 43)

1694-3 Hermann CONRING (1606-1681)

Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis Helmstadi [sic] Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii 1694 254 p (Vanini p 151) Nowicki - 1694 Registra alla pos 525 lrsquoAmphitheatrum

1694-4 Henning Johann GERDES (1653-1723) ndash Cunrad Tiburtius RANGO (1639-1702)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE SS Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente Regiique Consistorii Praeside placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius Consistorii Praeses atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 [106] p (Vanini p [42]) Nowicki - 1694 Altra ed ivi 1694 [118] p (Vanini p [54]) Ristampa Wittenbergae 1708 [121] p (Vanini p [57])

Nel cap II sect I par 11 Rango cita il De adm Dial LVIII p 456 (laquoAudiamus Atheorum Caesarem fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentemraquo nota a margine Vanini Dial 53 De mortuorum resurrectione) a proposito dellrsquoestasi come effetto della contemplazione del sublime ma omette di dire che per Vanini lrsquoestasi egrave una malattia

1694-5 Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) ndash Johann HAAG (fl 1694)

Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I De

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 6: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

6

1692-1 Anonimo

rec di CRENIUS Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum (1691) pp 392-404 in Giornale de Letterati del MDCXCII Eprimo di Modona In Modona Per gli Eredi Cassiani Ad Istanza de Cozzi e Capponi Stampatori Vescovili [12] 474 [6] (Vanini p 398) Lanonimo cita la dissertazione del Tribbechovius Veritas creationis mundi laquocontro gli Atei e i Filosofi impugnanti la creazione del mondo quali sono stati il Peireiro il Vecchietti il Vanini e gli Autori delle Scritture uscite intorno ai Preadamitiraquo

1692-2 Valentin ALBERTI (1635-1697)

D Val(entini) ALBERTI P(rofessoris) P(ublici) Lips(isensis) Examen professionis fidei Tridentinae Nec non expositionis doctrinae catholicae Jacobi Benigni Bossueti In XXV Disputationibus Publice institutum Adjecit Autor praeter ipsam professionem fidei Tridentinae Indicemque ac Programma suum etiam Simonianum illi oppositum una cum Notis Apologeticis Lipsiae Apud Maur(itium) Georg(ium) Weidmann Typis Johannis Coleri MDCXCII [47] 679 [17] p (Vanini p 80) Nel cap IV De Espositione Doctrinae Catholicae Bossueti par 3 vrsquoegrave una citazione del Dial XLIX p 349 del De admirandis a proposito dei Commentarij Sacrosancti Concilii Tridentini Vanini ndash egli scrive ndash si vanta di avere debellato in essi gli eretici la cui dottrina egrave lontana da quella cattolica quanto la veritagrave dista dalla menzogna laquoIn his Commentariis suis gloriatur postquam paulo ante ab una sola Apostolica (hoc est Romana) Ecclesia Christi Domini sacramenta legitime ministrari sicut paulo post tantum haereticos a Romano-catholicis quantum a veritate mendacium differre dixeritraquo

1692-3 Richard BENTLEY (1662-1742)

A confutation af Atheism from the origin and frame of the World Part I A sermon Preached at St Mary-le-Bow October the 3d 1692 Being the Sixth of Lecture founded by the Honourable Robert Boyle Esquire By Richard BENTLEY M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed for Henry Mortlock at the Foenix in St Paulrsquos Church-yard 1692 [2] 34 p (Vanini p 8) Nowicki - 1692 e 1696 Altra ed The Folly and Unreasonableness of atheism Demonstrated from The Advantage and Pleasure of a Religious Life The Faculties of Human Souls The Structure of Animate Bodies et The Origin and Frame of the World In Eight Sermons Preached at the Lecture Founded by The Honourable Robert Boyle Esquire In the First Year MDCCXCII By Richard Bentley M(aster) A(rts) Chaplain to the Right Reverend Father in God Edward Lord Bishop of Worcester London Printed by J H for H Mortlock at the Phoenix in St Paulrsquos Church-yard 1693 [5] 36 33 32 36 35 [3] 34 40 42 (Vanini p 7 sesta numerazione) The forth edition corrected London Mortlock 1699 280 p (Vanini p 172) Tr latina di Daniel Ernest Jablonski Stultitia et irrationabilitas atheismi demonstrationibus ab emolumento atque voluptate vitae religiosae facultatibus animae humanae structura corporis animati origine et compage mundi evicta Oct orat sacris habitis in praelectione instituta a Rob Boyleo a fundatione primo Christi 1692 Berolini Ruumldiger 1696 [16] 436 p (Vanini p 272) Riprodotto in Eight Sermons Preachrsquod at the Honourable Robert Boyle Lecture in the first year MDCXCII The fifth edition Cambridge Printed for Cornelius Crownfield 1724 [8] 384 p (Vanini p 212) Eight Sermons preached at the Hon(oura)ble Robert Boyle Lecture in the year MDCXCII to which are added three sermons on different occasions Oxford at Clarendon Press 1809 XI 383 p (Vanini p 180 Sermon VI) Sermons preached at Boyle Lecture Remarks upon a Discourse of free-thinking Proposals for an edition of the Greek Testament etc etc edited with notes by the Rev(erend) Alexander Dyce London Francis Macpherson 1838 XVI 546 p (Vanini p 124) In riferimento al passo in cui Vanini afferma che il Cristo non poteacute compiere miracoli a causa della incredulitagrave dei suoi concittadini Bentley osserva laquoThis is the passage which that impious and impure Atheist Lucilio Vanino singled out for his Text in his pretended and mock Apology [intendi De admirandis p 439] for the Christian Religion wickedly insinuating as if the Prodigies of Christ were mere impostures and acted by Confederacyraquo

1692-4 Michael BERNS (1657-1728)

Altar der Atheisten der Heyden Und der Christen Das ist (I) Aus der Natur durch unlaugbahre und unwiedertreibliche Grund-Schluumlsse wieder die Atheisten erwiesen Dass ein Gott sey (II) Wie solches von allen Voumllckern werde bekraumlfftiget Und dann Dass die Christliche Religion die eintzige

7

wahre fuumlrtrefflichste und Leib und Seel in Zeit und Ewigkeit auff dass houmlchstvergnuumlgende und begluumlckseligende Religion sey Wieder Die 3 Ertz-Betrieger Hobbert Hobbes und Spinoza Auffgesetzt von M Michael BERNS Predigern zu Wesslingburn in Ditmarschen Hamburg Gebruckt bei Thomas von Wiering in guumlldenen A B C 1692 [48] 271 [ma 371] [30] p (Vanini pp [25-26]) Nowicki - 1692 Nella Vorrede Berns accosta Vanini a Hobbes per le comuni dichiarazioni ateistiche frutto di stolto narcismo (philautia) e di diabolica ambizione (laquoDiese Worte sind fuumlr aller Welt an den Vaninus und Hobbes zur Wahrheit getreten Als die auch von der Welt wegen ihrer naumlrrischen Philauty und ihres verteuffelten Ehrgeitzes den gerechten Lohn empfangenraquo) Sotto limpulso della sua ambizione Vanini che si vergogna del proprio nome lo sostituisce con una delle fantasiose denominazioni suggerite dal suo narcisismo (philautia) si fa chiamare Giulio Cessare anzicheacute Lucilio percheacute cosigrave Lucilio sarebbe sopravvisuto e Giulio Cesare sarebbe stato arso sul rogo (laquoDen es brachte der Ehrgeitz dahin den Vaninum dass er sich seines eigenen Nahmens schaumlmte sich mit einem seiner phantastischen Raumlyserlichen Philauty gemessen Nahmen belegt und fuumlr Lucilius sich Julius Caesar nennen lassen da doch wann Lucilius Vaninus waumlre Lucilius geblieben so wurde Julius Caesar Vaninus nimmer seyn verbrandt wordenraquo)

1692-5 Nathanael FALCK (1663-1693) ndash Johann Isaac TREMPEN-AU (fl 1692-1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De daemonologia recentiorum autorum falsa disputabit publice Nathanael FALCK SS Theol(ogiae) Lic(entiatus) et Ejusd(em) vocatus apud Stetinenses in Gymnasio Regio Prof(essor) Prim(arius) ibidem ad D(ivae) Mariae Pastor ac Praepositus hactenus Collegii Philos(ophici) in hac Alma Adjunctus et h(oc) t(itulo) Decanus Respondente Joh(anne) Isaaco TREMPENAU Geda(nensis) In Auditorio Majori die 3 augusti 1692 A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCII Wittebergae Typis Martini Schultzii 26 p (Vanini p 2) Nowicki - 1692 Altra ed con il titolo Dissertatio preliminaris varias recentiorum ad atheismum vias ac methodos imprimis per negatam Daemonum existentiam commonstrans in Nathanaelis FALCKEN Dissertationes quatuor De daemonologia recentiorum autorum falsa Wittebergae habitae Nunc vero Praefixis literis Schomerianis ibidem recusae Typis Martini Schultzii An(no) 1694 [3] 92 p (Vanini p 2)

Vanini egrave menzionato come il piugrave eminente propugnatore del nuovo ateismo (laquointer recentiores qui atheismum aperte professi sunt prae reliquis eminet Julius Caesar (ita enim dici voluit qui Mersenno judice Atheorum omnium Caesar erat cum nomine a parentibus dato antea Lucilius vocaretur Vaninusraquo) caratterizzato da forti venature naturalistiche tanto da essere propedeutico allo spinoziamo Scarne le notizie biografiche sul Salentino Fack si limita a dire che si nutrigrave a Roma dei primi rudimenti delle lettere e divenne infine professore di Medicina (fonte Gramond 1643) ma non trascura di accennare alla leggenda nera

1692-6 Johann Heinrich FEUSTKING (1672-1713) ndash Johann HOumlVET (1672-1707)

Σὺν λόγῳ καὶ λόγῳ De achitophelismo Cum aliorum tum maxime Nicolai Machiavelli schediasma Praeside M(agistro) Johanne Henrico Feustking Stellovia-Holsatus In Florentissima Academia Leucorea horis antemeridianis in auditorio veteri Ad Diem Septembris Anno MDCXCII publico Philosophorum examini subiectum a Johanne HOumlVET Stralsunda-Pomerano Wittebergae Typis Martini Schultzii [24] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1692 In una nota al par III Feustking cita en passant il primo dialogo (L) del libro IV del De admirandis

1692-7 Giacinto GIMMA (1668-1735)

Sylva rerum notabilium ab Autorum operibus tum latinis tum italicis excerptarum t III Ms I 15 Bari Bibl Sagariga Visconti Volpi cc 98-99 Altra ed Lecce Milella 1999 t III a cura di Maria Occhinegro apparato critico e fonti di Giulia Belgioioso presentazione di Cesare Vasoli XII 301 p

Nel t III Gimma scrive laquoLucilio detto poi Giulio Cesare Vanino Medico Italiano bencheacute non si sappia la sua patria fu scelerato Chiamograve il suo Aristotele Dio dersquo Filosofi et Sommo Pontefide la Natura Regina e Dea e se stesso Profeta Nersquo Dialoghi diersquo tutta la forza drsquooperare alle stelle disse che dal movimento loro e dal Cielo gli atti della nostra fantasia la Religione ed ogni altra cosa dipende tra lrsquoaltre sue vanitagrave negograve Iddio e la sua providenza schernigrave le cose sacre e religiose e nellrsquoandare al

8

patibolo disprezzava il Confortatore e la Santa Croce che gli si presentava drsquoavanti spesso dicendo andiamo a morir da Filosoforaquo

1692-8 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Het vergift Van de Cartesiaansche Philosophie grondig ontdekt En meest historischer Wijze uit de Schriften van des Cartes zelfs en van andere Schrijvers zo voor als tegen hem getrouwelijk aangeweezen Op-gestelt Tot oen grondt wan de Wederlegging van Bekkers Betooverde Wereldt Door Jacobus KOELMAN Dienaar des Evangeliums Lib(eralium) Art(ium) Mag(ister) et Philosophiae Doctor trsquoAmsterdam By Johannes Boekholt Boekverkoper in de Gapersteeg by de Beurs Anno 1692 [32] 669 [95] p (Vanini pp 82-84 [28] Koelman che nellrsquoindice definisce il filosofo salentino laquohoedanigen Atheistraquo ritorna sulla tesi di Schoock e di Voet per i quali Descartes si configura come un secondo Vanini Cita in proposito lrsquoExercitatio I dellrsquoAmphitheatrum in merito alla dimostrazione dellrsquoesistenza di Dio non sulla base della prova scolastico-tomistica che parte dal moto ma sulla base di una prova di matrice pitagorica cabalistica e transnaturale laquoDie argumene voorgehouden hebbende gaat hy tot een ander Maar de Leezer zegt hy vereyscht misschien van my een subtielder deyling der zaaken laat hem dan aanneemen niet een Scholastijke maat een Godlijk toverachtige of Cabalistische niet genoomen uyt de Pithagorische getalen dat is een Demonstratie van dat Godt is tegen de Atheistery Dopo un accenno alla leggenda nera (Julius Caesar Vaninus heest dat praetext gebruykt dewelke zijn Alpostelschap van Atheistery verkrege hebbende by die van Parissraquo) In realtagrave il teologo olandese ripete a proposito del De admirandis citato con titolo olandese Het ronde Schouwburg van de eeuwige Godlijke voor zienigheidt la tesi voeziana secondo cui la strategia pseudo-apologetica di Vanini egrave analoga a quella di Descartes e consiste nel mostrare che se un cosigrave grande Atlante non egrave in grado di replicare alle argomentazioni ateistiche non rimane aperta che la porta dellrsquoateismo laquowaar in hy zo trsquoschijnt met een groot toestel en op een nieuwe en solider wijze Godts voorzienigheidt verdeedigt maar in der waarheidt beschermt hy in eenige dingen de zaak zo dat hyze eer verlaat en te spot stelt want dat is de kunst der konsten Indien te weeten zo een grooten Atlas aanwendende zo zeltsaame en nieuwen machinen uit de Philosophie en Theologie de zaak niet en kan staande houden En daarom manneer een Cartesiaansch Theologant onder de bedekte van Irenaeus Philalethius tegen een Anticartesiaansche die zich de naam gaf van Suetonius Tranquillus aldus sprak weet Suetonius niet wie de Persoon van Des Cartes met Vaninus en zijn Meditatien met Vanini schriften vergeleken heeftraquo

1692-9 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Wederlegging van B Bekkers Betoverde Wereldt het eerste deel Ingestelt door Jacobus KOELMAN Dienaar des N Evangeliums Met een Aanhangsel van den Duyvel van Tedworth [i e Joseph Glanvill The daemon of Tedworth] en van een Brief van de Hoog-geleerde Henricus Morus Aangaande Tovery en Waarseggery Uit het Engels vertaalt trsquo Amsterdam by Johannes Boekholt Boeksverooper in de Gaper-steeg up de Beuers Anno 1692 [11] 480 p (Vanini p 163) La citazione di Vanini cade allrsquointerno di un passo del Credulity and incredulity di Meric Casaubon (1668)

1692-10 Johann Wolfgang JAumlGER (1647-1720)

Historia ecclesiastica Seculi Decimi Septimi In Qua fata Ecclesiae protestantium indicantur conclavia pontificum Romanorum omnia referantur diversi motus et schismata in Ecel(esia) [sic] Chr(istiana) et imprimis syncretismus naturalismus bohemismus borrismus quietismus arminianismus amyraldismus jansenismus cartesianismus coccejanismus recentesque in Gallia et Anglia Controversiae ob oculos dilucide ponuntur Cum Parallelismo Profanae Decennium primum [tertium] Authore Johanne Wolfango JAGERO S(acrae) Theol(ogiae) Lic(entiato) Professore Phil(osophiae) P(ublico) ejusdemque Decano ac Duc Stipend Theol Ephoro Tubingae Literis Johann-Cunradi Reisii MDCXCI-MDCXCIII [7] 360 [1] 368 [22] 344 p (Vanini Decennium secundum 1692 pp 263-265) Nowicki - 1692 Altra ed Hamburgi Sumptibus Sam(uelis) Heylii et Jo(hannis) Gottfriedi Liebezeitii Lauenburgi Typis Christ(iani) Alb Pfeifferi 1709 t I [16] 788 p (Vanini pp 282-283)

Lrsquoautore dedica a Vanini il cap VI (Acta contra Atheum Iulium Coesarem [sic] Vaninum) del lib VII ma si limita a riprodurre per intero il testo di Gramond (1643)

9

1692-11 Pierre POIRET (1646-1719)

Petri POIRET De eruditione solida superficiaria et falsa libri tres in quibus ostensa Veritatum solidarum via et origine cognitionum Scientiarumque Humanarum et in specie Cartesianismi Fundamenta valor defectus et errores deteguntur Praemittitur Tractatus De vera Methodo inveniendi verum confutationem fundamentorum libri Belgici de Mundo fascinato in fine obiter exhibens Subnectuntur nonnulla Apologetica Amstelodami Apud Andream Petri 1692 Prostant in officina Wetsteniana [60] 183 [1] 488 p LrsquoApologetica II egrave a pp 365-392 (Vanini p 374) Altre ed Francofurti et Lipsiae Apud Joh(annem) Fridericum Zeitlerum 1694 [58] 552 199 [1] p Amsterdam Ex officina Westeniana 1707 700 p NellrsquoApologetica II difendendosi dalle accuse mossegli da un articolista degli Acta Eruditorum (1685 december p 548) il quale sosteneva che nelle Cogitationes (1677) si era schierato a favore di chi aveva abbandonato la fede Poiret chiarisce di non aver mai dato il suo assenso a nessuna forma di vaninismo ateismo bodinismo naturalismo socinianismo pelagianismo etc (laquoNamque nemo est qui Cogitationibus meis Oeconomiaque divina edita et lectis non numeret inter calumnias quae passim mihi amicisque meis imputat Vaninismum sive Atheismum Bodinismum Naturalismum Socinianisumu Pelagianismumraquo)

1692-12 Paul STOCKMANN (1661-1718)

M(agistri) Pauli STOCKMANNI Elucidarius Haeresium Schismatum aliarumque opinionum et dogmatum cum fide orthodoxa pugnantium quae post natum Christum potissimum ad haec nostra usque tempora vel exorta sunt et viguerunt vel adhuc hodie vigent ordine Alphabetico concinnatus cum epistola Dn D Val(entini) Alberti P (rofessoris) P(ublici) in commendationem Opusculi praemissa Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii Literis Wittigavianis 1692 [32] 453 [59] p (Vanini pp 62-63 441) Nowicki - 1692 Seconda ed Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1697 [40] 639 [75] p (Vanini pp 90 622) terza ed Lipsiae Apud haeredes Lanckischianos Typis Joh Heinrich Richteri 1697 [20] 309 [27] p Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1719 [28] 940 [114] p

Nella voce Athei cosigrave Stockmann scrive laquoqualis [atheus] etiam nostro seculo fuit quidam Julius Caesar Vaninus qui equidem si rubricae credas A C 1615 Amphitheatrum contra Atheos scripsit sed revera pro Atheis siquidem argumenta illorum subtiliter proponit et frigidissime ad illa respondet quapropter Tolosae combustus est poenas blasphemiis et incredulitate sua dignas luit quam alii quoque omnes qui vita sua epicuraea testantur se Deum non credere licet ob poenas temporales ore istud confiteri nolint quoniam iram Dei ejusque minas ac retributiones non metuunt Quorum illos Atheos speculativos hos vero practicos appellare posses Atheista theoreticus fuit Casimirus Liszynskiraquo Nella voce Vaninus non aggiunge sostanzialmente nulla di piugrave e rinvia a Scherzer (1680)

1693-1 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698) ndash Nicolaus ENGELHOLM (fl 1693)

Disputationem de tolerantia librorum noxiorum politica Divina favente gratia et Annuente Amplissima in inclyta Academia Gryphica Facultate Philosophica Sub Praesidio M(agistri) Ehre-Gott Danielis COLBERGII Moral(is) Profess(oris) Ord(inarii) Eruditorum Censurae exponit Nicolaus ENGELHOLM Austria-Svecus In Auditorio majori ad diem Julii Anni Jubilaei Svedici qui est post natum Christum MDCXCIII Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjamini Starchii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) [32] p (Vanini pp [14-15]) Colberg inquadra Vanini allrsquointerno dellrsquoateismo positivo ovvero dellrsquoateismo di coloro che simulano esteriormente di professare il cristianesimo ma convertono di fatto i misteri della fede nella filosofia platonica (laquoAd Atheismum positivum referimus libros externam Christianismi professionem simulantes reapse omnia fidei mysteria scripturam S interpretando in Platonicam philosophiam commutantesraquo) Sono tali i libri di Weigel Postell Fludd Campanella Piugrave articolato il discorso sul Vanini laquoAtheus consummatissimusraquo il quale nellrsquoAmphitheatrum e nel De admirandis naturae arcanis non poteacute dare soddisfazione alle obiezioni da lui stesso mosse e servigrave con malizia la causa di Dio o favorigrave indirettamente lrsquoateismo (laquoobiectionibus a se motis satisfacere non potuit et propterea accusatur quasi ex malitia Dei causam deserverit aut indirecte atheismum stabiliveritraquo) Un autore di chiara fama rimasto senza nome in un colloquio privato con Colberg ha tentato di discolpare il Salentino dicendo che la sua colpa deve essere ascritta alla sproporzione tra lrsquoonere assunto e la sua capacitagrave raciozinativa

10

(laquoA qua infamiae macula et auctorem et libros purgavit in privato quodam colloquio Vir Clarissimus omnem culpam conjiciens in imbecillitate virium oneri suscepto probandi impariumraquo) Tale parere egrave condiviso da Diecmann ed egrave sottoscritto dallo stesso Colberg dopo unrsquoattenta lettura dellrsquoAmphitheatrum (laquoQuam sententiam quod libros attinet ex Inspectione comprobat Johannes Diecmannus Cui etiam subscribimus post diligentem perlustrationem dicti libriraquo) Mentre la Disputatio era in corso di stampa il collega Saalbachius comunica al Colberg che da una lettera ricevuta da B Schertzer ha appreso che Vanini oltre allrsquoAmphitheatrum providentiae divino-magicum ha dato alle stampe anche un Amphitheatrum providentiae in natura magnae velut Deae [evidentemente Colberg non intuisce che Scherzer si riferisce al De admirandis] in cui le obiezioni ateistiche contro i miracoli sono confutate debolmente cosigrave da lasciare il lettore nel dubbio (laquoDum haec in Typographiam mittere cogitamus commode communicavit nobis Excellentissimus Dominus Saalbachius collega noster honoratissimus literas a B Scherzero ad se missas ex quibus discimus Vaninum praeter Amphitheatrum Providentiae divino-magicum edidisse Amphitheatrum Providentiae in natura magnae velut Deae in quo obiectiones Atheorum quibus miracula impugnare solent subtilissime proponat et coloret resolvat autem frigidissime semper dubia in mente lectoris reliquensraquo)

1693-2 Philippe DUBOIS (1636-1703) ndash Charles Maurice LE TELLIER (1642-1710)

Bibliotheca Telleriana sive catalogus librorum bibliothecae Illustrissimi ac Reverendissimi D D Caroli Mauritii LE TELLIER Archiepiscopi Ducis Remensis Primi Franciae Paris Sanctae Sedis Apostolicae Legati nati Belgicae secundae Primatis Capellae Regiae Praefecti Regiorum Ordinum Commendatoris etc Parisiis e Typographia Regia MDCXCIII [22] 447 [93] p (Vanini p 145) Nowicki - 1693 Nella sez Theologi egrave registrato il De admirandis

1693-3 Adam Christoph JACOBI (1638-1689)

Catalogus bibliothecae Viri Magnifici et Consultissimi Adami Christoph JACOBI Jureconsulti et Consiliarii Electoralis Saxonici b m in partes duas distributus Qvarum prior libros continet Theologicos et Juridicos qui ad diem IV Aug(usti) et seqq MDCXCIII ab hora octava ad undecimam ante meridiem et a tertia ad sextam post meridiem divenduntur Altera Medicos Politicos Philologicos et Philosophicos complectitur qui ad diem XVI Januar(ii) et secuturis MDCXCIV iisdem horis Dresdae in aedibus Beati Possessoris publicaelig auctionis lege praeligsenti et melioris notaelig pecunia soluta plus licitantibus cedent Lipsiae Apud Joh(annem) Frid(ericum) Gleditsch 1693 382 366 p (Vanini vol I p 118) Nowicki - 1693 Altra ed ivi 1794 ss pp

Registra alla pos 2378 lrsquoAmphitheatrum

1693-4 Kaspar LOESCHER (1636-1718) ndash Christian Ernst MUSSIGK (1671-1724)

De Theognosia naturali eorumque qui hac abutuntur anapologesei ex oraculo Paulino Rom I 19 20 Praeside Gaspare LOESCHERO SS Theol(ogiae) Doctore et P(rofessore) P(ublico) Ecclesiae Wittebergensis Pastore Primario edisseret publice autor M(agister) Christian Ernst MUSSIGK Lub Lus die 4 aprilis 1693 Wittenbergae Schroumldter 1693 86 p (Vanini p 73) Nowicki - 1693 Altra ed Wittebergae Typis Johannis Michaelis Goderitschii 1693 [4] 68 p

1693-5 Georg Wolfgang WEDEL (1645-1721) ndash Ernst Heinrich WEDEL (1671-1709)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio medica De spectris Praeside Georgio Wolffgango WEDELIO Medicinae Doctore Theoretices Professore Ordinario Consiliario et Archiatro Ducali Saxonico Parente suo pie devenerando Publice συζητήσει proposita ab Ernesto Henrico WEDELIO Gotha-Thuringo in Auditorio Medico Horis consuetis Ad d(iem) [] Maij MDCXCIII Jenae Literis Krebsianis 31 [1] p (Vanini p 13) Nowicki - 1693 Nel cap I Wedel cita il Dial LI (pp 370-371) ove Vanini spiega le apparizioni presso i cimiteri per effetto dei vapori emanati dai cadaveri ed osserva che il medesimo fenomeno non si produce quando si pratica la cremazione Ciograve che sembra sfuggire a Wedel egrave che in entrambi i casi le osservazioni vaniniane sottendono surrettiziamente una confutazione della immortalitagrave dellrsquoanima laquoNon abludit ab

11

his opinio illorum qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem qui illorum referat effigiem atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver vaporem juxta sui mensuram emiserit idcirco olim quia cremabantur cadavera nihil tale visum quae verba sunt famosi illius I C Vanini l De admirandis arcanis dial 51raquo

1694-1 Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712)

Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN Syllabus plagiariorum hac Iterata editione altera parte auctior Accedit Henrici SYPESTEINII De plagiariis Epistola Amstelaedami Apud Janssonio-Waesbergios Anno MDCLXXXXIV [4] 92 p (Vanini p 85) Nowicki - 1694 Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679)

1694-2 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698)

Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS Professor Moralium Ordinarius jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 177 p (Vanini p 132) Nowicki - 1694 Nella Disputatio VI Libri antiquitatem mentientes Sybllarum Hermetis et Zoroastris in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista) A tal proposito menziona Plutarco Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph Exerc VII p 43)

1694-3 Hermann CONRING (1606-1681)

Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis Helmstadi [sic] Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii 1694 254 p (Vanini p 151) Nowicki - 1694 Registra alla pos 525 lrsquoAmphitheatrum

1694-4 Henning Johann GERDES (1653-1723) ndash Cunrad Tiburtius RANGO (1639-1702)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE SS Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente Regiique Consistorii Praeside placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius Consistorii Praeses atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 [106] p (Vanini p [42]) Nowicki - 1694 Altra ed ivi 1694 [118] p (Vanini p [54]) Ristampa Wittenbergae 1708 [121] p (Vanini p [57])

Nel cap II sect I par 11 Rango cita il De adm Dial LVIII p 456 (laquoAudiamus Atheorum Caesarem fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentemraquo nota a margine Vanini Dial 53 De mortuorum resurrectione) a proposito dellrsquoestasi come effetto della contemplazione del sublime ma omette di dire che per Vanini lrsquoestasi egrave una malattia

1694-5 Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) ndash Johann HAAG (fl 1694)

Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I De

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 7: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

7

wahre fuumlrtrefflichste und Leib und Seel in Zeit und Ewigkeit auff dass houmlchstvergnuumlgende und begluumlckseligende Religion sey Wieder Die 3 Ertz-Betrieger Hobbert Hobbes und Spinoza Auffgesetzt von M Michael BERNS Predigern zu Wesslingburn in Ditmarschen Hamburg Gebruckt bei Thomas von Wiering in guumlldenen A B C 1692 [48] 271 [ma 371] [30] p (Vanini pp [25-26]) Nowicki - 1692 Nella Vorrede Berns accosta Vanini a Hobbes per le comuni dichiarazioni ateistiche frutto di stolto narcismo (philautia) e di diabolica ambizione (laquoDiese Worte sind fuumlr aller Welt an den Vaninus und Hobbes zur Wahrheit getreten Als die auch von der Welt wegen ihrer naumlrrischen Philauty und ihres verteuffelten Ehrgeitzes den gerechten Lohn empfangenraquo) Sotto limpulso della sua ambizione Vanini che si vergogna del proprio nome lo sostituisce con una delle fantasiose denominazioni suggerite dal suo narcisismo (philautia) si fa chiamare Giulio Cessare anzicheacute Lucilio percheacute cosigrave Lucilio sarebbe sopravvisuto e Giulio Cesare sarebbe stato arso sul rogo (laquoDen es brachte der Ehrgeitz dahin den Vaninum dass er sich seines eigenen Nahmens schaumlmte sich mit einem seiner phantastischen Raumlyserlichen Philauty gemessen Nahmen belegt und fuumlr Lucilius sich Julius Caesar nennen lassen da doch wann Lucilius Vaninus waumlre Lucilius geblieben so wurde Julius Caesar Vaninus nimmer seyn verbrandt wordenraquo)

1692-5 Nathanael FALCK (1663-1693) ndash Johann Isaac TREMPEN-AU (fl 1692-1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De daemonologia recentiorum autorum falsa disputabit publice Nathanael FALCK SS Theol(ogiae) Lic(entiatus) et Ejusd(em) vocatus apud Stetinenses in Gymnasio Regio Prof(essor) Prim(arius) ibidem ad D(ivae) Mariae Pastor ac Praepositus hactenus Collegii Philos(ophici) in hac Alma Adjunctus et h(oc) t(itulo) Decanus Respondente Joh(anne) Isaaco TREMPENAU Geda(nensis) In Auditorio Majori die 3 augusti 1692 A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCII Wittebergae Typis Martini Schultzii 26 p (Vanini p 2) Nowicki - 1692 Altra ed con il titolo Dissertatio preliminaris varias recentiorum ad atheismum vias ac methodos imprimis per negatam Daemonum existentiam commonstrans in Nathanaelis FALCKEN Dissertationes quatuor De daemonologia recentiorum autorum falsa Wittebergae habitae Nunc vero Praefixis literis Schomerianis ibidem recusae Typis Martini Schultzii An(no) 1694 [3] 92 p (Vanini p 2)

Vanini egrave menzionato come il piugrave eminente propugnatore del nuovo ateismo (laquointer recentiores qui atheismum aperte professi sunt prae reliquis eminet Julius Caesar (ita enim dici voluit qui Mersenno judice Atheorum omnium Caesar erat cum nomine a parentibus dato antea Lucilius vocaretur Vaninusraquo) caratterizzato da forti venature naturalistiche tanto da essere propedeutico allo spinoziamo Scarne le notizie biografiche sul Salentino Fack si limita a dire che si nutrigrave a Roma dei primi rudimenti delle lettere e divenne infine professore di Medicina (fonte Gramond 1643) ma non trascura di accennare alla leggenda nera

1692-6 Johann Heinrich FEUSTKING (1672-1713) ndash Johann HOumlVET (1672-1707)

Σὺν λόγῳ καὶ λόγῳ De achitophelismo Cum aliorum tum maxime Nicolai Machiavelli schediasma Praeside M(agistro) Johanne Henrico Feustking Stellovia-Holsatus In Florentissima Academia Leucorea horis antemeridianis in auditorio veteri Ad Diem Septembris Anno MDCXCII publico Philosophorum examini subiectum a Johanne HOumlVET Stralsunda-Pomerano Wittebergae Typis Martini Schultzii [24] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1692 In una nota al par III Feustking cita en passant il primo dialogo (L) del libro IV del De admirandis

1692-7 Giacinto GIMMA (1668-1735)

Sylva rerum notabilium ab Autorum operibus tum latinis tum italicis excerptarum t III Ms I 15 Bari Bibl Sagariga Visconti Volpi cc 98-99 Altra ed Lecce Milella 1999 t III a cura di Maria Occhinegro apparato critico e fonti di Giulia Belgioioso presentazione di Cesare Vasoli XII 301 p

Nel t III Gimma scrive laquoLucilio detto poi Giulio Cesare Vanino Medico Italiano bencheacute non si sappia la sua patria fu scelerato Chiamograve il suo Aristotele Dio dersquo Filosofi et Sommo Pontefide la Natura Regina e Dea e se stesso Profeta Nersquo Dialoghi diersquo tutta la forza drsquooperare alle stelle disse che dal movimento loro e dal Cielo gli atti della nostra fantasia la Religione ed ogni altra cosa dipende tra lrsquoaltre sue vanitagrave negograve Iddio e la sua providenza schernigrave le cose sacre e religiose e nellrsquoandare al

8

patibolo disprezzava il Confortatore e la Santa Croce che gli si presentava drsquoavanti spesso dicendo andiamo a morir da Filosoforaquo

1692-8 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Het vergift Van de Cartesiaansche Philosophie grondig ontdekt En meest historischer Wijze uit de Schriften van des Cartes zelfs en van andere Schrijvers zo voor als tegen hem getrouwelijk aangeweezen Op-gestelt Tot oen grondt wan de Wederlegging van Bekkers Betooverde Wereldt Door Jacobus KOELMAN Dienaar des Evangeliums Lib(eralium) Art(ium) Mag(ister) et Philosophiae Doctor trsquoAmsterdam By Johannes Boekholt Boekverkoper in de Gapersteeg by de Beurs Anno 1692 [32] 669 [95] p (Vanini pp 82-84 [28] Koelman che nellrsquoindice definisce il filosofo salentino laquohoedanigen Atheistraquo ritorna sulla tesi di Schoock e di Voet per i quali Descartes si configura come un secondo Vanini Cita in proposito lrsquoExercitatio I dellrsquoAmphitheatrum in merito alla dimostrazione dellrsquoesistenza di Dio non sulla base della prova scolastico-tomistica che parte dal moto ma sulla base di una prova di matrice pitagorica cabalistica e transnaturale laquoDie argumene voorgehouden hebbende gaat hy tot een ander Maar de Leezer zegt hy vereyscht misschien van my een subtielder deyling der zaaken laat hem dan aanneemen niet een Scholastijke maat een Godlijk toverachtige of Cabalistische niet genoomen uyt de Pithagorische getalen dat is een Demonstratie van dat Godt is tegen de Atheistery Dopo un accenno alla leggenda nera (Julius Caesar Vaninus heest dat praetext gebruykt dewelke zijn Alpostelschap van Atheistery verkrege hebbende by die van Parissraquo) In realtagrave il teologo olandese ripete a proposito del De admirandis citato con titolo olandese Het ronde Schouwburg van de eeuwige Godlijke voor zienigheidt la tesi voeziana secondo cui la strategia pseudo-apologetica di Vanini egrave analoga a quella di Descartes e consiste nel mostrare che se un cosigrave grande Atlante non egrave in grado di replicare alle argomentazioni ateistiche non rimane aperta che la porta dellrsquoateismo laquowaar in hy zo trsquoschijnt met een groot toestel en op een nieuwe en solider wijze Godts voorzienigheidt verdeedigt maar in der waarheidt beschermt hy in eenige dingen de zaak zo dat hyze eer verlaat en te spot stelt want dat is de kunst der konsten Indien te weeten zo een grooten Atlas aanwendende zo zeltsaame en nieuwen machinen uit de Philosophie en Theologie de zaak niet en kan staande houden En daarom manneer een Cartesiaansch Theologant onder de bedekte van Irenaeus Philalethius tegen een Anticartesiaansche die zich de naam gaf van Suetonius Tranquillus aldus sprak weet Suetonius niet wie de Persoon van Des Cartes met Vaninus en zijn Meditatien met Vanini schriften vergeleken heeftraquo

1692-9 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Wederlegging van B Bekkers Betoverde Wereldt het eerste deel Ingestelt door Jacobus KOELMAN Dienaar des N Evangeliums Met een Aanhangsel van den Duyvel van Tedworth [i e Joseph Glanvill The daemon of Tedworth] en van een Brief van de Hoog-geleerde Henricus Morus Aangaande Tovery en Waarseggery Uit het Engels vertaalt trsquo Amsterdam by Johannes Boekholt Boeksverooper in de Gaper-steeg up de Beuers Anno 1692 [11] 480 p (Vanini p 163) La citazione di Vanini cade allrsquointerno di un passo del Credulity and incredulity di Meric Casaubon (1668)

1692-10 Johann Wolfgang JAumlGER (1647-1720)

Historia ecclesiastica Seculi Decimi Septimi In Qua fata Ecclesiae protestantium indicantur conclavia pontificum Romanorum omnia referantur diversi motus et schismata in Ecel(esia) [sic] Chr(istiana) et imprimis syncretismus naturalismus bohemismus borrismus quietismus arminianismus amyraldismus jansenismus cartesianismus coccejanismus recentesque in Gallia et Anglia Controversiae ob oculos dilucide ponuntur Cum Parallelismo Profanae Decennium primum [tertium] Authore Johanne Wolfango JAGERO S(acrae) Theol(ogiae) Lic(entiato) Professore Phil(osophiae) P(ublico) ejusdemque Decano ac Duc Stipend Theol Ephoro Tubingae Literis Johann-Cunradi Reisii MDCXCI-MDCXCIII [7] 360 [1] 368 [22] 344 p (Vanini Decennium secundum 1692 pp 263-265) Nowicki - 1692 Altra ed Hamburgi Sumptibus Sam(uelis) Heylii et Jo(hannis) Gottfriedi Liebezeitii Lauenburgi Typis Christ(iani) Alb Pfeifferi 1709 t I [16] 788 p (Vanini pp 282-283)

Lrsquoautore dedica a Vanini il cap VI (Acta contra Atheum Iulium Coesarem [sic] Vaninum) del lib VII ma si limita a riprodurre per intero il testo di Gramond (1643)

9

1692-11 Pierre POIRET (1646-1719)

Petri POIRET De eruditione solida superficiaria et falsa libri tres in quibus ostensa Veritatum solidarum via et origine cognitionum Scientiarumque Humanarum et in specie Cartesianismi Fundamenta valor defectus et errores deteguntur Praemittitur Tractatus De vera Methodo inveniendi verum confutationem fundamentorum libri Belgici de Mundo fascinato in fine obiter exhibens Subnectuntur nonnulla Apologetica Amstelodami Apud Andream Petri 1692 Prostant in officina Wetsteniana [60] 183 [1] 488 p LrsquoApologetica II egrave a pp 365-392 (Vanini p 374) Altre ed Francofurti et Lipsiae Apud Joh(annem) Fridericum Zeitlerum 1694 [58] 552 199 [1] p Amsterdam Ex officina Westeniana 1707 700 p NellrsquoApologetica II difendendosi dalle accuse mossegli da un articolista degli Acta Eruditorum (1685 december p 548) il quale sosteneva che nelle Cogitationes (1677) si era schierato a favore di chi aveva abbandonato la fede Poiret chiarisce di non aver mai dato il suo assenso a nessuna forma di vaninismo ateismo bodinismo naturalismo socinianismo pelagianismo etc (laquoNamque nemo est qui Cogitationibus meis Oeconomiaque divina edita et lectis non numeret inter calumnias quae passim mihi amicisque meis imputat Vaninismum sive Atheismum Bodinismum Naturalismum Socinianisumu Pelagianismumraquo)

1692-12 Paul STOCKMANN (1661-1718)

M(agistri) Pauli STOCKMANNI Elucidarius Haeresium Schismatum aliarumque opinionum et dogmatum cum fide orthodoxa pugnantium quae post natum Christum potissimum ad haec nostra usque tempora vel exorta sunt et viguerunt vel adhuc hodie vigent ordine Alphabetico concinnatus cum epistola Dn D Val(entini) Alberti P (rofessoris) P(ublici) in commendationem Opusculi praemissa Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii Literis Wittigavianis 1692 [32] 453 [59] p (Vanini pp 62-63 441) Nowicki - 1692 Seconda ed Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1697 [40] 639 [75] p (Vanini pp 90 622) terza ed Lipsiae Apud haeredes Lanckischianos Typis Joh Heinrich Richteri 1697 [20] 309 [27] p Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1719 [28] 940 [114] p

Nella voce Athei cosigrave Stockmann scrive laquoqualis [atheus] etiam nostro seculo fuit quidam Julius Caesar Vaninus qui equidem si rubricae credas A C 1615 Amphitheatrum contra Atheos scripsit sed revera pro Atheis siquidem argumenta illorum subtiliter proponit et frigidissime ad illa respondet quapropter Tolosae combustus est poenas blasphemiis et incredulitate sua dignas luit quam alii quoque omnes qui vita sua epicuraea testantur se Deum non credere licet ob poenas temporales ore istud confiteri nolint quoniam iram Dei ejusque minas ac retributiones non metuunt Quorum illos Atheos speculativos hos vero practicos appellare posses Atheista theoreticus fuit Casimirus Liszynskiraquo Nella voce Vaninus non aggiunge sostanzialmente nulla di piugrave e rinvia a Scherzer (1680)

1693-1 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698) ndash Nicolaus ENGELHOLM (fl 1693)

Disputationem de tolerantia librorum noxiorum politica Divina favente gratia et Annuente Amplissima in inclyta Academia Gryphica Facultate Philosophica Sub Praesidio M(agistri) Ehre-Gott Danielis COLBERGII Moral(is) Profess(oris) Ord(inarii) Eruditorum Censurae exponit Nicolaus ENGELHOLM Austria-Svecus In Auditorio majori ad diem Julii Anni Jubilaei Svedici qui est post natum Christum MDCXCIII Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjamini Starchii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) [32] p (Vanini pp [14-15]) Colberg inquadra Vanini allrsquointerno dellrsquoateismo positivo ovvero dellrsquoateismo di coloro che simulano esteriormente di professare il cristianesimo ma convertono di fatto i misteri della fede nella filosofia platonica (laquoAd Atheismum positivum referimus libros externam Christianismi professionem simulantes reapse omnia fidei mysteria scripturam S interpretando in Platonicam philosophiam commutantesraquo) Sono tali i libri di Weigel Postell Fludd Campanella Piugrave articolato il discorso sul Vanini laquoAtheus consummatissimusraquo il quale nellrsquoAmphitheatrum e nel De admirandis naturae arcanis non poteacute dare soddisfazione alle obiezioni da lui stesso mosse e servigrave con malizia la causa di Dio o favorigrave indirettamente lrsquoateismo (laquoobiectionibus a se motis satisfacere non potuit et propterea accusatur quasi ex malitia Dei causam deserverit aut indirecte atheismum stabiliveritraquo) Un autore di chiara fama rimasto senza nome in un colloquio privato con Colberg ha tentato di discolpare il Salentino dicendo che la sua colpa deve essere ascritta alla sproporzione tra lrsquoonere assunto e la sua capacitagrave raciozinativa

10

(laquoA qua infamiae macula et auctorem et libros purgavit in privato quodam colloquio Vir Clarissimus omnem culpam conjiciens in imbecillitate virium oneri suscepto probandi impariumraquo) Tale parere egrave condiviso da Diecmann ed egrave sottoscritto dallo stesso Colberg dopo unrsquoattenta lettura dellrsquoAmphitheatrum (laquoQuam sententiam quod libros attinet ex Inspectione comprobat Johannes Diecmannus Cui etiam subscribimus post diligentem perlustrationem dicti libriraquo) Mentre la Disputatio era in corso di stampa il collega Saalbachius comunica al Colberg che da una lettera ricevuta da B Schertzer ha appreso che Vanini oltre allrsquoAmphitheatrum providentiae divino-magicum ha dato alle stampe anche un Amphitheatrum providentiae in natura magnae velut Deae [evidentemente Colberg non intuisce che Scherzer si riferisce al De admirandis] in cui le obiezioni ateistiche contro i miracoli sono confutate debolmente cosigrave da lasciare il lettore nel dubbio (laquoDum haec in Typographiam mittere cogitamus commode communicavit nobis Excellentissimus Dominus Saalbachius collega noster honoratissimus literas a B Scherzero ad se missas ex quibus discimus Vaninum praeter Amphitheatrum Providentiae divino-magicum edidisse Amphitheatrum Providentiae in natura magnae velut Deae in quo obiectiones Atheorum quibus miracula impugnare solent subtilissime proponat et coloret resolvat autem frigidissime semper dubia in mente lectoris reliquensraquo)

1693-2 Philippe DUBOIS (1636-1703) ndash Charles Maurice LE TELLIER (1642-1710)

Bibliotheca Telleriana sive catalogus librorum bibliothecae Illustrissimi ac Reverendissimi D D Caroli Mauritii LE TELLIER Archiepiscopi Ducis Remensis Primi Franciae Paris Sanctae Sedis Apostolicae Legati nati Belgicae secundae Primatis Capellae Regiae Praefecti Regiorum Ordinum Commendatoris etc Parisiis e Typographia Regia MDCXCIII [22] 447 [93] p (Vanini p 145) Nowicki - 1693 Nella sez Theologi egrave registrato il De admirandis

1693-3 Adam Christoph JACOBI (1638-1689)

Catalogus bibliothecae Viri Magnifici et Consultissimi Adami Christoph JACOBI Jureconsulti et Consiliarii Electoralis Saxonici b m in partes duas distributus Qvarum prior libros continet Theologicos et Juridicos qui ad diem IV Aug(usti) et seqq MDCXCIII ab hora octava ad undecimam ante meridiem et a tertia ad sextam post meridiem divenduntur Altera Medicos Politicos Philologicos et Philosophicos complectitur qui ad diem XVI Januar(ii) et secuturis MDCXCIV iisdem horis Dresdae in aedibus Beati Possessoris publicaelig auctionis lege praeligsenti et melioris notaelig pecunia soluta plus licitantibus cedent Lipsiae Apud Joh(annem) Frid(ericum) Gleditsch 1693 382 366 p (Vanini vol I p 118) Nowicki - 1693 Altra ed ivi 1794 ss pp

Registra alla pos 2378 lrsquoAmphitheatrum

1693-4 Kaspar LOESCHER (1636-1718) ndash Christian Ernst MUSSIGK (1671-1724)

De Theognosia naturali eorumque qui hac abutuntur anapologesei ex oraculo Paulino Rom I 19 20 Praeside Gaspare LOESCHERO SS Theol(ogiae) Doctore et P(rofessore) P(ublico) Ecclesiae Wittebergensis Pastore Primario edisseret publice autor M(agister) Christian Ernst MUSSIGK Lub Lus die 4 aprilis 1693 Wittenbergae Schroumldter 1693 86 p (Vanini p 73) Nowicki - 1693 Altra ed Wittebergae Typis Johannis Michaelis Goderitschii 1693 [4] 68 p

1693-5 Georg Wolfgang WEDEL (1645-1721) ndash Ernst Heinrich WEDEL (1671-1709)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio medica De spectris Praeside Georgio Wolffgango WEDELIO Medicinae Doctore Theoretices Professore Ordinario Consiliario et Archiatro Ducali Saxonico Parente suo pie devenerando Publice συζητήσει proposita ab Ernesto Henrico WEDELIO Gotha-Thuringo in Auditorio Medico Horis consuetis Ad d(iem) [] Maij MDCXCIII Jenae Literis Krebsianis 31 [1] p (Vanini p 13) Nowicki - 1693 Nel cap I Wedel cita il Dial LI (pp 370-371) ove Vanini spiega le apparizioni presso i cimiteri per effetto dei vapori emanati dai cadaveri ed osserva che il medesimo fenomeno non si produce quando si pratica la cremazione Ciograve che sembra sfuggire a Wedel egrave che in entrambi i casi le osservazioni vaniniane sottendono surrettiziamente una confutazione della immortalitagrave dellrsquoanima laquoNon abludit ab

11

his opinio illorum qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem qui illorum referat effigiem atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver vaporem juxta sui mensuram emiserit idcirco olim quia cremabantur cadavera nihil tale visum quae verba sunt famosi illius I C Vanini l De admirandis arcanis dial 51raquo

1694-1 Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712)

Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN Syllabus plagiariorum hac Iterata editione altera parte auctior Accedit Henrici SYPESTEINII De plagiariis Epistola Amstelaedami Apud Janssonio-Waesbergios Anno MDCLXXXXIV [4] 92 p (Vanini p 85) Nowicki - 1694 Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679)

1694-2 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698)

Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS Professor Moralium Ordinarius jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 177 p (Vanini p 132) Nowicki - 1694 Nella Disputatio VI Libri antiquitatem mentientes Sybllarum Hermetis et Zoroastris in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista) A tal proposito menziona Plutarco Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph Exerc VII p 43)

1694-3 Hermann CONRING (1606-1681)

Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis Helmstadi [sic] Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii 1694 254 p (Vanini p 151) Nowicki - 1694 Registra alla pos 525 lrsquoAmphitheatrum

1694-4 Henning Johann GERDES (1653-1723) ndash Cunrad Tiburtius RANGO (1639-1702)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE SS Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente Regiique Consistorii Praeside placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius Consistorii Praeses atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 [106] p (Vanini p [42]) Nowicki - 1694 Altra ed ivi 1694 [118] p (Vanini p [54]) Ristampa Wittenbergae 1708 [121] p (Vanini p [57])

Nel cap II sect I par 11 Rango cita il De adm Dial LVIII p 456 (laquoAudiamus Atheorum Caesarem fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentemraquo nota a margine Vanini Dial 53 De mortuorum resurrectione) a proposito dellrsquoestasi come effetto della contemplazione del sublime ma omette di dire che per Vanini lrsquoestasi egrave una malattia

1694-5 Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) ndash Johann HAAG (fl 1694)

Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I De

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 8: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

8

patibolo disprezzava il Confortatore e la Santa Croce che gli si presentava drsquoavanti spesso dicendo andiamo a morir da Filosoforaquo

1692-8 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Het vergift Van de Cartesiaansche Philosophie grondig ontdekt En meest historischer Wijze uit de Schriften van des Cartes zelfs en van andere Schrijvers zo voor als tegen hem getrouwelijk aangeweezen Op-gestelt Tot oen grondt wan de Wederlegging van Bekkers Betooverde Wereldt Door Jacobus KOELMAN Dienaar des Evangeliums Lib(eralium) Art(ium) Mag(ister) et Philosophiae Doctor trsquoAmsterdam By Johannes Boekholt Boekverkoper in de Gapersteeg by de Beurs Anno 1692 [32] 669 [95] p (Vanini pp 82-84 [28] Koelman che nellrsquoindice definisce il filosofo salentino laquohoedanigen Atheistraquo ritorna sulla tesi di Schoock e di Voet per i quali Descartes si configura come un secondo Vanini Cita in proposito lrsquoExercitatio I dellrsquoAmphitheatrum in merito alla dimostrazione dellrsquoesistenza di Dio non sulla base della prova scolastico-tomistica che parte dal moto ma sulla base di una prova di matrice pitagorica cabalistica e transnaturale laquoDie argumene voorgehouden hebbende gaat hy tot een ander Maar de Leezer zegt hy vereyscht misschien van my een subtielder deyling der zaaken laat hem dan aanneemen niet een Scholastijke maat een Godlijk toverachtige of Cabalistische niet genoomen uyt de Pithagorische getalen dat is een Demonstratie van dat Godt is tegen de Atheistery Dopo un accenno alla leggenda nera (Julius Caesar Vaninus heest dat praetext gebruykt dewelke zijn Alpostelschap van Atheistery verkrege hebbende by die van Parissraquo) In realtagrave il teologo olandese ripete a proposito del De admirandis citato con titolo olandese Het ronde Schouwburg van de eeuwige Godlijke voor zienigheidt la tesi voeziana secondo cui la strategia pseudo-apologetica di Vanini egrave analoga a quella di Descartes e consiste nel mostrare che se un cosigrave grande Atlante non egrave in grado di replicare alle argomentazioni ateistiche non rimane aperta che la porta dellrsquoateismo laquowaar in hy zo trsquoschijnt met een groot toestel en op een nieuwe en solider wijze Godts voorzienigheidt verdeedigt maar in der waarheidt beschermt hy in eenige dingen de zaak zo dat hyze eer verlaat en te spot stelt want dat is de kunst der konsten Indien te weeten zo een grooten Atlas aanwendende zo zeltsaame en nieuwen machinen uit de Philosophie en Theologie de zaak niet en kan staande houden En daarom manneer een Cartesiaansch Theologant onder de bedekte van Irenaeus Philalethius tegen een Anticartesiaansche die zich de naam gaf van Suetonius Tranquillus aldus sprak weet Suetonius niet wie de Persoon van Des Cartes met Vaninus en zijn Meditatien met Vanini schriften vergeleken heeftraquo

1692-9 Jacob KOELMAN (1631-1695)

Wederlegging van B Bekkers Betoverde Wereldt het eerste deel Ingestelt door Jacobus KOELMAN Dienaar des N Evangeliums Met een Aanhangsel van den Duyvel van Tedworth [i e Joseph Glanvill The daemon of Tedworth] en van een Brief van de Hoog-geleerde Henricus Morus Aangaande Tovery en Waarseggery Uit het Engels vertaalt trsquo Amsterdam by Johannes Boekholt Boeksverooper in de Gaper-steeg up de Beuers Anno 1692 [11] 480 p (Vanini p 163) La citazione di Vanini cade allrsquointerno di un passo del Credulity and incredulity di Meric Casaubon (1668)

1692-10 Johann Wolfgang JAumlGER (1647-1720)

Historia ecclesiastica Seculi Decimi Septimi In Qua fata Ecclesiae protestantium indicantur conclavia pontificum Romanorum omnia referantur diversi motus et schismata in Ecel(esia) [sic] Chr(istiana) et imprimis syncretismus naturalismus bohemismus borrismus quietismus arminianismus amyraldismus jansenismus cartesianismus coccejanismus recentesque in Gallia et Anglia Controversiae ob oculos dilucide ponuntur Cum Parallelismo Profanae Decennium primum [tertium] Authore Johanne Wolfango JAGERO S(acrae) Theol(ogiae) Lic(entiato) Professore Phil(osophiae) P(ublico) ejusdemque Decano ac Duc Stipend Theol Ephoro Tubingae Literis Johann-Cunradi Reisii MDCXCI-MDCXCIII [7] 360 [1] 368 [22] 344 p (Vanini Decennium secundum 1692 pp 263-265) Nowicki - 1692 Altra ed Hamburgi Sumptibus Sam(uelis) Heylii et Jo(hannis) Gottfriedi Liebezeitii Lauenburgi Typis Christ(iani) Alb Pfeifferi 1709 t I [16] 788 p (Vanini pp 282-283)

Lrsquoautore dedica a Vanini il cap VI (Acta contra Atheum Iulium Coesarem [sic] Vaninum) del lib VII ma si limita a riprodurre per intero il testo di Gramond (1643)

9

1692-11 Pierre POIRET (1646-1719)

Petri POIRET De eruditione solida superficiaria et falsa libri tres in quibus ostensa Veritatum solidarum via et origine cognitionum Scientiarumque Humanarum et in specie Cartesianismi Fundamenta valor defectus et errores deteguntur Praemittitur Tractatus De vera Methodo inveniendi verum confutationem fundamentorum libri Belgici de Mundo fascinato in fine obiter exhibens Subnectuntur nonnulla Apologetica Amstelodami Apud Andream Petri 1692 Prostant in officina Wetsteniana [60] 183 [1] 488 p LrsquoApologetica II egrave a pp 365-392 (Vanini p 374) Altre ed Francofurti et Lipsiae Apud Joh(annem) Fridericum Zeitlerum 1694 [58] 552 199 [1] p Amsterdam Ex officina Westeniana 1707 700 p NellrsquoApologetica II difendendosi dalle accuse mossegli da un articolista degli Acta Eruditorum (1685 december p 548) il quale sosteneva che nelle Cogitationes (1677) si era schierato a favore di chi aveva abbandonato la fede Poiret chiarisce di non aver mai dato il suo assenso a nessuna forma di vaninismo ateismo bodinismo naturalismo socinianismo pelagianismo etc (laquoNamque nemo est qui Cogitationibus meis Oeconomiaque divina edita et lectis non numeret inter calumnias quae passim mihi amicisque meis imputat Vaninismum sive Atheismum Bodinismum Naturalismum Socinianisumu Pelagianismumraquo)

1692-12 Paul STOCKMANN (1661-1718)

M(agistri) Pauli STOCKMANNI Elucidarius Haeresium Schismatum aliarumque opinionum et dogmatum cum fide orthodoxa pugnantium quae post natum Christum potissimum ad haec nostra usque tempora vel exorta sunt et viguerunt vel adhuc hodie vigent ordine Alphabetico concinnatus cum epistola Dn D Val(entini) Alberti P (rofessoris) P(ublici) in commendationem Opusculi praemissa Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii Literis Wittigavianis 1692 [32] 453 [59] p (Vanini pp 62-63 441) Nowicki - 1692 Seconda ed Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1697 [40] 639 [75] p (Vanini pp 90 622) terza ed Lipsiae Apud haeredes Lanckischianos Typis Joh Heinrich Richteri 1697 [20] 309 [27] p Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1719 [28] 940 [114] p

Nella voce Athei cosigrave Stockmann scrive laquoqualis [atheus] etiam nostro seculo fuit quidam Julius Caesar Vaninus qui equidem si rubricae credas A C 1615 Amphitheatrum contra Atheos scripsit sed revera pro Atheis siquidem argumenta illorum subtiliter proponit et frigidissime ad illa respondet quapropter Tolosae combustus est poenas blasphemiis et incredulitate sua dignas luit quam alii quoque omnes qui vita sua epicuraea testantur se Deum non credere licet ob poenas temporales ore istud confiteri nolint quoniam iram Dei ejusque minas ac retributiones non metuunt Quorum illos Atheos speculativos hos vero practicos appellare posses Atheista theoreticus fuit Casimirus Liszynskiraquo Nella voce Vaninus non aggiunge sostanzialmente nulla di piugrave e rinvia a Scherzer (1680)

1693-1 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698) ndash Nicolaus ENGELHOLM (fl 1693)

Disputationem de tolerantia librorum noxiorum politica Divina favente gratia et Annuente Amplissima in inclyta Academia Gryphica Facultate Philosophica Sub Praesidio M(agistri) Ehre-Gott Danielis COLBERGII Moral(is) Profess(oris) Ord(inarii) Eruditorum Censurae exponit Nicolaus ENGELHOLM Austria-Svecus In Auditorio majori ad diem Julii Anni Jubilaei Svedici qui est post natum Christum MDCXCIII Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjamini Starchii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) [32] p (Vanini pp [14-15]) Colberg inquadra Vanini allrsquointerno dellrsquoateismo positivo ovvero dellrsquoateismo di coloro che simulano esteriormente di professare il cristianesimo ma convertono di fatto i misteri della fede nella filosofia platonica (laquoAd Atheismum positivum referimus libros externam Christianismi professionem simulantes reapse omnia fidei mysteria scripturam S interpretando in Platonicam philosophiam commutantesraquo) Sono tali i libri di Weigel Postell Fludd Campanella Piugrave articolato il discorso sul Vanini laquoAtheus consummatissimusraquo il quale nellrsquoAmphitheatrum e nel De admirandis naturae arcanis non poteacute dare soddisfazione alle obiezioni da lui stesso mosse e servigrave con malizia la causa di Dio o favorigrave indirettamente lrsquoateismo (laquoobiectionibus a se motis satisfacere non potuit et propterea accusatur quasi ex malitia Dei causam deserverit aut indirecte atheismum stabiliveritraquo) Un autore di chiara fama rimasto senza nome in un colloquio privato con Colberg ha tentato di discolpare il Salentino dicendo che la sua colpa deve essere ascritta alla sproporzione tra lrsquoonere assunto e la sua capacitagrave raciozinativa

10

(laquoA qua infamiae macula et auctorem et libros purgavit in privato quodam colloquio Vir Clarissimus omnem culpam conjiciens in imbecillitate virium oneri suscepto probandi impariumraquo) Tale parere egrave condiviso da Diecmann ed egrave sottoscritto dallo stesso Colberg dopo unrsquoattenta lettura dellrsquoAmphitheatrum (laquoQuam sententiam quod libros attinet ex Inspectione comprobat Johannes Diecmannus Cui etiam subscribimus post diligentem perlustrationem dicti libriraquo) Mentre la Disputatio era in corso di stampa il collega Saalbachius comunica al Colberg che da una lettera ricevuta da B Schertzer ha appreso che Vanini oltre allrsquoAmphitheatrum providentiae divino-magicum ha dato alle stampe anche un Amphitheatrum providentiae in natura magnae velut Deae [evidentemente Colberg non intuisce che Scherzer si riferisce al De admirandis] in cui le obiezioni ateistiche contro i miracoli sono confutate debolmente cosigrave da lasciare il lettore nel dubbio (laquoDum haec in Typographiam mittere cogitamus commode communicavit nobis Excellentissimus Dominus Saalbachius collega noster honoratissimus literas a B Scherzero ad se missas ex quibus discimus Vaninum praeter Amphitheatrum Providentiae divino-magicum edidisse Amphitheatrum Providentiae in natura magnae velut Deae in quo obiectiones Atheorum quibus miracula impugnare solent subtilissime proponat et coloret resolvat autem frigidissime semper dubia in mente lectoris reliquensraquo)

1693-2 Philippe DUBOIS (1636-1703) ndash Charles Maurice LE TELLIER (1642-1710)

Bibliotheca Telleriana sive catalogus librorum bibliothecae Illustrissimi ac Reverendissimi D D Caroli Mauritii LE TELLIER Archiepiscopi Ducis Remensis Primi Franciae Paris Sanctae Sedis Apostolicae Legati nati Belgicae secundae Primatis Capellae Regiae Praefecti Regiorum Ordinum Commendatoris etc Parisiis e Typographia Regia MDCXCIII [22] 447 [93] p (Vanini p 145) Nowicki - 1693 Nella sez Theologi egrave registrato il De admirandis

1693-3 Adam Christoph JACOBI (1638-1689)

Catalogus bibliothecae Viri Magnifici et Consultissimi Adami Christoph JACOBI Jureconsulti et Consiliarii Electoralis Saxonici b m in partes duas distributus Qvarum prior libros continet Theologicos et Juridicos qui ad diem IV Aug(usti) et seqq MDCXCIII ab hora octava ad undecimam ante meridiem et a tertia ad sextam post meridiem divenduntur Altera Medicos Politicos Philologicos et Philosophicos complectitur qui ad diem XVI Januar(ii) et secuturis MDCXCIV iisdem horis Dresdae in aedibus Beati Possessoris publicaelig auctionis lege praeligsenti et melioris notaelig pecunia soluta plus licitantibus cedent Lipsiae Apud Joh(annem) Frid(ericum) Gleditsch 1693 382 366 p (Vanini vol I p 118) Nowicki - 1693 Altra ed ivi 1794 ss pp

Registra alla pos 2378 lrsquoAmphitheatrum

1693-4 Kaspar LOESCHER (1636-1718) ndash Christian Ernst MUSSIGK (1671-1724)

De Theognosia naturali eorumque qui hac abutuntur anapologesei ex oraculo Paulino Rom I 19 20 Praeside Gaspare LOESCHERO SS Theol(ogiae) Doctore et P(rofessore) P(ublico) Ecclesiae Wittebergensis Pastore Primario edisseret publice autor M(agister) Christian Ernst MUSSIGK Lub Lus die 4 aprilis 1693 Wittenbergae Schroumldter 1693 86 p (Vanini p 73) Nowicki - 1693 Altra ed Wittebergae Typis Johannis Michaelis Goderitschii 1693 [4] 68 p

1693-5 Georg Wolfgang WEDEL (1645-1721) ndash Ernst Heinrich WEDEL (1671-1709)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio medica De spectris Praeside Georgio Wolffgango WEDELIO Medicinae Doctore Theoretices Professore Ordinario Consiliario et Archiatro Ducali Saxonico Parente suo pie devenerando Publice συζητήσει proposita ab Ernesto Henrico WEDELIO Gotha-Thuringo in Auditorio Medico Horis consuetis Ad d(iem) [] Maij MDCXCIII Jenae Literis Krebsianis 31 [1] p (Vanini p 13) Nowicki - 1693 Nel cap I Wedel cita il Dial LI (pp 370-371) ove Vanini spiega le apparizioni presso i cimiteri per effetto dei vapori emanati dai cadaveri ed osserva che il medesimo fenomeno non si produce quando si pratica la cremazione Ciograve che sembra sfuggire a Wedel egrave che in entrambi i casi le osservazioni vaniniane sottendono surrettiziamente una confutazione della immortalitagrave dellrsquoanima laquoNon abludit ab

11

his opinio illorum qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem qui illorum referat effigiem atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver vaporem juxta sui mensuram emiserit idcirco olim quia cremabantur cadavera nihil tale visum quae verba sunt famosi illius I C Vanini l De admirandis arcanis dial 51raquo

1694-1 Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712)

Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN Syllabus plagiariorum hac Iterata editione altera parte auctior Accedit Henrici SYPESTEINII De plagiariis Epistola Amstelaedami Apud Janssonio-Waesbergios Anno MDCLXXXXIV [4] 92 p (Vanini p 85) Nowicki - 1694 Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679)

1694-2 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698)

Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS Professor Moralium Ordinarius jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 177 p (Vanini p 132) Nowicki - 1694 Nella Disputatio VI Libri antiquitatem mentientes Sybllarum Hermetis et Zoroastris in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista) A tal proposito menziona Plutarco Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph Exerc VII p 43)

1694-3 Hermann CONRING (1606-1681)

Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis Helmstadi [sic] Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii 1694 254 p (Vanini p 151) Nowicki - 1694 Registra alla pos 525 lrsquoAmphitheatrum

1694-4 Henning Johann GERDES (1653-1723) ndash Cunrad Tiburtius RANGO (1639-1702)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE SS Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente Regiique Consistorii Praeside placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius Consistorii Praeses atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 [106] p (Vanini p [42]) Nowicki - 1694 Altra ed ivi 1694 [118] p (Vanini p [54]) Ristampa Wittenbergae 1708 [121] p (Vanini p [57])

Nel cap II sect I par 11 Rango cita il De adm Dial LVIII p 456 (laquoAudiamus Atheorum Caesarem fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentemraquo nota a margine Vanini Dial 53 De mortuorum resurrectione) a proposito dellrsquoestasi come effetto della contemplazione del sublime ma omette di dire che per Vanini lrsquoestasi egrave una malattia

1694-5 Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) ndash Johann HAAG (fl 1694)

Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I De

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 9: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

9

1692-11 Pierre POIRET (1646-1719)

Petri POIRET De eruditione solida superficiaria et falsa libri tres in quibus ostensa Veritatum solidarum via et origine cognitionum Scientiarumque Humanarum et in specie Cartesianismi Fundamenta valor defectus et errores deteguntur Praemittitur Tractatus De vera Methodo inveniendi verum confutationem fundamentorum libri Belgici de Mundo fascinato in fine obiter exhibens Subnectuntur nonnulla Apologetica Amstelodami Apud Andream Petri 1692 Prostant in officina Wetsteniana [60] 183 [1] 488 p LrsquoApologetica II egrave a pp 365-392 (Vanini p 374) Altre ed Francofurti et Lipsiae Apud Joh(annem) Fridericum Zeitlerum 1694 [58] 552 199 [1] p Amsterdam Ex officina Westeniana 1707 700 p NellrsquoApologetica II difendendosi dalle accuse mossegli da un articolista degli Acta Eruditorum (1685 december p 548) il quale sosteneva che nelle Cogitationes (1677) si era schierato a favore di chi aveva abbandonato la fede Poiret chiarisce di non aver mai dato il suo assenso a nessuna forma di vaninismo ateismo bodinismo naturalismo socinianismo pelagianismo etc (laquoNamque nemo est qui Cogitationibus meis Oeconomiaque divina edita et lectis non numeret inter calumnias quae passim mihi amicisque meis imputat Vaninismum sive Atheismum Bodinismum Naturalismum Socinianisumu Pelagianismumraquo)

1692-12 Paul STOCKMANN (1661-1718)

M(agistri) Pauli STOCKMANNI Elucidarius Haeresium Schismatum aliarumque opinionum et dogmatum cum fide orthodoxa pugnantium quae post natum Christum potissimum ad haec nostra usque tempora vel exorta sunt et viguerunt vel adhuc hodie vigent ordine Alphabetico concinnatus cum epistola Dn D Val(entini) Alberti P (rofessoris) P(ublici) in commendationem Opusculi praemissa Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii Literis Wittigavianis 1692 [32] 453 [59] p (Vanini pp 62-63 441) Nowicki - 1692 Seconda ed Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1697 [40] 639 [75] p (Vanini pp 90 622) terza ed Lipsiae Apud haeredes Lanckischianos Typis Joh Heinrich Richteri 1697 [20] 309 [27] p Lipsiae Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii 1719 [28] 940 [114] p

Nella voce Athei cosigrave Stockmann scrive laquoqualis [atheus] etiam nostro seculo fuit quidam Julius Caesar Vaninus qui equidem si rubricae credas A C 1615 Amphitheatrum contra Atheos scripsit sed revera pro Atheis siquidem argumenta illorum subtiliter proponit et frigidissime ad illa respondet quapropter Tolosae combustus est poenas blasphemiis et incredulitate sua dignas luit quam alii quoque omnes qui vita sua epicuraea testantur se Deum non credere licet ob poenas temporales ore istud confiteri nolint quoniam iram Dei ejusque minas ac retributiones non metuunt Quorum illos Atheos speculativos hos vero practicos appellare posses Atheista theoreticus fuit Casimirus Liszynskiraquo Nella voce Vaninus non aggiunge sostanzialmente nulla di piugrave e rinvia a Scherzer (1680)

1693-1 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698) ndash Nicolaus ENGELHOLM (fl 1693)

Disputationem de tolerantia librorum noxiorum politica Divina favente gratia et Annuente Amplissima in inclyta Academia Gryphica Facultate Philosophica Sub Praesidio M(agistri) Ehre-Gott Danielis COLBERGII Moral(is) Profess(oris) Ord(inarii) Eruditorum Censurae exponit Nicolaus ENGELHOLM Austria-Svecus In Auditorio majori ad diem Julii Anni Jubilaei Svedici qui est post natum Christum MDCXCIII Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjamini Starchii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) [32] p (Vanini pp [14-15]) Colberg inquadra Vanini allrsquointerno dellrsquoateismo positivo ovvero dellrsquoateismo di coloro che simulano esteriormente di professare il cristianesimo ma convertono di fatto i misteri della fede nella filosofia platonica (laquoAd Atheismum positivum referimus libros externam Christianismi professionem simulantes reapse omnia fidei mysteria scripturam S interpretando in Platonicam philosophiam commutantesraquo) Sono tali i libri di Weigel Postell Fludd Campanella Piugrave articolato il discorso sul Vanini laquoAtheus consummatissimusraquo il quale nellrsquoAmphitheatrum e nel De admirandis naturae arcanis non poteacute dare soddisfazione alle obiezioni da lui stesso mosse e servigrave con malizia la causa di Dio o favorigrave indirettamente lrsquoateismo (laquoobiectionibus a se motis satisfacere non potuit et propterea accusatur quasi ex malitia Dei causam deserverit aut indirecte atheismum stabiliveritraquo) Un autore di chiara fama rimasto senza nome in un colloquio privato con Colberg ha tentato di discolpare il Salentino dicendo che la sua colpa deve essere ascritta alla sproporzione tra lrsquoonere assunto e la sua capacitagrave raciozinativa

10

(laquoA qua infamiae macula et auctorem et libros purgavit in privato quodam colloquio Vir Clarissimus omnem culpam conjiciens in imbecillitate virium oneri suscepto probandi impariumraquo) Tale parere egrave condiviso da Diecmann ed egrave sottoscritto dallo stesso Colberg dopo unrsquoattenta lettura dellrsquoAmphitheatrum (laquoQuam sententiam quod libros attinet ex Inspectione comprobat Johannes Diecmannus Cui etiam subscribimus post diligentem perlustrationem dicti libriraquo) Mentre la Disputatio era in corso di stampa il collega Saalbachius comunica al Colberg che da una lettera ricevuta da B Schertzer ha appreso che Vanini oltre allrsquoAmphitheatrum providentiae divino-magicum ha dato alle stampe anche un Amphitheatrum providentiae in natura magnae velut Deae [evidentemente Colberg non intuisce che Scherzer si riferisce al De admirandis] in cui le obiezioni ateistiche contro i miracoli sono confutate debolmente cosigrave da lasciare il lettore nel dubbio (laquoDum haec in Typographiam mittere cogitamus commode communicavit nobis Excellentissimus Dominus Saalbachius collega noster honoratissimus literas a B Scherzero ad se missas ex quibus discimus Vaninum praeter Amphitheatrum Providentiae divino-magicum edidisse Amphitheatrum Providentiae in natura magnae velut Deae in quo obiectiones Atheorum quibus miracula impugnare solent subtilissime proponat et coloret resolvat autem frigidissime semper dubia in mente lectoris reliquensraquo)

1693-2 Philippe DUBOIS (1636-1703) ndash Charles Maurice LE TELLIER (1642-1710)

Bibliotheca Telleriana sive catalogus librorum bibliothecae Illustrissimi ac Reverendissimi D D Caroli Mauritii LE TELLIER Archiepiscopi Ducis Remensis Primi Franciae Paris Sanctae Sedis Apostolicae Legati nati Belgicae secundae Primatis Capellae Regiae Praefecti Regiorum Ordinum Commendatoris etc Parisiis e Typographia Regia MDCXCIII [22] 447 [93] p (Vanini p 145) Nowicki - 1693 Nella sez Theologi egrave registrato il De admirandis

1693-3 Adam Christoph JACOBI (1638-1689)

Catalogus bibliothecae Viri Magnifici et Consultissimi Adami Christoph JACOBI Jureconsulti et Consiliarii Electoralis Saxonici b m in partes duas distributus Qvarum prior libros continet Theologicos et Juridicos qui ad diem IV Aug(usti) et seqq MDCXCIII ab hora octava ad undecimam ante meridiem et a tertia ad sextam post meridiem divenduntur Altera Medicos Politicos Philologicos et Philosophicos complectitur qui ad diem XVI Januar(ii) et secuturis MDCXCIV iisdem horis Dresdae in aedibus Beati Possessoris publicaelig auctionis lege praeligsenti et melioris notaelig pecunia soluta plus licitantibus cedent Lipsiae Apud Joh(annem) Frid(ericum) Gleditsch 1693 382 366 p (Vanini vol I p 118) Nowicki - 1693 Altra ed ivi 1794 ss pp

Registra alla pos 2378 lrsquoAmphitheatrum

1693-4 Kaspar LOESCHER (1636-1718) ndash Christian Ernst MUSSIGK (1671-1724)

De Theognosia naturali eorumque qui hac abutuntur anapologesei ex oraculo Paulino Rom I 19 20 Praeside Gaspare LOESCHERO SS Theol(ogiae) Doctore et P(rofessore) P(ublico) Ecclesiae Wittebergensis Pastore Primario edisseret publice autor M(agister) Christian Ernst MUSSIGK Lub Lus die 4 aprilis 1693 Wittenbergae Schroumldter 1693 86 p (Vanini p 73) Nowicki - 1693 Altra ed Wittebergae Typis Johannis Michaelis Goderitschii 1693 [4] 68 p

1693-5 Georg Wolfgang WEDEL (1645-1721) ndash Ernst Heinrich WEDEL (1671-1709)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio medica De spectris Praeside Georgio Wolffgango WEDELIO Medicinae Doctore Theoretices Professore Ordinario Consiliario et Archiatro Ducali Saxonico Parente suo pie devenerando Publice συζητήσει proposita ab Ernesto Henrico WEDELIO Gotha-Thuringo in Auditorio Medico Horis consuetis Ad d(iem) [] Maij MDCXCIII Jenae Literis Krebsianis 31 [1] p (Vanini p 13) Nowicki - 1693 Nel cap I Wedel cita il Dial LI (pp 370-371) ove Vanini spiega le apparizioni presso i cimiteri per effetto dei vapori emanati dai cadaveri ed osserva che il medesimo fenomeno non si produce quando si pratica la cremazione Ciograve che sembra sfuggire a Wedel egrave che in entrambi i casi le osservazioni vaniniane sottendono surrettiziamente una confutazione della immortalitagrave dellrsquoanima laquoNon abludit ab

11

his opinio illorum qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem qui illorum referat effigiem atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver vaporem juxta sui mensuram emiserit idcirco olim quia cremabantur cadavera nihil tale visum quae verba sunt famosi illius I C Vanini l De admirandis arcanis dial 51raquo

1694-1 Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712)

Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN Syllabus plagiariorum hac Iterata editione altera parte auctior Accedit Henrici SYPESTEINII De plagiariis Epistola Amstelaedami Apud Janssonio-Waesbergios Anno MDCLXXXXIV [4] 92 p (Vanini p 85) Nowicki - 1694 Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679)

1694-2 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698)

Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS Professor Moralium Ordinarius jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 177 p (Vanini p 132) Nowicki - 1694 Nella Disputatio VI Libri antiquitatem mentientes Sybllarum Hermetis et Zoroastris in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista) A tal proposito menziona Plutarco Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph Exerc VII p 43)

1694-3 Hermann CONRING (1606-1681)

Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis Helmstadi [sic] Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii 1694 254 p (Vanini p 151) Nowicki - 1694 Registra alla pos 525 lrsquoAmphitheatrum

1694-4 Henning Johann GERDES (1653-1723) ndash Cunrad Tiburtius RANGO (1639-1702)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE SS Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente Regiique Consistorii Praeside placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius Consistorii Praeses atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 [106] p (Vanini p [42]) Nowicki - 1694 Altra ed ivi 1694 [118] p (Vanini p [54]) Ristampa Wittenbergae 1708 [121] p (Vanini p [57])

Nel cap II sect I par 11 Rango cita il De adm Dial LVIII p 456 (laquoAudiamus Atheorum Caesarem fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentemraquo nota a margine Vanini Dial 53 De mortuorum resurrectione) a proposito dellrsquoestasi come effetto della contemplazione del sublime ma omette di dire che per Vanini lrsquoestasi egrave una malattia

1694-5 Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) ndash Johann HAAG (fl 1694)

Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I De

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 10: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

10

(laquoA qua infamiae macula et auctorem et libros purgavit in privato quodam colloquio Vir Clarissimus omnem culpam conjiciens in imbecillitate virium oneri suscepto probandi impariumraquo) Tale parere egrave condiviso da Diecmann ed egrave sottoscritto dallo stesso Colberg dopo unrsquoattenta lettura dellrsquoAmphitheatrum (laquoQuam sententiam quod libros attinet ex Inspectione comprobat Johannes Diecmannus Cui etiam subscribimus post diligentem perlustrationem dicti libriraquo) Mentre la Disputatio era in corso di stampa il collega Saalbachius comunica al Colberg che da una lettera ricevuta da B Schertzer ha appreso che Vanini oltre allrsquoAmphitheatrum providentiae divino-magicum ha dato alle stampe anche un Amphitheatrum providentiae in natura magnae velut Deae [evidentemente Colberg non intuisce che Scherzer si riferisce al De admirandis] in cui le obiezioni ateistiche contro i miracoli sono confutate debolmente cosigrave da lasciare il lettore nel dubbio (laquoDum haec in Typographiam mittere cogitamus commode communicavit nobis Excellentissimus Dominus Saalbachius collega noster honoratissimus literas a B Scherzero ad se missas ex quibus discimus Vaninum praeter Amphitheatrum Providentiae divino-magicum edidisse Amphitheatrum Providentiae in natura magnae velut Deae in quo obiectiones Atheorum quibus miracula impugnare solent subtilissime proponat et coloret resolvat autem frigidissime semper dubia in mente lectoris reliquensraquo)

1693-2 Philippe DUBOIS (1636-1703) ndash Charles Maurice LE TELLIER (1642-1710)

Bibliotheca Telleriana sive catalogus librorum bibliothecae Illustrissimi ac Reverendissimi D D Caroli Mauritii LE TELLIER Archiepiscopi Ducis Remensis Primi Franciae Paris Sanctae Sedis Apostolicae Legati nati Belgicae secundae Primatis Capellae Regiae Praefecti Regiorum Ordinum Commendatoris etc Parisiis e Typographia Regia MDCXCIII [22] 447 [93] p (Vanini p 145) Nowicki - 1693 Nella sez Theologi egrave registrato il De admirandis

1693-3 Adam Christoph JACOBI (1638-1689)

Catalogus bibliothecae Viri Magnifici et Consultissimi Adami Christoph JACOBI Jureconsulti et Consiliarii Electoralis Saxonici b m in partes duas distributus Qvarum prior libros continet Theologicos et Juridicos qui ad diem IV Aug(usti) et seqq MDCXCIII ab hora octava ad undecimam ante meridiem et a tertia ad sextam post meridiem divenduntur Altera Medicos Politicos Philologicos et Philosophicos complectitur qui ad diem XVI Januar(ii) et secuturis MDCXCIV iisdem horis Dresdae in aedibus Beati Possessoris publicaelig auctionis lege praeligsenti et melioris notaelig pecunia soluta plus licitantibus cedent Lipsiae Apud Joh(annem) Frid(ericum) Gleditsch 1693 382 366 p (Vanini vol I p 118) Nowicki - 1693 Altra ed ivi 1794 ss pp

Registra alla pos 2378 lrsquoAmphitheatrum

1693-4 Kaspar LOESCHER (1636-1718) ndash Christian Ernst MUSSIGK (1671-1724)

De Theognosia naturali eorumque qui hac abutuntur anapologesei ex oraculo Paulino Rom I 19 20 Praeside Gaspare LOESCHERO SS Theol(ogiae) Doctore et P(rofessore) P(ublico) Ecclesiae Wittebergensis Pastore Primario edisseret publice autor M(agister) Christian Ernst MUSSIGK Lub Lus die 4 aprilis 1693 Wittenbergae Schroumldter 1693 86 p (Vanini p 73) Nowicki - 1693 Altra ed Wittebergae Typis Johannis Michaelis Goderitschii 1693 [4] 68 p

1693-5 Georg Wolfgang WEDEL (1645-1721) ndash Ernst Heinrich WEDEL (1671-1709)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio medica De spectris Praeside Georgio Wolffgango WEDELIO Medicinae Doctore Theoretices Professore Ordinario Consiliario et Archiatro Ducali Saxonico Parente suo pie devenerando Publice συζητήσει proposita ab Ernesto Henrico WEDELIO Gotha-Thuringo in Auditorio Medico Horis consuetis Ad d(iem) [] Maij MDCXCIII Jenae Literis Krebsianis 31 [1] p (Vanini p 13) Nowicki - 1693 Nel cap I Wedel cita il Dial LI (pp 370-371) ove Vanini spiega le apparizioni presso i cimiteri per effetto dei vapori emanati dai cadaveri ed osserva che il medesimo fenomeno non si produce quando si pratica la cremazione Ciograve che sembra sfuggire a Wedel egrave che in entrambi i casi le osservazioni vaniniane sottendono surrettiziamente una confutazione della immortalitagrave dellrsquoanima laquoNon abludit ab

11

his opinio illorum qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem qui illorum referat effigiem atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver vaporem juxta sui mensuram emiserit idcirco olim quia cremabantur cadavera nihil tale visum quae verba sunt famosi illius I C Vanini l De admirandis arcanis dial 51raquo

1694-1 Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712)

Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN Syllabus plagiariorum hac Iterata editione altera parte auctior Accedit Henrici SYPESTEINII De plagiariis Epistola Amstelaedami Apud Janssonio-Waesbergios Anno MDCLXXXXIV [4] 92 p (Vanini p 85) Nowicki - 1694 Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679)

1694-2 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698)

Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS Professor Moralium Ordinarius jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 177 p (Vanini p 132) Nowicki - 1694 Nella Disputatio VI Libri antiquitatem mentientes Sybllarum Hermetis et Zoroastris in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista) A tal proposito menziona Plutarco Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph Exerc VII p 43)

1694-3 Hermann CONRING (1606-1681)

Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis Helmstadi [sic] Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii 1694 254 p (Vanini p 151) Nowicki - 1694 Registra alla pos 525 lrsquoAmphitheatrum

1694-4 Henning Johann GERDES (1653-1723) ndash Cunrad Tiburtius RANGO (1639-1702)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE SS Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente Regiique Consistorii Praeside placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius Consistorii Praeses atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 [106] p (Vanini p [42]) Nowicki - 1694 Altra ed ivi 1694 [118] p (Vanini p [54]) Ristampa Wittenbergae 1708 [121] p (Vanini p [57])

Nel cap II sect I par 11 Rango cita il De adm Dial LVIII p 456 (laquoAudiamus Atheorum Caesarem fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentemraquo nota a margine Vanini Dial 53 De mortuorum resurrectione) a proposito dellrsquoestasi come effetto della contemplazione del sublime ma omette di dire che per Vanini lrsquoestasi egrave una malattia

1694-5 Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) ndash Johann HAAG (fl 1694)

Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I De

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 11: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

11

his opinio illorum qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem qui illorum referat effigiem atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver vaporem juxta sui mensuram emiserit idcirco olim quia cremabantur cadavera nihil tale visum quae verba sunt famosi illius I C Vanini l De admirandis arcanis dial 51raquo

1694-1 Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712)

Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN Syllabus plagiariorum hac Iterata editione altera parte auctior Accedit Henrici SYPESTEINII De plagiariis Epistola Amstelaedami Apud Janssonio-Waesbergios Anno MDCLXXXXIV [4] 92 p (Vanini p 85) Nowicki - 1694 Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679)

1694-2 Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698)

Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS Professor Moralium Ordinarius jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor Gryphiswaldiae Litteris Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 177 p (Vanini p 132) Nowicki - 1694 Nella Disputatio VI Libri antiquitatem mentientes Sybllarum Hermetis et Zoroastris in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista) A tal proposito menziona Plutarco Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph Exerc VII p 43)

1694-3 Hermann CONRING (1606-1681)

Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis Helmstadi [sic] Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii 1694 254 p (Vanini p 151) Nowicki - 1694 Registra alla pos 525 lrsquoAmphitheatrum

1694-4 Henning Johann GERDES (1653-1723) ndash Cunrad Tiburtius RANGO (1639-1702)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE SS Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente Regiique Consistorii Praeside placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius Consistorii Praeses atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjaminis Starckii Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi) 1694 [106] p (Vanini p [42]) Nowicki - 1694 Altra ed ivi 1694 [118] p (Vanini p [54]) Ristampa Wittenbergae 1708 [121] p (Vanini p [57])

Nel cap II sect I par 11 Rango cita il De adm Dial LVIII p 456 (laquoAudiamus Atheorum Caesarem fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentemraquo nota a margine Vanini Dial 53 De mortuorum resurrectione) a proposito dellrsquoestasi come effetto della contemplazione del sublime ma omette di dire che per Vanini lrsquoestasi egrave una malattia

1694-5 Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) ndash Johann HAAG (fl 1694)

Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I De

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 12: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

12

Natura et constitutione Theologiae Naturalis II De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem III De notitiis Dei naturalibus cum insitis tum acquisitis in genere IV De nominis Dei proprio significatu V De Existentia Dei VI De Essentia Dei VII De Theologiae naturalis principio IIX De Attributis Divinis in genere IX De Infinitate Dei X De Immensitate et Omnipraesentia Dei XI De Unitate Dei XII De Simplicitate Dei XIII De Immutabilitate Dei XIV De Aeternitate Dei XV De Scientia et Sapientia Dei Jenae Sumtu Joh(annis) Bielkii Bibliop(olae) MDCXCIV [7] 402 ma 312 p (Vanini nella Dissertatio V) Editio Secunda correctior et auctior cum necessariis indicibus ivi 1696 [24] 698 [30] p (Vanini pp [14] 180-182)

La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp 166-231 ed ha come respondens Johann Haag Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto lrsquoateismo e tra questi cita Geoffroy Valleacutee Cosimo Ruggeri e Vanini assumendo come fonte Mersenne (1623) Vanini si chiamava Lucius ma per vanitagrave (laquoprae inani fasturaquo) si diede il nome Julius Caesar divulgograve lrsquoateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli Mersenne che lo definisce Atheorum Caesar dice che fu cacciato per indegnitagrave da qualche ordine religioso Egli sparse lrsquoateismo non solo a viva voce ma anche con scritti come lrsquoAmphitheatrum ove si servigrave di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare lrsquoesistenza di Dio (laquoadeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret ut causam destitueret potius et prostitueretraquo) e trasse in inganno gli animi piugrave semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte (laquoSimpliciores enim qui ejus artes non animadvertebant facile huiusmodi obrepebant cogitationes Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandumraquo) Voetius partendo da Mersenne scoprigrave la sua impostura (laquoHanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius Disputationes selectaeraquo) Infine Vanini andograve incontro ad una morte ignominosa comrsquoegrave destino di tutti gli atei come insegnano Voet (1639) e Muumlller (1672) laquoTandem vero infelici et ignominiosa morte quae saepius atheismum consequitur per exempla plura hoc docentibus Voetio et Mulleroraquo In ogni caso la nemesi divina lo punigrave come un mostro (fonti Mersenne Gramond Mercure Franccedilois)

1694-6 Johann MOESCKE (fl 1693-1694) ndash Johann Adam SARTORIUS (fl 1694)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE Gedanensis et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS Francus Ad Diem XXI Martii MDCXCIV H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Praelo Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1694 In nota Moescke osserva che Naudeacute lodograve la Cittagrave del Sole di Campanella ma non si rese conto che lrsquoAtheismus Triumphatus come sostengono Grozio e altri meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sullrsquoAmphitheatrum di Vanini laquogloriam merito ei tribuat Naudaeus quam tamen obscuravit iterum dum sub Atheismo triumphato Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum Tomi i iudicante locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constatraquo

1694-7 Frideric SPANHEIM (1632-1701)

Friderici SPANHEIMII F Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit Editio quae novum Opus videri possit Amstelaedami Apud Joannem Wolters 1694 [26] 682 [2] p (Vanini pp 622 643) Altra ed Basileae Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmuumllleri 1719 [16] 808 p (Vanini pp 730 755) ed con il titolo Selectiorum de religione controversiarum Lugduni Batavorum Apud Felicem Lopez 1687 [24] 5-695 [1] p (Vanini pp 644 671) Amstelaedami Johann Wolters 1701 [24] 682 p (Vanini pp 622 643) ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia exegetico-didactico-elenctica Lugduni Batavorum Apud Cornelium Boutesteyn Jordanum Luchtmans Johannem Du Vivieacute cum Isaacco Severino 1703 [6] p coll 1350 [48] p (Vanini coll 994 1004 p [23])

Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini laquoNostra aetate emersit colluvies Atheorum post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum Atheismi et impietatem omnium parentem dictis et scriptis qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619raquo Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo ne fu continuatore Benedetto Spinoza Questi drsquoaltro canto

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 13: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

13

trattando o di politica o di morale scrisse contro gli atei come nellrsquoAmphitheatrum fece Vanini laquoatheismi publicus Magisterraquo

1694-8 Salomon van TIL (1643-1713)

Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J C ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt Het Voor-Hof der Heydenen voor alle Ongeloovigen geopent om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek tot een eerbiediger ingang in lsquot Heyligdom van Gods Wet toete rusten Dordregt D(irk) Goris 1694 Del I [8] 394 p (Vanini pp 2-4) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza

1694-9 Arnold WESENFELD (1664-1727)

Arnoldi WESENFELD Eth(ices) Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii) Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva Quarum I De Philosophiae Sectariae Natura II De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis III De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate IV De Commodis Philosophiae Electivae tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina Nunc vero conjunctim exhibitae Francofurti Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri Junioris A(nno) MDCXCIV [4] 40 52 44 32 p (Vanini p 39 terza numerazione) Nowicki - 1694 Vanini egrave ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae ejusque nostro praesertim seculo necessitate cap II par VII In essa Wesenfeld Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sullrsquoOder rileva che la libertagrave filosofica non egrave estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi la rivelazione e la ragione se non sono contrari sono tuttavia diversissimi la prima si fonda sulla fede la seconda sulla scienza laquoLibertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse cum licet non contrariis diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione Illic fides hic scientia regnat Illic ultimato acquiescendum in eo Deus dixit qui fallere non potest Hic contendi potest ad illud Ratio dixitraquo A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini Su questrsquoultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679)

1694-10 Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) ndash Johann Friedrich SPOOR (- 1709)

De LL [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione et usu politico et poena magorum Deo feliciter annuente In inclyta Argentoratensium Academia Praeside Dn Johanne Joachimo ZENTGRAVIO D Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico Patrono ac Praeceptore aeternum venerando respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV Argentorati Literis spoorianis [2] 34 p (Vanini pp 17-18) Nowicki - 1694 Nel par VI Lucilius Vaninus laquoineptus ille atheorum aquila de cuius impietatibus prolixius Gramondus egitraquo egrave citato in tema di magismo e stregoneria Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni (laquout sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberetraquo) egli scrisse che si trattava di povere vecchiette costrette a placare la fame con castagne fave lupini crudi e mendicati (citazione del Dial LIX p 469)

1695-1 ANONIMO

rec di Salomon van Til Het Voor-Hof der Heydenen (1694) pp 393-406 laquoActa Eruditorumraquo anno MDCCXV publicata cum S Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis Lipsiae Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium Typis Johannis Georgii MDCXCV 560 [52] p (Vanini pp 393 400) Nowicki - 1694 Secondo Til lrsquoateismo moderno nasce in Italia con Vanini il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovograve un continuatore in Benedetto Spinoza A p 400 lrsquoanonimo ricorda che per Vanini le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalitagrave astologica

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 14: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

14

1695-2 Johann Samuel ADAMI (1638-1713)

Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-wuumlrdige zweiffelhaffte Oerter Spruumlche und Fragen nach der Richt-Schnur goumlttliches Worts aus bewehrten Thologis [sic] eroumlrtert und jedem Capitul Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester Loci Communes in Discursen absonderl in Predigten zu gebrauchen in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefuumlget auch geliebts Gott forgesetzet und damit die nicht studirt auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen koumlnnen von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern Ianuarius 1695 Mit Churfuumlrstl Saumlchss Gn Privilegio Dressden und Leipzig Verlag von Johann Christoph Miethen 1380 [87] p (Vanini p 1224) Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm Dial LVII a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi

1695-3 [Charles BLOUNT 1654-1693]

Great is Diana of the Ephesians or The Original of Idolatry Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices London Printed in the Year 1695 [8] 45 p (Vanini pp 22 26) Nowicki - 1695 Nel cap XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni laquoNow for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour and 100 much Fear) which being to be managed cunningly and well fitting to vulgar capacities they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Menraquo Gli uomini razionali ndash scrive Blount ndash sono pochissimi e sono del tutto impotenti ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per lrsquoistruzione di Foolish men Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci Essi invece non osano opporsi alla comune credenza ben sapendo che se lo facessero sarebbero accusati di ateismo Perciograve ritengono che bisogna parlare con il volgo ma stare dalla parte dei sapienti [cioegrave Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato lo sia laquoFor first the number of them is so small as they are of no power and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men casting Pearl before Swine knowing whitall that if any Man should be so vain as to oppose the common belief the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist Therefore the wisest among the Heathers followrsquod this Rule in their Converse Loquendum cum vulgo sententiam cum sapientibus et si mundus vult decipi decipiaturraquo

1695-4 David CONSTANT (1638-1737)

Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus in Academia Lausannensi solitis exercitiis habitis absolutum Lausannae Apud David Gentie MDCLXXXXV [12] 641 [2] p (Vanini p 367) Nel lib II cap XXVI Vanini egrave citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro

1695-5 Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703)

Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X Iana Kwiatkiewicza Societatis Jesu Wydane w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu Roku P 1695 [8] 1009 [4] p (Vanini p 844) Sotto lrsquoanno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltagrave al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabiligrave davanti al patibolo tra seacute e il Cristo laquoParlament Tolossanski we Francył naacute Lucyliuskaacute Waninaacute dekreto waacuteł że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaraacuteźłiwemi naukaacutemi pfował i o Bogu i Boskiey opatrznośći żle mowil I lub w wieźiacuteenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował żeby śmierći usjedt ale przekonany naacute nie skazaacuteny gdy mu Xidz krucyfix pokazał o zbawieniu iersquo radzoc on rzekł lub cen Chrystus od boiaacuteźni śmierći sie poćik kaacute sie iey nie boie przeto bluźniercy iezyk ućiety sam ćwiertowaacuteny i spalonyraquo

1695-6 Benjamin POTZERNE (1665-1699) ndash Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante] Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia permissu spectatissimi Collegii

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 15: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

15

philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE Pomer[anus] Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO March[ico] Gryphiswaldii Litteris Danielis Benjamini Starchii Regiae Academiae Typographi 1695 [16] p (Vanini pp [10-11]) Nowicki - 1690 A proposito della definizione di Dio contenuta nella Exerc II Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero laquoplagii accusavero Julium Caesarem Vaninum qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae Exercitat II qua Deus quid sit explicat p 9 nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit Quemadmodum et p 11 Exercitat III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit integram rursus paginam et totam fere sect 8 Exercitat Scaligerianae 365 p 1126 exscribit ob castigationem ipse castigandus quam maxime

1695-7 Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) ndash Johann Erdmann DASCHITZKY (fl 1696-1707)

De eo quod theion habetur in rebus naturalibus Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY Vratislaviensis in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC Wittenbergae Kreusigius 1695 [48] p (Vanini p [48]) Nowicki - 1695

1695-8 Christian THOMASIUS (1655-1728) ndash Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae Hactenus privatim ac publice Thomasio sic urgente tractata sunt quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur Lipsiaelig Sumptibus haeligred(um) Friderici Lanckisii 1695 92 p (Vanini p 25) Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par 5 trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone Thomasius osserva che tale pernities egrave passata dai testi pagani a quelli cristiani come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685) Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa laquoEx gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios quos inter Andreas Caesalpinus inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiensraquo

1695-9 Gerhard de VRIES (1648-1708)

Gerardi de VRIES Exercitationes rationales de Deo divinisque perfectionibus nec non philosophemata miscellanea Editio nova ad quam praeter alia accedit diatribe singularis gemina Altera De Cogitatione Ipsa Mente Altera De Ideis Rerum Innatis Trajecti ad Rhenum Ex Officina J et G vande Water Bibliop(olarum) MDCXCV [20] 520 [18] p (Vanini pp 30-32) Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini (laquoanni nostri quod ad finem decurrit seculi XIXraquo) ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dellrsquoAmphitheatrum Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica laquoPostquam quadriennio ante ediderat quod possideo Amphitheatrum in quo libro Homo atheus tam strenue Dei causam quam revera prodebat etiam non indoctis viris egisse visus fuit ut praeter accinentium eruditorum applausum quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus quippe qui verba sunt censoris librorum nihil a Catholica et Romana fide alienum sed cum peracutas tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina o quam utiliter contineat Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit ut moneamur non nimium tribuere ejusmodi quae in delicato negotio a via trita recedit etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes methodo)

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 16: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

16

1696-1 Jacques BERNARD (1658-1718)

Lettre II Affaires de France pp 388-421 in laquoLettres Historiques Contenant ce qui se passe de plus important en Europe et les Reacuteflexions neacutecessaires sur ce sujetraquo Mois drsquoOctobre 1696 A la Haye Chez Adrian Moetjens MDCXCVI t X pp 353-470 (Vanini pp 417-418) Lrsquoautore verosimilmente Jacques Bernard deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri poicheacute ne stimola vieppiugrave la ricerca e la lettura Tale egrave a suo avviso la sorte delle opere del Vanini equiparato a Spinoza laquoLes Ecrits de lrsquoImpie Vanini par exemple se vendent au poids de lrsquoor parce que lrsquoon les a brucirclez autrefois et qursquoils sont encore deacutefendus agrave preacutesent cependant vous savez quel jugement nous en portacircmes lorsqursquoen ayant trouveacute un exemplaire nous eucircmes la curiositeacute de le lire ensemble Nous convinmes que jamais on nrsquoavoit fait de plus pitoyable difficultez et qursquoil faloit que cet homme bien loin drsquoecirctre savant et drsquoavoir de lrsquoesprit nrsquoeut pas seulement le sens commun Je sai que vous faites a peu pregraves le mecircme jugement de divers ecrits de Spinozaraquo

1696-2 Paul BEURRIER (1608-1696)

Meacutemoires du R(everand) P(egravere) Paul BEURRIER Abbeacute de Saint Geneviegraveve Supeacuterieur Geacuteneacuteral des Chanoines Reacuteguliers de la Congregation de France edito in Ernest JOVY Pascal ineacutedit III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux Vitry Le-Franccedilois Chez lrsquoAuteur 1910 pp 27-325 (Vanini p 295) Rimasti a lungo manoscritti i Meacutemoires che lrsquoautore portograve a termine il 17 marzo 1696 contengono un accenno alla vicenda vaniniana la quale egrave significativamente collegata a quella del poeta Theacuteophile de Viau e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese laquoAu mois de feacutevrier de lrsquoanneacutee mil six cent dix il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un atheacutee qui enseigner lrsquoatheacuteisme agrave Toulouse nommeacute Lucile Italien soi-disant philosophe agrave avoir la langue coupeacutee et agrave ecirctre brucircleacute touf vif ce qui fut fait et exeacutecuteacute Il fit aussi bannir de France le poegravete Theacuteophile pour avoir composeacute et publieacute des vers pleins de vilenies et drsquoimpieacuteteacutes nonobstant qursquoil fucirct appuyeacute par les grands de la courraquo

1696-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Gloria Mosis Hoc est illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis sequentibus exposita et vindicata dissertationibus Quarum I De columna nubis et ignis II De manna deserti III De vultu Mosis radiante IV De vestibus Israelitarum non detritis V De ortu linguarum VI De statua salis Accesserunt Dissertationes duae quarum Una De Noe retecto Altera De tentatore Domini Tanguntur hac occasione Dubia non pauca quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum Concinnata a Caspare CALVOumlRIO Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta quibus omnis Disquisitio subsequens innititur Goslariae Impensis Johann Christoph Koumlnig Typis Simonis Andreae Dunckeri Anno MDCXCVI [8] 200 298 [2] p (Vanini p 1) Nowicki - 1696 Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld Caspar Calvoumlr rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinitagrave (laquoinimicitia carnis adversus Deumraquo) La schiera dei teomachi ndash egli dice ndash egrave stata guidata da atei come Pietro Aretino e come lrsquoautore del famigerato libro Les trois imposteurs Ma a rifondare lrsquoateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminograve con lrsquoAmphitheatrum libro subdolo e serpentino che produce loglio per accecare i lettori laquoSolus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabatraquo E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia condannando al rogo il mostruoso Ciclope (laquohorrendae huic theomachiae igne mederi combusto hoc monstroso Cycloperaquo) tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti spuntati in Italia si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia ma anche in Inghilterra in Belgio in Polonia e persino nella diletta Germania (laquoTolosani impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina que in Italia potissimum succreverant non saltim per Galliam

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 17: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

17

sed et Angliam Belgium Poloniam et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur nec saltim aulis sed et caulis periculasas occiperent agere radicesraquo)

1696-4 Thomas CRENIUS (i e Thomas Theodor CRUSIUS 1648-1728)

Thomae CRENII Animadversiones philologicae et historicae Novas librorum editiones praefationes indices nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes cum quibusdam Josephi Scaligeri Theodori Bezae Hadriani Junii Hugonis Grotii Claudii Salmasii Andreae Riveti Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati Des-Cartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis Lugduni Batavorum Apud Friderici Haaring 1697 t I-XIX Vanini t II pars II cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii Andr(eae) Duditii Jac(obi) Arminii Paulli Merulae Simonis Episcopii Steph(ani) Curcellaei Joh(annis) Duraei Petri Serarii Joh(annis) Bergii Barthol(omaei) Stoschii Jac(obi) Acontii ac G Michaeumllis Lingelshemii Epistolis diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis Lugduni Batavorum Apud Davidem Severinum MDCLXXXXVI [6] 240 [9] p (Vanini pp 176 [7]) Nel cap V par VI a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati Crusius cita Vanini sostenendo ndash sulla scorta di Gramond e di Parker ndash che il suo vero nome egrave Lucilio e non Giulio Cesare laquoSic enim solent profani suis in Dialogis exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit quamquam Lucilii nomen a sacro fonte acceperit adnotante id non ita pridem Samuele Parekerohellip Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliishellip) Vaninus a Taurisano Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus in suis libris quos ad dialogorum formam composuitraquo

1696-5 Franccedilois GACON (1667-1725)

Le poegravete sans fard [i e Franccedilois GACON] Contenant Satires Epitres et Epigrames sur toute sorte de sujets S l s t s d [ma Paris 1696] [14] 222 [4] p (Lucile p [11]) Altra ed Libreville [i e Rouen] Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye agrave lrsquoEnseigne du miroir qui ne flate point 1698 [14] 222 [4] p (Lucile p [11])

Il testo egrave corredato da una pseudo-approvazione in versi che recita laquoNous Sousignez Docteurs en poeumlsie Avons examineacute le poegravete sans fard Ougrave nrsquoavons rien trouveacute qui sente drsquoheresie Et qui ne soit conforme aux preceptes de lrsquoart Ainsi jugeons que sa lecture Peut estre fort utile aux enfans drsquoApollon Son style est naturel et sa vive censure Chasse les fots Autheurs hors du sacreacute Valon Fait et donneacute sur le Parnasse Par nous Regnier Lucile Horace Nommez par Apollon seuls examinateurs Des Satires frondant les eacutecrits et les moeursraquo

1696-6 Johann GERDES (1656-1700)

Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES Philosophiae et Medicinae Doctor S Reg Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ Ordinarius suae Facultatis Decanus Academiae h(oc) t(itulo) Rector Gryphiswaldiae Literis Danielis Bejaminis Starckii 1696 [8] p (Vanini p [5]) Nowicki - 1696

1696-7 John HOUGHTON (1640-1705)

A Collection for improvement of Husbandry and Trade by John HOUGHTON F R S In nine volumes vol IX X XI London Published by Randall Taylor J Hindermash Robert Clavell William Rogers and Daniel Brown MDCXCVI [260] p (Vanini t X n 231 Friday January 1 1696 p [4]) Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis laquolibri rarissimiraquo

1696-8 Philip Anton LAUB (1674-1715) ndash Wilhelm SCHWARTZE (fl 1696)

Dissertatio moralis de peccatis eruditorum quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 18: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

18

Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB Augustanus et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ Stada-Bremensis A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico Helmestadii Typis Georg-Wolfgangi Hammii Acade(miae) Typogr(aphi) [92] p (Vanini p [25]) Nowicki - 1696 Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Valleacute e laquoJulius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolusraquo arso a Tolosa Costui seminograve lrsquoateismo con un nuovo metodo oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi ma di fatto conquistograve allrsquoateismo i lettori piugrave incauti i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei laquoAliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari quem Amphitheatrum vocavit [] providentiam divinam adversus philosophos veteres [] defendere instituit reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabanturraquo Fonti bibliografiche Gramond (1643) Spizel (1676) dal quale dipende quasi testualmente

1696-9 Johann Gottlieb MOumlLLER (1670-1700) ndash Johann Ernst HOumlRLITZ (fl 1696)

SS Theologiae Doctorandus Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae in Athenaeo Gedannensi Professor Ordinarius Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius praeses Dodecas disputationum ethicarum in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum in Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distructa occultatum ac Johannis Crellii Socinianismum in Ethica Aristotelica ad SS Literarum normam emendata nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem ad debitas philosophiae practicae laudes contra eos qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes occultant vindicandas succincte manifestavit resp(ondens) Joachim Ernst HOumlRLITZ Gedanensis [6] p (Vanini p [6]) Nowicki - 1696

1696-10 Heinrich TIETZMANN (1665-1714) ndash Johann Ludolph THILO (fl 1696-1714)

Σ Τ Θ Atheismi inculpati monstrum publicae Philosophantium disquisitioni sistent Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO Kemberga-Saxo Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI In Auditorio Majori Horis Matutinis Vitembergae Ex Formis Christiani Schroumldteri Acad(emiae) Typ(ographi) [32] p (Vanini pp [21 26]) Nel par XIV Vanini egrave immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza laquoPejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus quoniam ex sententia Mersenni Atheorum Caesar erat quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset Vaninus Gente Italus professione Medicus qui omnem bonae mentis indolem exuerat atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebatraquo Ad essi va associato Mattia Knutzen Tuttavia nel par XVII Tietzmann riconosce a Spinoza a Hobbes e a Vanini una genialitagrave non comune laquoDe Spinoza Hobbesio Vanino aliisque quid judicandum sit major videtur difficultas quum satis constet ingenium in istis fuisse non quale in multisraquo

1696-11 Salomon van TIL

Verlog op lsquot Voor-Hof der Heydenen waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt Dordregt D(irk) Goris 1696 [10] 251 [13] p (Vanini pp [9] 11) Nowicki - 1696

1697-1 Anonimo

The Present State of Europe or the Historical and Political Monthly Mercury Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences Civil Ecclesiastical and Military that are most Considerable in every Court The Interest of Princes their Pretensions and Intrigues etc For the Month of January of 1697 With Political Reflections upon every State Vol VIII To be continued Monthly from the Original published at the Hague by the Autority of the State of Holland and West-Friesland London Printed for Henry Rhodes at the

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 19: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

19

Star the corner of Bride-Lane Fleetstreet and John Harris at the Harrow in Little-Britain 1697 496 [6] p (Vanni p 46) Nelle Reflections upon the Advise from England lrsquoanonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine cosigrave grave come lrsquoateismo bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini laquoAs for his saying he was bred up in the Church of England as by Law Establishrsquod he might as well have said in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica] For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws so remote from the Principles of common Morality what matter is it what Church he was of I dare be bold to say the Church of England by Law Establishrsquod would willigly have excused him had he passrsquod over in silence that part of his Confessionraquo

1697-2 Pierre BAYLE

Dictionaire historique et critique Par Monsieur BAYLE Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie A Rotterdam [ma Amsterdam] Chez Reinier-Leers MDCXCVII Avec privilege [4] 12 712 713-1359 [2] [1] 1331 1 [56] p (Vanini t I-1 voce Agrippa rem NII-b p 136 t I-2 voce Dejotarus rem E p 939 t II-1 voce Lycurgue p 329 t II-2 voce Ruggeri rem B p 982 indice p [54]) Il colophon recita Acheveacute drsquoimprimer le 24 drsquoOctobre 1696 Nowicki - 1697 Nellrsquoedizione del 1697 mancano le voci Charron Politien Eclaircissement sur les Atheacutees le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciograve registrate sotto lrsquoanno 1702 nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse egrave priva della rem K in cui egrave citato Vanini essa compare nella terza edizione ed egrave perciograve registrato sotto lrsquoanno 1720 Seconda edizione in tre vols revueuml corrigeacutee et augmenteacutee par lrsquoautheur Rotterdam Chez Reinier Leers 1702 [4] XVIII [8] 1096 7 [1] XVI 1097-2170 XVI 2171-3190 [90] p (Vanini t I voce Agrippa rem NII-e p 114 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri rem B p 2627 Indice p [87]) Ed Rotterdam s t 1715 XLIV 1126 1088 1030 p (Vanini t I voce Agrippa p 117 voce Dejotarus rem E p 1018 t II voce Lycurgue p 1815 t III voce Ruggeri p 469) Terza ed Amsterdam Chez Michel Bohn 1720 [4] XX 942 946-1830 1834-2680 2682-3122 [105] p (Vanini t I voce Agrippa rem P-II p 108 t II voce Dejotarus rem E p 971 Lycurgue p 1710 t III voce Ruggeri t IV Eclaircissement p 2989) Quarta ed Amsterdam-Leyde Chez P Brunel et alii 1730 CXVI 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102) Quinta ed Amsterdam Compagnie des Libraires 1734 CXX 857 1004 904 985 887 103 p (Vanini t I voce Agrippa p 156 t II voce Dejotarus p 594 voce Lycurgue p 687 t IV voce Ruggeri p 941) Quinta ed in 4 tomi Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht Chez P Brunel et alii 1740 [17] cxx 719 915 831 804 p (Vanini t I voce Agrippa rem N p 108 t II voce Dejotarus rem F p 263 t III voce Lycurgue p 110 t IV voce Ruggeri rem B p 102 Indice p 719) Ed Paris Desoer 1820 t I VI XXX [2] 553 p (Vanini voce Agrippa p 296) t V 568 p (Vanini voce Dejotarus p 441) t IX 589 p (Vanini voce Lycurgue p 219) t XII 680 p (Vanini voce Ruggieri rem B p 664) t XVI 584 p (Vanini Table des matiegraveres p 327 573)

Nella voce Agrippa in una nota a margine riferisce che secondo Clavigny de Sainte Honorine il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo laquoLe sieur Clavigni de Sainte Honorine [] dit que la fin drsquoAgrippa nrsquoeucirct pas eacuteteacute moins funeste que celle de Lucilius Vaninius si le cardinale Campege et Antoine de Leve ses protecteurs nrsquoeussent deacutetourneacute Charles Quint de le faire punirraquo Nella voce Dejotarus a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la ldquosottiserdquo secondo cui egrave necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi Voce Lycurgue Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche laquonrsquoestoit ce pas une injustice crianteraquo Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini (laquoLrsquoimpie Vanini nrsquoen tomberoit drsquoaccordraquo) per essere ndash come sostiene Garasse ndash fautore della presunta tesi della necessitagrave di una bonifica sociale Nella voce Ruggeri rem B Vanini egrave menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 20: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

20

1697-3 Hadrian BEVERLAND (1652-1712)

Hadriani BEVERLANDI De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem Cui accessit R P Johannis Brandii Gratiani Torrisii Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman 1697 [7] 113 [1] p (Vanini p 15) Nowicki - 1697 Altre ed Augustae s t [ma Bateman] 1697 111 p (Vanini p 13) Editio nova et juxta exemplar Londinense S l s t 1698 106 p (Vanius [sic] p 12) La lettera dedicatoria egrave datata Kalendis Februarii 1690 editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense S l s t 1698 109 p (Vanius [sic] p 14) il colophon a p 109 recita laquoHadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693raquo ed S l s t 1710 109 p (Vanini p 14)

Vanini egrave citato di passaggio laquovos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores facitote finem suppliciis tanti stuporis Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveatraquo

1697-4 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus Primus [Secundus] Operis Dimidium Anterius Exhibens Cui Accedunt Indices Necessarii Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Johann-Cunradi Reisii Anno MDCXCVII [14] 1188 [96] p (Vanini t I pp 381 383-84 458-459 484 486-487 [90]) Nowicki - 1697 Nel lib II cap XXV Carolus menziona Vanini come colui che tentograve di affermare lrsquoateismo in Francia con la pubblicazione dellrsquoAmphitheatrum in cui laquoAtheismum sub specie refutantis astutissime confirmare tentavitraquo In esso infatti il Salentino definisce lrsquoateismo laquosecta pestilentissimaraquo registra nellrsquoalbo degli atei uomini scellerati come Epicuro Machiavelli e Pomponazzi ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni lrsquoesistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui piugrave solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche agli oracoli sibillini e diabolici (laquoConquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima atheistas nominavit sceleratissimos hominum imo beluarum maledictis etiam incessit Epicurum Pomponatium Machiavellum et ejus generis plures promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse omnia gubernantem et admirandam ejus providentiam sed rejectis veterum argumentis tanquam parum stringentibus alia nova produxit Magica Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petitaraquo) Con simili procedimenti egli difese anzicheacute attaccare gli atei e gli Epicurei e demoligrave invece di fondare la nozione di provvidenza laquoSic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos Atheos et Epicureos defendit ut potius eam prostituerit ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum conieceritraquo (fonti Muumlller 1672 Wagner 1664 Wendelin 1656) Nei capp XLVI e LIII dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio (laquoJulius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsitraquo) e che fu Atheorum Coryphaeus Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond

1697-5 Jacob DOumlPLER (- 1697)

Jacobi DOumlPLERI Graumlfl Schwartzb Hoff- und Cammer-Raths Theatri poenarum suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen Anderer Theil worinnen absonderlich von Lebens-Straffen welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Voumllckern im Gebrauch gewesen sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen uumlblich sind gehandelt wird Mit vielen Auctoritatibus Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten Choumlppenstuumlhle und Facultaumlten betraumlfftiget Alles nach dem heutigen Stylo Curiae und uumlblichen Praxi zufoumlrderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten Verwalten Actuarien und Gerichtschreiben sehr nuumltzlich und noumlthig Mit Chursl Saumlchs Privilegio Leipzig In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben Anno 1697 t II [8] 656 [60] p (Vanini p 586) Nowicki - 1697 Nel cap XLVI par CCLXXXIV sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet Doumlpler scrive laquoDet so beschriene Atheist Jul Caes Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand worbey denn

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 21: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

21

sonderlich notabei dass als er ietzt sterben solte die Gotteslaumlsterlichen Worte ausgeruffen Precarer Deum ut vindicaret injuriam mihi illatam Verum cum incertum Deusne num diabolus sit Neutrum implororaquo

1697-6 Johann Albert FABRICIUS (1668-1736)

Joh Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt Accessit Duplex Appendix Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum monumentis antiquis poetis Christianis J(uris)C(onsul)tis Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimaeligis disseritur Obiter pp 180 sqq suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem Hamburgi Apud Beniaminem Schiller bibliopol(am) 1697 [16] 216 206 [2] p (Vanini p 162 prima numerazione) Fabricius ricorda che Vanini egrave censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem

1697-7 John EVELYN (1620-1706)

Numismata A discourse of medals Ancient and Modern Together with some account of heads and effigies Illustrious and Famous Persons in Sculps and Taille-Douce of Whom we have no Medals extant and Of the Use to be derived from them To which is added A Digression concerning Physionomy By J EVELYN Esq(uire) S R S London Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate in Fleztstreet MDCXCVII [7] 342 [14] p (Vanini p 276) Lrsquoautore annovera Vanini tra gli laquoImpostors Heresiarchs and Heterodoxiraquo

1697-8 Louis de LA FORGE (1632-c1666)

Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa Quibus continentur I Meditationes de prima Philosophia Principia philosophiae Dissertationes de Methodo Dioptrice Meteora Tractatus de passionibus Animae de homine de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge et Autoris vita II Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur et explicantur plurimae difficultates quae in reliquis eius operibus concurrunt III Geometria cum notis Florimondi de Beaune opera Francisci a Schooten ab eodem dum viveret diligente recognita locupletioribus Commentariis instructa multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata item Principia Matheseos universalis seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er Bartholino Casp(aris) Fil(io) Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa et ab innumeris mendis quibus priores editiones scatebant repurgata una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus huic editioni recens adjectis Cum Privilegiis Francofurti ad Moenum Sumtibus Friderici Knochii Bibliop(olae) Anno MDCXCVII [109] 384 [32] 168 [16] 200 [24] 74 [41] 188 p (Vanini pp [39-40]) Lrsquoautore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dellrsquoesistenza di Dio laquoNon opus est hoc loco recenseamus argumenta quibus Philosophus Deum existere probavit possunt enim ipso in volumine legi et nostro quidem judicio firma sunt omnia nullaque arte queunt eludi alterum tamen altero est clarius perceptu facilius eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptiusraquo Resta tuttavia da sciogliere un dubbio comrsquoegrave possibile che lrsquoinsipiente dica in cuor suo che Dio non esiste se lrsquoidea di Dio egrave innata in tutti gli uomini laquoIstud nunc paulo fusius oportet exequi quo pacto stultus in corde possit dicere non est Deus si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea uti perfectissimam illius essentiam repraesentans sic et necessariam existentiam arguens Puto autem hanc difficultatem omnino iri sublatam si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamusraquo Lrsquoostacolo da superare egrave Vanini Infatti sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne lrsquoesistenza La prima cogitatio egrave conseguente al carattere innato dellrsquoidea di Dio mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontagrave che respinge la testimonianza innata E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste sente la voce divina impressa con il lume naturale Ne consegue che lrsquoesistenza di Dio come ente perfettissimo egrave impressa nella coscienza da Dio e per quanto tenti di negarla Vanini lrsquoammette nel

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 22: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

22

momento stesso in cui la nega e volendola negare egrave costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontagrave Ciograve percheacute la proposizione lsquoDio non esistersquo o lsquo credo che Dio non esistarsquo egrave equipollente alla seguente proposizione contraddittoria lsquolrsquoente perfettissimo che esiste necessariamente non esistersquo ovvero lsquocredo che non esista lrsquoente la cui esistenza egrave attestata come necessaria dalla mia coscienzarsquo laquoEtenim Vaninus aut alius quispiam divinum Numen abnegans etsi momento primo cogitaret Deum esse tamen momento secundo tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet Atque ista momenti primi cogitatio impie suppeditatur ab ispo Deo notum se in humanis animis faciente pertinetque ad naturalem theologiam sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate quae testimonio Dei repugnat Praeterea et ipso secundo momento quo Vaninus cogitat Deum non esse vim vocis Dei intelligit quod nempe designet Ens perfectissimum intelligit vero illam ope luminis naturalis Unde iterum concluditur testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini quamquam illam neget eodem ipso momento quo velit negare contra voluntatem suam affirmare nam ista propositio Deus non est vel non credo Deum esse aequipollet huic ens perfectissimum quod necessarium debet esse illud non est eum quem meus animus testatur necessario existere credo non existere Fateor tamen quod qui Numen esse negat ad mentis suae testimonium haud attendat eoque nec pugnam enunciationis impiae observetraquo

1697-9 Georg Heinrich GOETZE (1667-1728)

Observationum sacrarum specimen in memoriam iubiliaei Annaebergensis D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII Inter Vota ac plausum exultantium celebrati publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS Lips(iensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aureus) Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis S l [ma Sankt Annaberg i e Goacutera Świętej Anny] Literis Davidis Nicolai [24] p (Vanini p [23]) Nella Observ IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente dire che essa non egrave attestata neacute dalle Sacre Scritture neacute da decreti pontifici percheacute lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare lrsquoesistenza laquoab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i e Johann Wilhelm Petersen 1649-1727] easdem cum illis inflans tibias Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino calviniano illo haud incelebri Andreas Carolus in Memorabil Ecclesiast seculi XVII t I p 184 quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst maj posth p 1176 ad Julium Caesarem Vaninum Atheum illum maledictum provocare Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae censuris pontificiis approbato Exercitat 14 scribit sententiam Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem nec in Sacro Codice nec in generali ecclesiae Concilio nec Pontificio Decreto ullo esse definitam Pari sane modo concludere possumus Vaninus negat probare posse Dei existentiam Ergo non datur Deusraquo

1697-10 Abraham Heinrich GROSSE (fl 1697) ndash Zacharias GRAPE Jr (1671-1713)

Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat) Controversiam Recentissimam An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum Inter Cl(arum) Dn Jurieu et Cl(larum) Dn Bayle Nuper in Belgio agitatam Benevolo Superiorum Consensu In Illustri Academia Rostochiensi Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO Rostochiensi S S Theol(ogiae) Baccalaureo auctor-respondens Abraham Heinrich GROSSE Lipsiensis Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or) ad diem [] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII in Auditorio Majori Horis Consuet(is) publice placideque examinandam proponit Rostochii Typis Jacobi Richelii Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi) [20] p (Vannini p [4]) Altra ed Rostochii Schwiegerovius 1709 [24] p (Vannini p [4])

Nel Conspectus del Prologus lrsquoautore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sullrsquoincidenza dellrsquoateismo in materia di costume e di condotta morale La polemica verte sullrsquoateismo virtuoso rappresentato da Vanini Spinoza e Machiavelli (laquoExempla quaedam Atheorum recensentur ut Julius Caesar Vannini Auctor De tribus impostoribus Spinozae et Machiavelli cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorumraquo)

1697-11 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI Dissertationum selectarum Sacram Theologiam Dogmaticam Historicam et Moralem Illustrantium ΔΩΔΕΚΑΣ Tomus Quartus Accedunt Ejusdem Prosopographiae et orationes Steinfurti et Tiguri dictae Tiguri Typis et

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 23: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

23

impensis Davidis Gessneri MDCXCVII [8] 487 [3] 487 255 [15] p (Vanini p 245 seconda numerazione) Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae Heidegger in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne (laquoMonacho emunctiorum naribus testeraquo) per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino Machiavelli Cremonini Rabelais Geoffroy Valleacutee e Vanini che cercograve di diffonderlo in Europa con lrsquoausilio di tredici apostoli

1697-12 Christian KORTHOLT (1633-1694)

Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατrsquoἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus Schismata Haereses Synodos ac Ecclesiae Doctores Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI S Theolog(iae) D(ecani) Universitatis quae Kilonii Holsatorum est Procancellarii et dum viveret Professoris Primarii Cum Indice Rerum et Verborum Lipsiae Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti Bibliop(olae) Hamburg(ensis) Typis Andreae Zeitleri Anno MDCXCVII [8] 911 [41] p (Vanini pp 860 867-868) Altre ed Hamburgi Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti 1708 [8] 911 [20] p (Vanini pp 860 867-868)

Nel cap II egrave dedicato a Vanini il par 11 (laquoJulius Caesar alias Lucilius Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae operam dabat postea potissimum Medicinae vacabatraquo) In realtagrave Kortholt dipende da Gramond (1643) per lrsquoaccusa di corruzione della gioventugrave per la testimonianza del Francon per la prova dellrsquoesistenza di Dio a partire da un filo di paglia per lrsquoaccusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per lrsquoorrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua

1697-13 Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725)

Quod et quid sit Deus Gryphiswaldiae Literis Danielis Benjamini Starckii 1697 [42] p (Vanini p [17]) Nowicki - 1697

1697-14 Gebhard Theodor MEIER (1633-1693)

B Gebhardi Theodori MEIERI SS Theol(ogiae) D(octoris) ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii Historia religionum christianae judaicae gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora Cum indicibus necessariis Helmestadii Typis et Sump(tibus) Georg-Wolfg(angi) Hammii Acad(emiae) Typogr(aphi) Anno MDCXCVII [14] 348 [43] p (Vanini p 22 [42]) Nowicki - 1697 Nel cap II Historiam Atheismi exhibens dopo un accenno allrsquoateismo in generale lrsquoautore passa allrsquoesame piugrave propriamente storico e nel par XII prende le mosse da Vanini laquoatheorum hujus seculi antesignanusraquo rispolverando il falso mito della leggenda nera che a suo avviso lo autorizzerebbe a definire lrsquoItalia laquovagina atheorumraquo Quindi sostiene che egrave costume degli atei fingere di contrastare lrsquoateismo come ha fatto Vanini nellrsquoAmphitheatrum laquocallidi moris est atheorum contra atheos disputare sed frigide quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum] tam oscitanter tractat ut eam potius turpiter prostituat subinde immiscens paradoxa addita haec clausola nisi Ecclesia Romana secus statuat Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantisraquo Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643)

1697-15 Gerhard MEIER (1664-1723) ndash Joahnn MOTHES (1679-1700)

Deum ex pluvia indagabant Actuum XIV comma XVIII illustraturi Praeses Gerhardus Mejerus Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus) nec non Joh(annes) Mothes Hamburgensis ad diem 24 novembris Responsurus Hamburgi Neumann 1697 [4] 8 p (Vanini p 2) Nowicki - 1697

1697-16 Humprey PRIDEAUX (1648-1724)

The true Nature of Imposture Fully Displayrsquod in the Life of Mahomet With A Discourse annexrsquod for the Vindication of Christianity from this Charge Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age By Humphrey PRIDEAUX D(octor) D(ivinity) Dean of Norwich

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 24: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

24

London Printed for William Rogers at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet-Street 1697 XXIII 162 180 p (Vanini pp 11 180) The Third Edition ivi 1698 XXII [2] 166 182 [2] p (Vanini pp 11 181-182) Amsterdam Chez George Gallet 1699 184 p Fourth edition corrected ivi 1708 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for Hammond Banks at the Golden Key and Thomas Caldecott at the Sun against St Dunstanrsquos Church in Fleet street 1712 e 1713 XXII 166 182 p (Vanini pp 11 181-182) London Printed for E Curll J Hooke and T Caldecott 1717 XII [2] 286 p (Vanini pp 147 286) London Printed for E Curll and J Hooke and W Mears and F Clay 1718 XIII [3] 200 p Eight Edition Corrected London Printed for E Curll against Catharine-street in the Strand J Hooke against St Dunstanrsquos Church in Fleerstreet W Mears and F Clay without Temple-Bar 1723 XVI [3] 260 p (Vanini pp 134-135 259-260) Dublin Printed by J Watts in Dames-Street and sold at the corner of Sycomore-Alley and by Stearne Brock 1730 [4] 105 [3] p Glasgow Printed by E Miller for Wm Stewart 1799 104 p (Vanini pp 8-9)

Nella Letter to the Deists sect I Prideaux afferma che a differenza di Maometto che fu un impostore ambizioso intento ad appropriarsi della sovranitagrave sul suo paese Cristo come attestano i vangeli non ebbe alcun interesse per il potere politico Vanini che fu un zelante campione dellrsquoempietagrave noncheacute martire della stessa combatteacute il cristianesimo ma non poteacute non riconoscere lrsquoassenza di ogni interesse secolare nel Cristo laquoVaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make he was forced to give up the Point and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with And if you will renew the same attempt though you extend the enquiry much farther even to his Apostles and all the rest of his Disciples who first preached this holy Religion to the World and take in to your assistance all the Enemies of it after the strictest scrutiny that you can make you will never have any better success hereinraquo NellrsquoAccount of the Authors quoted in this Book nella Letter to the Deists posta in appendice Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo laquoVaninus a famous Atheist He was birth a Neapolitan and came into France on promote the Impiety he had imbraced of which being convicted at Tholouse he rather chose to became a Martyr for it than renounce it and therefore was publickly burnd in that City A D 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished He wrote two Books the first was published A D 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum and the other the next Year after which is his Dialogi de admirandis naturae in both which he serves that Cause for the sake of which he diedraquo

1697-17 Adam RECHENBERG (1642-1721)

Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae In usum Studiosae Juventutis adornatum Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio Lipsiae Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum MDCXCVII [18] 774 [27] p (Vanini p 674) Altra ed Lipsiae Apud Johannem Herebord Klosium 1698 ss pp ivi 1700 1706 1709 1713 1714 1720 1729 ss pp Vitembergae Officina Ahlefeldi 1748 XLIIX 680 p ivi 1767 XXIV 464 p

Nel period V cap II sect II Historia seculi XVII il par 4 egrave dedicato a Vanini Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643) il Salentino ndash egli dice ndash derise tutto ciograve che egrave sacro e religioso sprezzograve la natura umana del Cristo negograve lrsquoesistenza di Dio venerograve la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo laquoHoc anno Julius Caesar (al Lucilius) Vaninus Italus primum philosophiae et theologiae deinde medicinae cultor cui in irrisum sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur Deum negabat forte vel casu omnia disserebat naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia ob nefandum atheismi crimen justo supplicio afficiturraquo

1697-18 [Wilhelm Ernst TENTZEL 1659-1707]

laquoMonatliche Unterredungenraquo einiger guten Freunde von allerhand Buumlchern und andren annehmlichen Geschichten Allen Liebhabern der Curiositaumlten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697 [Leipzig] Verlegt von Thomas Fritsch 1697 1007 [170] p (Vanini p 462) Nowicki - 1697 Nel fascicolo del giugno 1697 in unrsquoanonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) egrave menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurditagrave e per la sua pervicacia meritograve di essere arso laquoDarauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhaumlngern

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 25: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

25

dienen Remostranten nach seinem Anfang und Fortgang ausfuumlhrlich untersuchet auch das daher in der Hollaumlndischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfuumlget und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden Item die Rosen-Creutzer Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth welchen beyden sich auch Jacob Boumlhme in Schrifften entgegen gesetzt der greuliche Atheist Julius Caesar Vaninus der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassenraquo

1697-19 Immanuel WEBER (1659-1726)

Beurtheilung der Atheisterey wie auch derer mehresten desshalben beruumlchtigsten Schriften Frankfurt am Meyn Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung im Jahr Christi 1697 [30] 151 [8] p (Vanini pp 9 16 40 50-65 129 131 133) Nowicki - 1697

1698-1 Valentin ALBERTI (1635-1697)

Bibliotheca beati domini Valentini Alberti Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fuumlrsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda Lipsiae Literis Christophori Fleischeri 314 p Nowicki - 1697 Registra alla pos 2149 lrsquoAmphitheatrum

1698-2 Francis BERNARD (1627-1698)

A Catalogue of the Library of the late learned Dr Francis Bernard Fellow of the College of Physicians and Physician to S Bartholomewrsquos Hospital being a large collection of the best theological historical philological medicinal and mathematical authors in the Greek Latin Italian Spanish French German Dutch and English tongues in all volumes which will be sold at auction at the doctorrsquos late dwelling house in little Britain the sale to begin on Tuesday Octob 4 1698 Catalogues to be sold at Mr Aylmers in Cornhil Mr Kettilbyrsquos and Mr Smith and Walford in S Paulrsquos Church-Yard Mr Churchil and Mr Bateman in Paternoster Row Mr Buckley in Fleetstreet Mr Hartley in Holbourn Mr Varennes and Mr Cailloue in the Strand Mr Castle near Whitehal Mr Nottrsquos in the Pall-Mall Mr Clements of Oxford Mr Dawson of Cambridge booksellers and at the place of sale London s t 1698 [8] 192 151 88 19 p (Vanini p 16) Nowicki - 1698 Nella par I registra alla pos 102 lrsquoAmphitheatrum

1698-3 Andreas CAROLUS (1632-1704)

C(hristo) B(ene) D(icente) Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi juxta annorum seriem notata et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico Tomus [Primus] Secundus Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens Tubingae Sumptibus Johannis Georgii Cottae Typis Joh(annis) Cunradi Reisii Anno MDCXCVIII [4] 456 p (Vanini p 15) Vanini egrave presente in una citazione di Osiander relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare piugrave che demolire i muri portanti dellrsquoateismo come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino laquoImo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino Atheorum apice comparare ausi et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos quam subvertendo subministrare opinati suntraquo

1698-4 Johann FECHT (1636-1716) ndash Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742)

I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili Patrono Praeceptore ac

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 26: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

26

in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo In Illustri quae ad Varnum viget Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει Horis antemeridianis submittendam pro modulo suo defendit Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN Megap autor recusa est anno 1707 et aucta hinc inde opera ac studio Autoris Rostochii Richelius 1698 [2] 46 p (Vanini p 5) Nowicki - 1698 Altra ed Rostochii Typis Joh(annis) Weplingii Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi) 1707 [2] 56 p (Vanini p 5)

Fecht distingue allrsquointerno di coloro che si possono definire nemici della divinitagrave due partiti Il primo egrave quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nellrsquouomo ma solo a ciograve che deriva direttamente dalla divinitagrave e dalla rivelazione il secondo egrave quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dellrsquouomo e della natura I primi sono i fanatici i sesondi i naturalisti (laquoHodie duo praecipue humani generis hostes verae religioni summo semper studio insidiantes Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum et Revelatione Spiritus ab omni hominis studio et meditatione secreta proficiscatur Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt Ex altera parte nihil divini nihil supra naturam positi nihil mysterii credendum esse alii propugnant Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae qui Naturam adorant loco Numinisraquo) Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un laquocrassissimum Naturalismumraquo fino al punto di negare del tutto lrsquoesistenza di Dio Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus

1698-5 Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713)

Petri GOLDSCHMIDS Pastoris Sterupensis Houmlllischer Morpheus Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angefuumlhret und bemercket worden sind Daraus nicht allein erwiesen wird dass Gespenster seyn was sie seyn und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen Wider die vorige und heutige Atheisten Naturalisten und Nahmentlich D Beckern in der Bezauberten Welt etc Aus allen aber des Teuffels List Tuumlcke Gewalt heimliche Nachstellungen und Betrug handgreiflich kan ersehen und erkandt werden Hamburg Verlegts Gottfried Liebernickel 1698 [14] 409 [37] p (Vanini p 14) Nowicki - 1698 Altra ed ivi 1704 ss pp Nel cap II par 10 dopo un accenno allrsquoateismo antico e al Cardano in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti (laquoschaumlndliche Schrifftenraquo) di Vanini di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche (laquoDes Vanini Gaffarelli und Knutzen schaumlndliche Schrifften wil ich nicht anfuumlhren welche fuumlr eine blosse Erfindung und Gedicht die Lehre von den Teufeln achtenraquo) Preferisce invece soffermarsi su Hobbes

1698-6 Christian GRYPHIUS (1649-1706)

Christiani GRYPHII Poetische Walder Mit Koumlnigl(ichem) Polnischem und Chur-Saumlchlischem Privilegio Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch Anno 1698 [15] 866 [1] p (Vanini p 554) Altra ed ivi 1704 67 320 160 192 p (rist anast Bern H Lang 1970) Franckfurt und Leipzig Verlegts Christian Bauch anno 1707 [32] 254 [2] 255-826 p (Vanini p 508) Bresslau et Leipzig Blessing 1718 826 [8] 448 59 p (Vanini Bd I p 508)

Nel carme Das Verlangen Glaumlubiger Seelen aus dem 25sten Pf bey Hr J v G che fa parte dei Leichen Gedichte Vanini egrave menzionato nella seconda ottava insieme a Cremonini Spinoza e Hobbes laquoDer sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen Das doch wie hoch es fleigt ein leeres Stuckwerck bleibt Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden muumlssen Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts geglaumlubt Man fleugt wie Dedalus vermessen in die Houmlh Und faumlllt wie Icarus erbaumlrmlich in die See Spinoza Cremonini und Hobbes koumlnnen zeugen Vielleicht wird auch Vanin sein Ungluumlck nicht verschweigenraquo

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 27: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

27

1698-7 John HARRIS (1667-1719)

A refutation of the objections against moral good and evil in a sermon preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul October the third 1698 being the seventh of the lecture for that year founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St- Paulrsquos Church-Yard 1698 30 p (Vanini p 28) Sul concetto della divinitagrave come laquoGood Just and Righteousraquo Harris osserva che gli atei antichi come Protagora argomentarono contro lrsquoesistenza di Dio poicheacute riscontrarono che il mondo egrave zeppo di male e di miseria Ma la loro argomentazione ndash egli sostiene ndash egrave ridiculous gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontagrave la giustizia e la rettitudine (laquonot had a clear notion that Goodness Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a Godraquo) Non a caso Vanini (Amph p 90) osserva che Protagora era solito dire laquosi Deus non est unde igitur bona si autem est unde malaraquo

1698-8 John HARRIS (1667-1719)

The Atheistrsquos Objection That we can have no Idea of God refuted A sermon Preachrsquod at the Cathedral-Church of St Paul February the 7th 16978 Being The Second of the Lecture for that Year Founded by the Honourable Robert Boyle Esq(uire) By John HARRIS M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society London Printed by J L for Richard Wilkin at the Kingrsquos Head in St Paulrsquos Church-Yard 1698 27 [1] p (Vanini pp 5-6) Tr francese Reponse aux difficultez que forme les Atheacutees sur lexistence et les attributs de Dieu pp 1-86 in G BURNET Defense de la religion tant naturelle que reacuteveacuteleacutee contre les infideles et les increacutedules Extraite des Ecrits publieacutes pour la Fondation de Mr Boyle par les plus habiles Gens dAngleterre et traduite de lAnglois de Mr Gilbert Burnet Tome second A la Haye Chez Pierre Paupieacute MDCCXXXIX [4] 570 [2] p (Vanini pp 11-12 44)

Circa lrsquoesistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori A conferma Harris adduce quella di due autori lrsquouno antico e lrsquoaltro moderno Il primo egrave Sesto Empirico che parla dellrsquoateismo di Diagora Prodico Evemero Crizia e Teodoro il secondo egrave Bayle il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph p 35) laquoTo these I might add were it necessary that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time) and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph p 35]raquo E prosegue laquoThere are Writers so insincere as these kind of Gentlemen they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law Vaninus himself though he did at last suffer death madly for his infidelity as one (Blount Anima Mundi in The Oracles of Reason p 54) faith of him that died as madly himself yet he is very cautious and careful in his Writings how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph pp 151 e 334) That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Churchraquo

1698-9 Johann Jakob HOFMANN (1635-1706)

Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi omniumque Gentium chronologiam ad haec usque tempora Geographiam et veteris et novi orbis principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam Mythologiam ritus caerimonias omnemque Veterum Antiquitatem ex Philologiae fontibus haustam virorum ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam Praeterea animalium plantarum metallorum lapidum gemmarum nomina naturas vires explanans Editio absolutissima praeter supplementa et additiones antea seorsum editas nunc suis locis ac ordinis insertas uberrimis accessionibus ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte quam antehac auctior locupletior indicibus atque catalogis Regum Principum Populorum temporum Virorum et feminarum illustrium animalium plantarum tum praecipue nominum quibus regiones urbes montes flumina etc in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur Caeterarum denique rerum memorabilium accuratissimis instructa Tomus Primus [Quartus] Lugduni Batavorum Apud Jacob Hackium Cornel(ium) Boutesteyn Peter Van der AA et Jord Luchtmans MDCXCVIII t III [2] 994 p (Vanini t I voce Atheos t II p 857 voce Lucilius t III p 341 voce Noduterensis p 530 voce Palea t IV voce Vaninus)

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 28: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

28

Nella ed 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis in cui egrave citato di passaggio Vanini

1698-10 Robert JENKIN (1656-1727)

The reasonableness and certainty of the Christian Religion v I By Robert Jenkin Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St Johnrsquos College in Cambridge London Printed for Peter Buck at the Sign of the Temple near the Inner-Temple Gate in Fleet-Street MDCXCVIII t I [8] LIX [13] 471 p (Vanini p XXVIII) Aktre ed London Printed for P B and R Wellington 1700 [6] XXXVII [13] 471 p (Vanini p XXVIII) The Third Edition Corrected and very much Enlarged London Printed by W B for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn 1708 t I [8] XXVIII [10] 394 [6] p (Vanini p XVIII) London Printed by W B for Richard Sare 1715 London ivi 1721 The Sixth Edition London Printed for J J and P Knapton 1734 t I [8] XL [12] 422 p (Vanini p XVII)

Nella Preface trattando della veritagrave della religione Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale La presunta razionalitagrave di tali autori egrave del tutto priva di fondamento sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresigrave note lastuzia e la vanagloria di Vanini che osograve inserire in un suo dialogo la seguente espressione Aut Deus est aut Vaninus (in realtagrave il dialogo vaniniano recita vel Deus es vel Vaninus egrave evidente che tra le due espressioni cegrave una notevole differenza Nella versione di Jenkin lalternativa egrave posta tra lesistenza di Dio e quella di Vanini o esiste Dio o esiste Vanini Nel dialogo LIV p 409 linterlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare affermando che la sapienza da lui sviscerata o egrave quella di Dio o quella di Vanini) laquoThe Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible Aut Deus est aut Vaninus is such an expression as no man besides ever used in a Dialogue of himselfraquo

1698-11 Daniel KLESEL (m1724) ndash Thomas Friedrich HEERING (fl 1698)

De providentiae divinae gubernatricis veritate in Illustri Academia Wittebergensi indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS Fraustadiensis Polonus et respondens Thomas Fridericus HEERING Leob Prussus Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Wittenbergae Typis Martini Schulzii Acad(emiae) Typogr(aphi) [16] p (Vanini p [16]) Nowicki - 1698 Nel par XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura Costoro ndash egli scrive ndash se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa laquoEt sic ab Epicuri ortibus digressi revertimus in Stoicorum porticumraquo Di tal pasta egrave Spinoza il quale con il suo dogma laquode mundo et substantia necessario existenteraquo ha riproposto lo stesso scenario dottrinale Dello stesso avviso sono coloro che laquopro Deo habent ipsam naturam per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutumraquo Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini laquoQua ratione etiam Lucilius Vaninus qui ob Atheismum Tholosae combustus est Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabatraquo

1698-12 Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) ndash Christoph NAUE (fl 1698)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis Rectore Magnificentissimo Serenissimo Principe ac Domino D Friderico Wilhelmo Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE Alslebia-Magdeburg(icus) d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII horis antemeridiem Halae Magdeburgicae Literis Christiani Henckelii Acad(emiae) Typogr(aphi) [2] 50 p (Vanini p 27) In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinitagrave il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale laquoNon enim praestantissimmae disciplinae sed hominum improborum culpa est quare Vanini Spinosae Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religioraquo

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 29: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

29

1698-13 [Michel MAUDUIT 1634-1709]

Traitteacute de religion contre les Atheacutees les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens Ougrave en supposant leurs principes on les convainc qursquoils nrsquoont point drsquoautre party agrave prendre que celuy de la Religion Chrecirctienne Par le R P Precirctre de lrsquoOratoire A Paris Chez Michel David sur le Quay des Augustins agrave la Providence MDCXCVIII Avec Approbation et Privilege du Roy [30] 520 p (Vanini pp 88 322) Nowicki - 1698 Altra ed augmenteacute de plusieurs deacutemonstrations et de reacuteponses agrave de nouvelles objections Paris Roulland 1719 [28] 520 p (Vanini pp 88 322) Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677) Nel cap VII della prima parte a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilitagrave di conseguire la felicitagrave nella vita eterna contro gli empi che nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti simulando la pietagrave religiosa egli pregograve tutti i santi per aver salva la vita senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava laquoQursquoau moins pour contrebalancer un peu lrsquoautoriteacute de tant de Martyres intrepides ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqursquoagrave la mort quand ce ne seroit que lrsquoAtheacutee Vanino qui pour eacuteviter ce feu vangeur qursquoon lui preparoit agrave Thoulouse se couvrit de toutes les apparences de la pieteacute la plus sincere qui jeuna pria invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre sans qursquoil put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie eacutechapper le supplice qursquoil avoit si justement meriteacuteraquo Nel cap VII della seconda parte lrsquoautore riproduce quanto aveva giagrave affermato nelle prima edizione del 1677

1698-14 MOLANDER (pseud)

Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschaumlfftigte Parnassus Oder auserlesene Merckwuumlrdigkeiten und ungemeine Wunder-Faumllle In allerhand Historisch- Politisch- Geographisch- Militar- und Moralischen wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jaumlhrigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Goumltter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern Hamburg bey Gottfried Liebernickeln 1698 [12] (Vanini pp 340-342) Nel cap CXXX Die vielfaumlltigen Menschen-Wuumlnsche in materia di desideri umani lautore ricorda che nel dial XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarograve che avrebbe preferito essere un bastardo laquoWiewohl andere im Wuumlnschen nicht selten etwas wunderlich gewesen in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46 ein Huren-kind seyn der Hoffnung so vielmehr Verstand zu habenraquo

1698-15 Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) ndash Bogislaus LIEBEHERR (fl 1698-1723)

Q(vod) F(elix) F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is) Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i e 1698] Rostochii Typis Johannis Wepplingii MDCXCVIII [64] p (Vanini p [7]) Nowicki - 1698

Altra ed S l [ma Rostochii] s t [ma Weppling] recusa 1720 [56] p (Vanini p [6]) Nel par 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede (laquode propagatione fidei tyrannicaraquo) la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici (laquoper terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem quae in propagatione fidei imprimis Pontificiae contra haereticos sic dictos adhibitus fuitraquo) In tale contesto cade la citazione di Vanini di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553) a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede puograve essere imposta contro coscienza laquoNeque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili Genevae de Serveto Tholosae de Julio Caesare vel ut Gramondus eum nominat

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 30: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

30

Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo poenas iuste sumpta sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possintraquo)

1698-16 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica Scriptorum Thomasianorum h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Doctrinae quaedam quas hactenus in scriptis suis passim sparsit quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae Mense Januario 1698 Eruit eas M Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 80 p (Vanini pp 23 25) Nowicki - 1698 Nel cap I De Atheis eorumque gradibus par IV Rotth afferma che lrsquoesistenza degli atei teoretici egrave provata dalla perversitagrave di Matthias Knutzen di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza Vanini egrave dallrsquoautore considerato un ateo di secondo grado poicheacute si colloca tra coloro che a parole non negano Dio ma sostituiscono alla divinitagrave qualcosa che non ha unrsquoessenza divina (laquoAtheus secundi gradus est qui Deum quidem verbis non negat sed tamen pro Deo habet cui nullo modo essentia vere divina competere potestraquo) In altri termini lrsquoateo di secondo grado ammette un principio eterno che puograve essere il cielo il sole o la materia Tale credenza che era ampiamente diffusa nel mondo antico egrave stata riproposta allrsquointerno della cultura cristiana Seckendorff (1685) ndash scrive il Rotth ndash ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto laquoLucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninusraquo cremato a Tolosa nel 1619 laquohorribiliter furiensraquo

1698-17 Albrecht Christian ROTTH (1651-1701)

Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn D Christiani THOMASII in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi Assertiones aliae quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur sed confirmantur ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698 M(agister) Albrecht Christian ROTTH Verbi Minister apud Lipsienses Lipsiae Apud Haered(es) Friderici Lankisii 81-199 p (Vanini p 170) Nowicki - 1698 Lrsquoautore chiarisce che lrsquoidolatria non va confusa con lrsquoateismo come non va confuso lrsquoateismo propriamente detto con lrsquoateismo diretto Spinoza fu un ateo ma nel senso che sostituigrave a Dio un altro Dio lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti laquoSpinoza fuit Atheus Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit Idem Andreas Cesalpinus Lucius Vaninus et alii fecerunt qui pro atheis proprie sic dictis habenturraquo

1698-18 Andreas STUumlBEL (STIEFEL) (1653-1725)

M Andreae STUumlBELII s(cilicet) STIEFELS Dresd(ensis) SS Theol(ogiae) Baccal(aurei) Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M Alberti Christiani Rotthii Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica Ut vocat Ex scriptis Thomasianis eruta Sub Initium Februarii A(nno) 1698 Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument Halae Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi) [2] 92 p (Vanini pp 13 16) Nowicki - 1698 Stuumlbel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen Valleacutee con il De arte credendi e Vanini con lrsquoAmphitheatrum Nellrsquoarte di simulare la battaglia contro lrsquoateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi ma lo fece con lrsquoobiettivo di far scivolare nellrsquoateismo i lettori piugrave incauti laquoQua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus qui aliquandiu virus suum ita texit ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit sed revera decipulam esse voluit ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberenturraquo Fonti bibliografiche Spizel (1663 1676) e Koumlnig (1678) Tuttavia a tratti Roth dipende come Laub (1696) quasi testualmente da Spizel (1676)

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 31: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

31

1698-19 Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) ndash Samuel SEELIGER (fl 1695-1709)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu Praeside Dn M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO Rotenburgo-Franco Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER Vratislav(iensis) Lipsiae Literis Brandenburgerianis [36] p (Vanninus p [6]) Nowicki - 1698 Nel par II Wernher parte dal presupposto che lrsquouomo avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita ha come finalitagrave la vita associativa In tale ottica finalistica non crsquoegrave ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi egrave sciocca e scurrile empia e indegna di un filosofo drsquoingegno E tale egrave anche quella esposta da La Peyregravere nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis Dial XXXVII laquoQuod ita manifestum et omnibus ante oculos ut opus nihil videamus cum Hobbesio c VIII De cive par 1 absurde fingere homines subito e terra more fungorum esse exortos Scurriles nugae sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis c 8 et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan Nat Dial 37raquo

1699-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688 Frankfurt am Mayn bey Thomas Fritsch MDCXCIX Bd I (Th I-II) [22] 422 728 [52] Bd II (Th III-IV) 284 [6] 848 26 [16] p (Vanini Bd I Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 600-603 [47]) Nowicki - 1699 Altre ed ivi 1700 Bd I (Th I-II) [18] 411 [1] 695 [37] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 572 575-577 [35)]) Franckfurt am Mayn Bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd I (Th I-II) [18] 1202 [36] p (Vanini Th II Buch XVII c XVI par 8-13 pp 1071 1074-1077 [34] (Rist anast Hildesheim Olms 1967) Schaffhausen Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1741 Bd II (Th II-IV) [10] 1166 [4] p (Vanini Th II Buch XVII cap XVI par 8-13 pp 211-212) La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dellrsquoeresia egrave un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che ndash secondo lrsquoautore ndash sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche mistiche e scismatiche piugrave che nelle posizioni ortodosse Nel lib XVII cap XVI della parte II Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dellrsquoeresia e dellrsquoateismo osservando che non egrave lecito assegnare al XVII secolo lrsquoinfamia dellrsquoempietagrave percheacute in ogni tempo egrave esistito il miscredente che in cuor suo ha negato lrsquoesistenza di Dio Drsquoaltro canto ndash scrive il teologo luterano ndash si egrave esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando 1669 e di Mersenne nelle Quaestiones 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dellrsquoateismo Questo tipo di allarme generale poicheacute ndash dice Arnold ndash non porta ad alcun risultato anche percheacute in Germania non ci sono atei lrsquoItalia che ne egrave stata la culla drsquoorigine li ha da lungo tempo sconfitti in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo lrsquoOlanda egrave stata a lungo denominata laquosentina Atheorumraquo Il vero terreno fertile dellrsquoeresia egrave stata la Francia ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr Histoire de la religion des eglises reformeacutees 1690) egrave costretto ad ammettere che esistono atei manifesti Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi quali sono quelli di Pietro Aretino cui si attribuisce il De tribus impostoribus il De Periers autore del Cymbalum mundi lrsquoanonimo polacco autore della Religio Simonis Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralitagrave dei mondi nel De innumerabilibus e nel De lrsquoinfinito universo et mondi Geoffroy Valleacutee autore dellrsquoArs nihil credendi e Cosimo Ruggieri Ma lrsquoattenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini il piugrave famoso di tutti reputato il Cesare o lrsquoimperatore degli atei (laquoden Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hatraquo) giudicato secondo lrsquoautore da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte) Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici ma per essersi occupato di teologia suscitograve lrsquoinvidia e lrsquoostilitagrave di altri Magnati laquound bey den Grossen am hofe zu Pariss wie auch von den Studenten daselbst ie man aussdruumlcklich bekennet grossen applausum gehabt Auch hat er damit und weil er uber diss in die Theologie stoumlren wollen vermuthlich bey den andern grossen neid und folgends weitere feindseligkeiten verdienetraquo Ciograve spiega ndash secondo Arnold ndash il fatto che egli fu vittima di false accuse (laquofalschen anklagen wieder ihm) Ne egrave un esempio lrsquoaccusa di magismo dovuta al fatto che al momento dellrsquoarresto si scoprigrave che conservava uno scorpione in un vaso ma si trattava di un sospetto infondato poicheacute il Salentino chiarigrave che se ne serviva come rimedio

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 32: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

32

nella sua professione medica Le accuse piugrave gravi che furono allrsquoorigine della crudele esecuzione (laquograusamen hinrichtungraquo) in Place du Salin hanno la loro radice nellrsquoAmphitheatrum Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un porsquo di confusione poicheacute afferma che lrsquoAmphitheatrum stampato a Lione nel 1615 fu ripubblicato lrsquoanno successivo a Parigi con privilegio regio Assai stringate le citazioni dei Dialogi che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio (laquoDie vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen dessen titul dieser ist Amphitheatrum Lugduni 1615 Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sindraquo) In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis mai direttamente citato anzi confuso con il Physico-magicum che a suo dire sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi (laquosein ander buch das Physico-magicum waumlre zu Pariss oumlffentlich verbrant wordenraquo) Siccheacute tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dellrsquoAmphitheatrum che peraltro non prende in considerazione lrsquoeventualitagrave che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero che mosso dallrsquoodio accusograve Vanini di aver simulato nellrsquoAmphitheatrum la confutazione dellrsquoateismo Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688) il quale da una lettura diretta del testo ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalitagrave dellrsquoanima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei Vanini anzi protesta violentemente contro lrsquoateismo lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa chiama gli atei ciclopi e li considera i piugrave empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dellrsquoepicureismo di Machiavelli e di Cardano Ne consegue che nellrsquoAmphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo Anzi Vanini protestando la propria imparzialitagrave si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold Perciograve le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette Si vuole che egli abbia messo da parte le prove piugrave antiche e piugrave consolidate dellrsquoesistenza di Dio per sostituirle con altre piugrave nuove ma anche piugrave deboli La realtagrave egrave che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici percheacute reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilitagrave dei fondamenti della sua filosofia alla quale contrappone una visione mistica che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo laquoWeil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet sondern vielmehr zugiebt dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden koumlnte Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft dass Vaninus die alten gewoumlhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen ung hingegen neuere und schwaumlchere vergebracht haumltte so waumlre wohl folgendes hiebey zu gedencken ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gruumlnden vorgezogen wie es der titul des buchs selber weiset dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht und hielten sie daher von unzulaumlnglich oder gar Atheistenraquo Su che cosa poggia questa lettura mistica dellrsquoAmphitheatrum A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano essa egrave sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dellrsquoAmphitheatrum le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc VI) da lui citate Siccheacute lrsquointerpretazione di tutta lrsquoopera egrave fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dellrsquoesistenza di Dio con il ricorso allrsquoarcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio egrave principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinitagrave esemplarmente elaborata nella Exerc II Che egrave come dire che tutta lrsquointerpretazione arnoldiana dipende da poco piugrave di due o tre pagine del testo vaniniano La responsabilitagrave delle accuse ricade comunqne sul clero che reputograve il misticismo vaniniano come una forma di depravazione Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici tratti per lo piugrave e non senza qualche confusione da Gramond (1643) Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond la cui avversione a Vanini deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannograve il filosofo

1699-2 Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720)

Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B Mariae apud Ulzenses Exercitationes theologicae In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur necessariis notis explicantur dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam Hobbesium Zwickerum Limborchium Curcellaeum Episcopium Clericum Cl Burnetium Wendelinum Samuelem Andreae Redingium Abbatem Einsidlensem Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur Cum Indicibus Locupletissimis I Dictorum Scripturaelig

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 33: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

33

explicatorum et Vindicatorum II Rerum et Verborum Francofurti s t [ma Heichfeld] MDCIC [19] 200 [8] p (Vanini p 87) Nowicki - 1699 Nella Exercitatio IV De Deo et attributis divinis par 26 tra gli atei che oralmente o per iscritto (laquoore vel calamoraquo) demoliscono i principi innati e negano lesistenza di Dio egrave annoverato Giulio Cesare Vanini arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo lateismo attraverso la pubblicazione di due libri (laquosicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus postquam binis libris editis atheismum sparsisset eundemque per orbem propagare coepissetraquo)

1699-3 John HARTLEY (fl 1697-1709)

Catalogus Universalis librorum in Omni Facultate Linguaque Insignium et Rarissimorum Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae Lugduno-Batavae Ultrajectinae Barberinae Thuanae Cordesianae Tellerianae Slusianae et Heinsianae Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus [vols 2] Londini Apud Joannem Hartley Bibliopolam exadversum Hospitio Grayensi in vico vulgo Holborn dicto MDCXCIX [8] 175 [1] 159 [1] 40 192 128 [2] 129-160 48 57-264 214 [2] 16 25-119 [1] 80 80-114 [1] p (Vanini v II t V p 226) Nowicki - 1699 Seconda ed ivi 1701

Registra lrsquoAmphitheatrum e il De admirandis

1699-4 Johann Georg LEUCKFELD 1668-1726

Der verfuumlhrische Atheisten-Hauffe Und das Ungoumlttliche Wesen Unter den Christen worinnen so wohl Der Sinn- und Thaumltlichen Atheisterey ausfuumlhrliche Beschreibungen Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungoumlttliche Wesen am meisten uumlber die Laumlnder zu fliessen pfleget Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck uumlbergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD) Auff unkosten Henrici Theophili Steins Frankfurth Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft 1699 [32] 698 [16] p (Vanini pp 78-80) Nowicki - 1699 Nel secondo capitolo intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo Julius Caesar Vaninus) citato come autore dellAmphitheatrum letto in chiave pseudo-apologetica In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci (laquoer sich stellet als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tuumlchtigen Gruumlnden erweisenraquo) ma in realtagrave non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore lidea della non esistenza di Dio (laquoin der That aber solches nicht thut sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet und solche obenhin beantwortet damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben moumlgeraquo) Leuckfeld ricorda altresigrave il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio al re e alla giustizia Aggiunge che il Salentino si scagliograve contro Cristo e Mosegrave e che dopo la tragica esecuzione un greco difese linsegnamento da lui ricevuto (laquoUnd da er ferner unerhoumlrte Laumlsterung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen darauf lebendig verbrandt und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche wenn man ihn bekommen koumlnnen wuumlrde empfangen haben weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr geruumlhmet hatteraquo) Cosigrave con la sua veritagrave filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele guidato dal diavolo (laquoDieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis nemlich zum Teufel dahin gefahren) alla fine pagograve la sua pena Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheistraquo) esaltograve la ricca miniera di argomenti del suo libro (laquonach allen Argumenten seines Buches in vor gluumlckseelig Schaumltzen und preisen wolteraquo) come se avesse rettificato lo stesso Aristotele (laquoals es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandesraquo) Considerograve lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia (laquowie Joh der Taumluffer der Vorlaumluffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgaumlnger in natuumlrlichen Sachen gewesen waumlreraquo) Fu madato al rogo come il piugrave rigoroso ateo e filosofo di Stato (laquoVaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt wordenraquo) ma essendo stato un precursore di Satana nel bagliore del fuoco infernale patigrave i dolori dei dardi ignei di Satana (laquomit aller seiner Philosophisched

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 34: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

34

[sic] Weissheit keinen Augenbluumlck die Gluth des houmlllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satansraquo)

1699-5 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Joahnn Albert FABRICIUS (1668-1736)

Exercitatio theologica inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis quae indultu Facultatis Theologicae in Illustri Academia Kilonensi Sub Praesidio D Jo(annis) Fried(erici) MAYERI Lipsiensis Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is) pro licentia impetrandi summos in Theologia honores pridie Calendar Octobr(is) MDCXCIX horis ante et pomeridianis publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO Lipsiensi Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico Kiliae Literis Barth(oldi) Reuth(eri) Acad(emiae) Typ(ographi) MDCXCIX [8] 48 [23] (Vanini p 44) Nowicki - 1699 Altra ed 1714 [8] 48 p (Vanini p 44)

Nella sect V Mayer afferma che sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalitagrave dellrsquoanima tuttavia chiunque legga i libri dellrsquouno e dellrsquoaltro non dubiteragrave che il Salentino condivida la medesima empietagrave di Cardano (laquoSed qui utriusque scripta legerit idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit haec una cum arrogantia quam passim ex Cardano suo hausisseraquo

1699-6 Johann MEYER (- 1725)

שלם סוטא וסדר Sive Chronicon [Seder lsquoolam rabah ve-seder lsquoolam zutah] סדר ץולס רבא Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit et Commentario perpetuo cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt illustravit Johannes MEYER S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor) Accedunt Ejusdem Dissertationes tres I De Historia S divina origine et infallibilitate II De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I III De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco Cum Indicibus copiosissimis Amstelaedami Apud Joannem Wolters [Colophon Harderovici Apud Albertum Sas Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum] MDCXCIX [13] 1283 [1] p (Vanini p 143) Altra ed Amstelaedami Visscher et Schooenburg 1706 ss pp

Nei Prolegomena par XXXVIII Meyer ndash sulla scorta di Mersenne (1623) ndash sostiene che lrsquoateismo vaniniano egrave in stretta relazione con il suo astrologismo laquoHic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes mihi audire videor qui omnia in astro rum influxus contendunt eaque rerum omnium quae contingunt praesertim prophetiae signa esse contenduntraquo

1699-7 Johann MICRAELIUS (i e Johann LUumlTKESCHWAGER 1597-1658)

Johannis MICRAELII Pomerani Historia ecclesiastica qua Ab Adamo Judaicae et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae ritus persecutiones Concilia Doctores Haereses et Schismata proponuntur edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior ex utraque parte Scriptores praecipui et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae) Lipsiae et Francofurti Sumptibus Christophori Seidelii Bibliop(olae) Magdeburgens(is) 1699 Typis Andreae Zeidleri [18] 2293 [84] p (Vanini pp 888 [82]) Nowicki - 1699 Nel lib III sez II De haeresibus cap LXXI entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo i Politici i machiavellistae i libertini i Neutrales seu Neutralistae gli sceptici i negatori dellrsquoimmortalitagrave dellrsquoanima Tra questi ultimi elenca Pomponazzi Cremonini Aretino ed indica come laquoomnium corypheus Vanini Neapolitanus theologus antea pontificius editis libris numen quod Deo detraxit naturae tanquam reginae mundi adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit tandem Tolosae crematus estraquo

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 35: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

35

1699-8 Samuel STRIMESIUS (1648-1730) ndash Abraham ANDREAE (fl 1699-1705)

I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi) ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra sive persecutionum sacrarum Theoria et Praxis Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO SS Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario) Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario) Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius) In Auditorio Majori Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V Francofurti ad Viadrum Literis Tobiae Schwartzii 118 p (Vanini p 86) Nowicki - 1699 Nel cap XIX par IX Vanini egrave ricordato come pseudo-martire ovvero egrave annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dellrsquoateismo laquoSic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuitraquo

1700-1 Gottfried ARNOLD (1665-1714)

Fortsetzung und Erlaumluterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie bestehend in Beschreibung der noch uumlbrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert Mit Koumlnigl Polnischen Churfl Saumlchsischen und Churfuumlrstl Brandenburgischen Privilegiis Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritsch Jm Jahr 1700 [8] 848 26 [18] p (Vanini p 83) Altra ed Franckfurt am Mayn bey Thomas Fritschens sel Erben 1729 Bd II (Th III-IV) [8] 1488 [16] p (Vanini Th III c IIX par 40 p 84) (Rist anast Hildesheim Olms 1967)

Nel cap VIII par 40 della parte III Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr Spizel 1669) come Vanini per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans laquoIch wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen koumlnnen dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet habenraquo

1700-2 Jakob BRUNNEMANN (1674-1735)

Dissertationem de furtis non agnitis Rectore magnificentissimo serenissimo Principe Ac Domino Dn Friderico Wilhelmo Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede etc etc etc In Illustri Fridericiana Praeside Jacobo BRUNNEMANNO J(uris) U(triusque) Licentiato ad diem Martii A(nno) MDCC H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis) Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke Luneburgicus Halae Magdeburgicae Literis Johannis Jacobi Krebsii Acad(emiae) Typogr(aphi) 62 p (Vanninus p 58) Nel par 6 Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo allrsquoentusiasmo e per lrsquoaltro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie lrsquoateismo e di corroborarlo di fatto Oltre tutto scrive il Brunnemann egrave dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei Molti intellettuali sono stati iscritti nellrsquoalbo dellrsquoateismo per essere stati sospetti al clero Ma il Morhof ritiene che chi legge lrsquoAmphitheatrum si troveragrave di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dagrave Anche percheacute molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta E tuttavia anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo ingiustificata e falsa egrave comunque lrsquoaccusa di Schoock E ndash aggiunge Brunnemann ndash probabilmente dista di piugrave lrsquoateismo dallrsquoentusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra laquoEquidem nolo hic inquirere fusius quo jure quave injuria inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus ex historia apud Grammondum notissimus Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri qui ultra communem sortem jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti illi certe et juste suspicantur annon in cerebello potius cleri et inimicorum quam revera atheus fuerit Vanninus Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt uti Morhofius lib II Polyhist cap VIII testatur illi sane longe alia nobis enarrant quam quidem de illis sit qui semper Vannini atheismum crepant quem fortassis nunquam legerunt imo ne viderunt quidem Posito vero Vanninum fuisse Atheum Schoockii tamen

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 36: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

36

imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae Neque enim coelum puto tantum distare a terra quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus Cartesio simul imputatiraquo

1700-3 Caspar CALVOumlR (1650-1725)

Fissurae Sionis hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus Theologico-Historicus Ita adornatus ut post Historiam secundum calculos Chronologicos additis Imperatoribus ac Pontificibus interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis fideliter ac sine studio partium recensitam Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur Ubi opera cumprimis datur ut ex centro veluti ac radice monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe praecipua Cardinalium ceu vocant sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur adeoque verum Religionem esse ac interesse eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa Evangelicae Reformatae ac Pontificiae earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis confessionibus ac decretis sincere pandens hisce temporibus ubi de Religionum unione consilia aguntur forte non omnino inutilis Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem Opera ac Studio Casparis Calvoumlrii Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio Lipsiae Impensis Johann(nis) Christoph(ori) Koumlnig Anno 1700 [94] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408 [82]) Nowicki - 1700 Seconda ed De variis orbis religionibus Opus historico-dogmaticum Lipsiae Impensis Johann Christoph Koumlnig Bibliopolae Goslariensis 1705 [84] 1172 192 [84] p (Vanini pp 408) Nel lib XV cap II De Ryswyco Seculi XV Anno Christi 1492 Calvoumlr ricorda che Herman van Ryswyck sostenne 1) che la Sacra scrittura egrave falsa 2) che Moseacute non vide mai Dio neacute ricevette da Lui le tavole della Legge 3) che Cristo non fu figlio di Dio ma fu un seduttore 4) che egrave falsa la creazione degli angeli 5) che lrsquoanima egrave mortale 6) che non esistono gli inferi Dai semi dellrsquoateismo del Ryswyck derivarono ndash secondo lrsquoautore ndash i libertini del XVI secolo e lrsquoateismo vaniniano del secolo corrente laquoSufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus de quo videri potest si placet tractatus noster dictus Gloria Mosisraquo

1700-4 Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745)

Ernesti Salomonis CYPRIANI Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universitaumlt Allgemeine Anmerckungen uumlber Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie Worinnen bescheidenlich und gruumlndlich erwiesen wird dass Arnold vermoumlge seiner vorgefassten Meynungen nothwendig parthenisch schreiben seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gruumlnde bauen und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen muumlssen dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini denen Donatisten zum Behuff uumlber sechsmahl verfaumllschet worden Helmstaumldt Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm Universit Buchdr Im Jahr 1700 [8] 106 p (Vanini pp 75 88-89) Altra ed Franckfurt und Leipzig Paul Guumlnther Pfotenhauern Buchhaumlndlern in Coburg 1701 [10] 24 244 p Ristampato a pp pp 66-95 in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien Dritter Band In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken Anmerckungen Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften Als auch die Theils von dem seel Verfasser selbst theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erlaumluterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nuumltzliche Zusaumltze mitgetheilet werden Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollstaumlndigen Register uumlber

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 37: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

37

alle drey Baumlnde Schaffhausen druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter Gebruumldere 1742 Bd III [20] 356 740 [96] p (Vanini pp 87 90)

Nel cap VII par 12 Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo Egli ha difeso ndash scrive Cyprian ndash persino un ateo famigerato (laquoberuumlchtigte Atheistraquo) come Vanini Andando incontro al patibolo Vanini disse di voler morire da filosofo Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini Dice che la sua non fu una filosofia pagana come solitamente si sostiene ma fu vera saggezza la quale lo indusse a confrontare sotto la spinta di un vero amore il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo Che cosa non si sogna di dire Arnold Che cosa produce la sua parzialitagrave Egli egrave talmente accecato dalla sua parzialitagrave che si egrave prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo laquoWeilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget so haumltte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan wie wacher er Leute zuentschuldigen weis denen er wohl will Vaninus der beruumlchtigte Atheist sagte als er an der Tod gieng ich will philosophice sterben Nun wollen wir houmlren wie der gute Vaninus entschuldiget wird So sagt Arnold damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen nebenst seinem unerschrockenen Muth darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag Nun nun wenn das erklaumlren gilt so will auch alles excusiren koumlnnen wass die unsern geschrieben Wen koumlnte doch wohl eine artigere Erklaumlrung traumlumen Wass thut die Parteiligkeit nicht Woher weiss es Arnold ohne zweiffel Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen wenn er uumlber die Unsern hergehet Ja sagt Arnold man muss nach der wahren Liebe die alles hoffet die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel Cornelium Martini da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket Man kan hierbey wohl sehen dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende Arnold hatte sich vorgesetzt alles uumlbels von uns und alles gute von denen zu schreiben welche wir verwerffen So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn und solls alles brechen und knacken Umb desswillen mussen diess gleichguumlltige Reden werden Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn die hoffet Vaninus habe seine Worte so wollen erklaumlret wissenraquo

1700-5 Franccedilois GESVRES (1662-1705)

Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis Antverpiae Ex Officina G S MDCC [2] XXII 785 [7] p (Vanini p 416) Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente

1700-6 Claude GILBERT (1652-1720)

Histoire de Calejava ou de lrsquoisle des Hommes raisonnables Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme S l [ma Dijon] s t MDCC 329 [7] p (Vanini p 72) Nel Dialogo I De lrsquoideacutee de Dieu Gilbert immagina che Christofile Alatre Eudoxe LrsquoAvaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che per quanto si abbia notizia dellrsquoateismo di Crizia di Diagora di Evemero e di Teodoro non si puograve essere certi della esistenza degli atei percheacute non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa Tuttavia Monsieur Deacutericaut nellrsquoEtat de lrsquoEmpire Ottoman lib II cap XII afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi come Vanini Egli poteva salvare la sua vita ma preferigrave sacrificarsi per puro e disinteressato amore della veritagrave laquoIl puvoit comme Vanini sauver sa vie par un repentir mais il aimoit mieux disoit il la sacrifier agrave un amour pur et desinteresseacute de la veriteacuteraquo

1700-7 Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698)

Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae exhibens Doctrinam Veritatis quae secundum pietatem est eamque contra Adversarios quoscumque Veteres et Novos vel in Fundamento fidei vel circa illud errantes ita asserens ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν adeoque sit plenissimum theologiae didacticae elenchticae moralis et historicae Systema Tiguri Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri 1700 [18] 741 p (Vanini pp 104 107) Nowicki - 1700 Seconda ed Tiguri Ex officina heideggeriana 1732 [14] 742 p (Vanini pp 104 107)

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 38: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

38

Nel Locus IV De vero triuno Deo par VII con nota marginale laquoVanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus detegunturraquo lrsquoautore afferma che Vanini laquoprofligatissimae mentis Atheusraquo risuscitograve lrsquoempietagrave dello stoicismo (laquoStoicorum Gentilium impietatem ex orco resuscitavitraquo) Vanini e Spinoza infatti osarono proclamare che Dio egrave la natura (laquoUtrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi suntraquo

1700-8 Johann Nikolaus HERT (1651-1710)

Joannis Nicolai HERTII J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni Commentationum et Opusculorum De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali publica feudali et romana nec non historia germanica argumentis tomi tres Francofurti ad Moenum Sumptibus Joannis Davidis Zunneri Anno MDCC t I [12] 479 42 p (Vaninius p 98) Altra ed Francofurti ad Moenum Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J A Jungii 1713 Francofurti Joh Adami Jungii 1716 Francofurti ad Moenum Heinscheit fuumlr Zunner et Jung 1737 Francofurti ad Moenum apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae et Henr Hort 1737 [77] 1042 [61] 1010 p

Nella De socialitate primo Naturalis Juris principio Dissertatio sect I par VII in riferimento alla generazione spontanea Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive) gli uomini nascono dalla terra come i funghi Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm Dial XXXVII) e da La Peyregravere (laquoUnde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitisraquo)

1700-9 Abraham JAumlSCHKE (1675-1719) ndash Johann Georg SCHULTZE (fl 1700-1703)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem incliti ordinis Philosophorum benigno incultu Praeside Dn M(agistro) Abrahamo JAumlSCHKE Fil Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700 H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis) Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect Lipsiae excudebat Christoph(orus) Fleischerus s d [ma 1700] [24] p (Vanini p [22]) Nowicki - 1700 Nel par 22 lrsquoautore afferma che lrsquoateismo moderno si ricollega a quello antico Se gli atei moderni hanno provocato lrsquoira divina che crsquoegrave da stupirsi se tali mostri hanno inondato lrsquointero orbe di dottrine empie Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciograve rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico laquoQuid mirum quod tam monstrosis tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere videatur Gottfrid [sic] Arnoldus qui tamen mirum quantum Atheos illos excusat atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facitraquo

1700-10 Valentin Ernst LOumlSCHER (1673-1749)

Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer houmlchstnoumlthigen Schrifften als 1 Phraseologiae Sacrae 2 Theologiae Polemicae Generalis 3 Theologiae Mysticae Orthodoxae nebst einigen andern zu heiliger Erwegung L Valentin Ernest LOumlSCHER Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Juumlterbog [Wittenberg ] Im Jahr Christi 1700 32 p (Vanini p 23) Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Loumlscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti atei deisti e spinozisti avversari della fede cristiana confutati da Grozio Huet Vassor Abbadie e Stillingfleet i quali hanno scritto a favore della veritagrave della religione cristiana Nel cap II Theologia Polemica Generalis cosigrave egli scrive laquoHabe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet als die Buumlcher derer Atheisten und Naturalisten darinnen sie die Christliche Religion verdaumlchtig zu machen sich bemuumlhen als Vanini Cesalpini Spinosae etc und hingegen was Grotius Huetius Vassor Abbadie Dyroit Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben habenraquo

1700-11 Johann Friedrich MAYER (1650-1712) ndash Caspar HUumlLSEMANN (fl 1700-1702) ndash Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) ndash Daniel BANDECO (1631-1715) ndash Jacob MIDDELBORG (fl 1700)

Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI S Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici) Dissertationes Tres Utrum fata Religionum Regionum et Urbium dependeant ab Astris Ad

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 39: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

39

Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn Magnum de Vvedderkop Hamburgi Apud Joachimum Reumannum 1700 [Allrsquointerno si trova il seguente frontespizio Q(uod) B(ene) V(ult) Disp I Utrum fata Religionum dependeant ab Astris exibentem thema Christi et Lutheri Sub Praesidio D Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri SS Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN Hamburg(ensis) opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK Hamburg(ensi) Daniele BANDECO Berolin(ensi) Jacobo MIDDELBORG Hamburg(ensi) ad d(iem) Junii A(nno) 1700 Hamburgi Imprimebat Joachimus Reumann 16 16 12 p Vanini Disp I p 10 Nowicki - 1700 Nel par 3 tra coloro che sono caduti nellrsquoempietagrave di indagare sullrsquooroscopo di Cristo oltre ad Alberto Magno Pierre drsquoAilly Giuntini Russiliano e Cardano sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini laquoin Dialogisraquo

1700-12 Johann Ernst MUumlLLER (fl 1700-1701)

J T O J N A Programma de officio hominis erga Deum Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn Wilhelmi Ludovici S R J Quattuor-Viri Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini Dynastae Arnsteti Sondershuse Leutenbergae Lohrae et Clettenbergae Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum Omnes omnium Ordinum Spectantissimos Doctissimosque Viros qua par est pietate observantia et humanitate una cum Dn Rectore Collega et Amico invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS Con-Rect(or) Rudolfstadii Literis Heinrici Urbani s d ma 1700 [1] 8 p (Vanninus p 3) Muumlller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei come Aretino Poggio Bracciolini Vanini Herbert di Cherbury Hobbes e Spinoza laquoQuis Petro Aretino seu Poggio Florentino Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus Mose Christo et Mahomete enixus est sceleratior homo dici aut cogitari potest Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentiorraquo

1700-13 Georg PASCH (1661-1707)

Georgii PASCHII Gedanensis Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia quae Kilonii Holsatorum est Prof(essoris) Ord(inarii) De novis inventis quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas Tractatus Secundum ductum Disciplinarum Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus Additi sunt Indices I Auctorum quorum scripta dicta et facta recensentur illustrantur laudantur vel castigantur II Rerum maxime memorabilium Lipsiae s t [ma Grosse] MDCC [20] 812 [25] p (Vanninus p 422) Editio Secunda priori quarta parte auctior Lipsiae Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii 1700 [20] 812 [25] p (Vanninus p 422)

Nel cap VI De inventis medicis par XXVII Pasch cita il De adm Dial LVII pp 433-434 [ma 433 435]

1700-14 Willem SPANDAW (fl 1700)

De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem By Willem Spandaw Te Utrecht Goes L Backer 1700 Altra ed Te Utrecht by Jurriaan van Paddenburg 1733 [66] 186 p

Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti allrsquoateismo pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo che sta conquistando la Francia lrsquoOlanda e lrsquoInghilterra

1700-15 Adam TRIBBECHOW (1641-1687)

Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) B Adami TRIBBECHOVII D primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)
Page 40: BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 - ILIESI Istituto per il ... · Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità

40

per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii Filii in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti) Sumtibus Johannis Bielckii Bibliop(olae) Jenae Typis Chistophori Krebsii MDCC [8] 62 [2] 8 p (Vanini pp 39 51 7-8) Nowicki - 1700 Nel cap VII De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generograve gli atei arabi nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo (laquoEx hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes qui κατrsquoἐξοχήν Philosophi dici voluerunt hostes omnis revelatae doctrinae omnis Prophetiae adversariiraquo) uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini Pomponazzi Antonio Rocco (1586-1653) e Vanini i quali professarono lrsquoateismo con il pretesto di scrivere di filosofia laquoEx hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius Cremoninus Antonius Rochus ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professiraquo Nel cap XI De naturalismo atheistico lrsquoateismo vaniniano egrave associato ai versi di Petronio per i quali le divinitagrave furono generate dal timore (laquoprimos in orbe Deos fecit timorraquo) Con rinvio a Gramond (1643)

1700-16 Otto Dieterich VOumlGEDING (m 1700)

Catalogus librorum quorum auctionem publicam in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern Gedani 1700 147 p (Vanini p 70) Nowicki - 1700 Registra alla pos 307 il De admirandis

  • Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i e Collectanea quaedam eorum quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Frideric
  • 1700-15 Adam Tribbechow (1641-1687)