kayecahiertangoln1
TRANSCRIPT
tangol kayé tangol / cahier tangol - n * 1numéro co-édité par Nout Lang
ABCDEFGHIJKLMNOPQR
STUVWYYZ
~MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM
.MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd
`QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW" ~)93WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
fWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg. *WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WA KWWWWW@3N0yCWWWWW0:!UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi"`" lg0v3: . |\.: `|*WWWWWWWWWWWWWWWWWW
@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM- '*dWWWWWWWWWWWWWWWWW
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0- :AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW[ .-9@gU0WWWWWWWWWWWWWWWW
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&u. .&WWWWWWWWWWWWWW
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw` -;;-f&QU~ JWWWWWWWWWWWWWWWW
MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*_Y@Mx' .` .;7oSVWWWWWWWWWWWWWWWWW
aWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN*` .JnuUMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw F ~@MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU- `|";F@WW0C- @` $@WWWW@B&BWWWWWWWWWWWWWWWWWW
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW6WWW@' |}QWWWWWMDU, A$ "',;|- -*hWWWWWWWWWWWWWW
~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMW,<@W# _\"-`-,` ~W3,* ,WWWWWWWWWWWWW
-WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN "WQ .mWc- pWWWWWWWWWWW
@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW+`-W$` -. ~r h@| ,WWWWWWWWWWWW
MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU |WW{ j$\ #M' $WWWWWWWWWW
8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ`^MW0Y v| '~` .SMMd \WWWWWWWWWWW
`&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WWW3 ` 9-+Yi+Ja=rEo~ +WWWWWWWWWWW
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWNJ'` ", ]WWWWWWWWWW
:WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW%-` " >0P< pWWWWWWWWWWW
3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN.. ` `-";;iZQWWWWw" pWWWWWWWWWWW
CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW" :\te9&@WWWW@WWWWWWW8| 9WWWWWWWWWWWW
:wWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW; _h0WW&Cg;K^-G*\Dq0WWW? @WWWWWWWWWWWW
'UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWx "mWWMMgW@WWWWWWWWWWWy WWWWWWWWWWWW
!MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd ~wWWWWWWWWWWWWWWWM` oWWWWWWWWWWWW
`*8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM/ . "hMWWWWWWWWWWWM, eWWWWWWWWWWWWW
-n@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*r -+K*ifwwqf` *WWWWWWWWWWWWW
,kMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@ "MWWWWWWWWWWWW
`*gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm: l@WWWWWWWWWWWWW
~@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo -N0WWWWWWWWWWWWWWW
*WWWSUWWMWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$f` 5WWWWWWWWWWWWWWW{c
@WWWWWW@Q0@W83$WW0M@WWWWWWWWWW08pI+. vWWWWWWWWWWW0Ro^-
;WWWWWW&6Qo~` :4d`:A8&WWWWWWWWWWWW@9v,` -.'';*#WWWWWWMwKt\'
-JMWW@p*!+' ?gQc ?v0WWWWWWWWWWWWWW%&@WWWWWWWWWWMe|
-{@WWQ=` ,WWWW6~ +9@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM?`
:SMWW8\ ht^ " F*AWWW@L. 'C6@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWn"
|HWWW&iJANM? +g` &k|vr>!+vSh\ -\SMWWWWWWWWWWWWWWWWW0T`
^8WWWQu{MWkvFU\ ,Z- 'WW%o Mh- .AWWWWWWWWWWM&Fc9WW0/
"mWWWWXgWWW06{|` , < hk+`Q+ CKMp!- `C4MWWWWWWW8, \@WWV
r@WWWWWWWM?_ ^|JH[- ic\$W@q| `*AAL `tWWWWWWWW0j ~gWW8-
!WWWWWWW&v.`+JLl"` |hWWWWWWS,-` .!` ` .0WWWWWWWWWR+ +0W0"
MWWWW@WWNn9V| `rMWWWWWWWWW3* ;MZ ;Q 0WWWWWW8QWWW&J-`SW@*
vWWWWWWWW&*. jM@RS9WWWWWWWWW~ `-"&= 'WWWWWWo :CK\\1. \MW9`
|WWWWWWWWA` '\r" .': ^@WM&#@WWWWWWWWWR ? . ~WWWWWWg^~' -BWK
0WWWW@#J:`rUR)~-?$WM; @WWWW0@B%@WWWWWWWc ,WWWWWWWWWWNt` -0WX
`MWWWp!+4Ww^."H@W@Qh' WWWWW0ivqWWWWWWWW%` KV,.WWWWWWW%3&WW0r ~@Wm.
vWWW8&O_` -$W@~ `+hSWWWWWWWWWWWWHC@WWWi 2: tW@dWWWWWWWD +3MW#, =WW0|
WWWd`>. -W$~ >M8.~WWWWWWWWWWK_ 'HWW& K <RWWWWWWWWWD `SWWo` KWWWj
UWWJ > \WE: :5O{)rMWWWWWWWW&~ c$WQr:%\|_"&`R@WWWWWWWQ ixWW%" .uMWWWm.
.hWW&USF|) >1+^uKU[$#i 'r&&:PWWWWWS` "y@WWl6OQ" OWWWWWWW@` WWWQs .gWWWWWB
QWWW@WWWB@RM)@WS~` 3KQ1. vWWW0~ .I@WWM;: 4I8WWWWWW~ WWW-Yw.*WWWWWW
^WWWWWWWWWWWHUr." -wWWWV` .VWWWM" QC*WWWWWWn ?WWh ;0m,0MWWW
VWWWWWWWWWWW9` `x@WWw: ,9WWMiW?|WWWWWWW' $WW{ .8Wq:MWWW
.MWWWWWWWWWWW6 >0WW&+ |FMWWE"WWWWWWW%v` ,@WW@~ *M%$WWW
vWWE\WWWWWWWWo 'HWW@J `SWWQWMWWWWWWW@$@WWW6 ,"bWWW
uW& EWWWWWWWW:`t@WWe. ^MWWWW0@WWW:'_+US.? -:iWWQ
CW. QWWWWWWW!8WW9, '6WWW#8WWW; ` ,WWW
mGk@WWWWWWWWMK+ 'o@WWWWWW%| TWWW
-@WWWWWWWWR| -AWM4WWWM;;;` ,MWWW
~mWWWWWQ+ CWWWWWWWWW&- rWWW
:WWHs; vWWWWWWWWWZ MWWW
:\ 6WWWWWWWF |='WWWe
:WWWWWWWW@M@WWM!
9WWWWWWW$WWW$-
sWWWWWWWWWg-
|WWWWWWWWM-
,WWWWWWW&'
~WWWWWWW"
+M#W$F1@6
i:0WS;CC
`5WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw:
'NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@x`
!QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ.
CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm
<WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#:
.SWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@v
pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ
@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
:WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWZ
$WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\
vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@r
.@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW-
*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWz
^WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW`
'WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW~
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|
QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ
EWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMg3=:` `;V3ptpMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW)
JWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0*. .:;\l3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWe` +@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMU" oWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
:@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW1 7WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0~ VWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS
:WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW3` -QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW>
`KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8" AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM`
.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg` `'~|:. `^RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;
&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@- j0WWWWWWM#OS; 'lAMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM
*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW{ .:|;;;u0WWWWW0*` :$WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWE
-WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW. .|;;_0WWWWW$' `8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM.
uWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi -;;?[&WWWWWWWWWW) ~MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@;
AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv v8WWWWWWWWWWWWWWWWM xWWWWWWWWWWWMWWWWWWWWWWWWWWWWM;
`NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW& _@WWWWWWWW@uS@WWWWH= \WWWWWWWWWWWAMWWWWWWWWWWWWWWWv
,WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWT `|i3%WWWW0uu$WW#" QWWWWWWWMDWWWWWWWWWWWWWWWWWw`
*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv `,;r***^;: oWWWWWWW0HWWWWWWWWWWWWWW@y:
hWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo 9WWWWWWWW@W@O?"gWWWWWWWW^
`8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW. dWWWWWWWQ. iWWWWWWW@~
.%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW| ;WWWWWWW~ .BWWWWWG-
'0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo >@WWWW? `rcMWW@[:
'%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW^ _l< :XOWWg. .KWWW@F.
.gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN: `` -GW#T ^LvWWW0i^S@WWWm-
SWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&b@0(>|` ,y@Wg `WWWWWWWWWWWWWO
"QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@S**vV&WWWWD rS?'. `--- -mWWWWWWWWWWWWW:
i0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#; ~SQWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWp
`=DWWWWWWWWWWWWWWWWWWW^;%WWWWWM>` ';vGMWWWWWWWWWWWWWWWW8`
`|JVH&WWWWWWWWWWcO@o `i*uqMW0PC*i;;;\+=^;;''/MWWWWWWWWWWWW8`
-|=eMWWWW0r. '!oU3SSSSUO6&&&&&&w[*UWWWWWWWWD`
`FWWWWWWmC|'. oWWWWWWWWU`
|MWWWWWWWWW -RWWWWWWWWv
'&WWWWWWWW&` ^g&pSST*GAgWWWWWWWWM|
`hWWWWWWWWc ;F#@WWWWWWWWWWWWWR.
"HWWWWWWA `|7KMWWWWWWW@J
"PWWWWWw+ `UWWWWWQ"
-t0WWWWMu_ 'QWWWWF`
;VMWWWWMdOOy!_`.^AWWWWB"
~tmMWWWWWWWWWWWWWW2`
'^vSpOOOOOkxi_
G R A F I 2 0 0 1 : P R O P O Z I S I O N T A N G O L P O U É K R I ( R ) L E K R É O L R É N Y O N É
G R A P H I E 2 0 0 1 : P R O P O S I T I O N T A N G O L P O U R L ’ É C R I T U R E D U C R É O L E R É U N I O N N A I S
tangolgrafi2001
C E Q U E T A N G O L E S T …
Tangol est composé avant tout d’amoureux de
toutes les langues et, en particulier, du créole
réunionnais. Ce sont des écrivains animés de
la passion des littératures du monde. Des
artistes, acteurs culturels, enseignants profon-
dément attachés à la langue créole… Des cher-
cheurs, linguistes, sociologues… qui abordent
la question de l’avenir de la langue réunion-
naise dans un esprit constructif. Des bénévo-
les qui consacrent beaucoup de leur temps à
l’édification d’une langue réunionnaise écrite.
Tangol adresse ses remerciements aux lec-
teurs et à tous ceux qui ont participé aux tra-
vaux (effectués et à venir) pour leurs sugges-
tions, commentaires, critiques, remarques et
contributions.
C E Q U E T A N G O L N ’ E S T P A S …
Tangol, dans sa participation au travail sur l’or-
thographe de la langue créole de La Réunion, a
pour seul but de formuler des propositions sus-
ceptibles d’améliorer la communication écrite
en créole réunionnais et de rendre plus efficaces
les instruments de communication déjà dispo-
nibles. Tangol n’est investi d’aucun mandat, n’a
aucun pouvoir de décision, aucun titre de pro-
priété sur la langue réunionnaise qui est notre
bien à tous. Il n’est pas en état de lancer des déc-
rets, pas plus que de faire et de dire la loi Il n’est
pas le porte-paroles de quelque instance que ce
soit Les membres de Tangol ne se considèrent
pas comme les gardiens ni comme les censeurs
de la langue. Leurs propositions ne visent en
aucun cas à définir la norme de la langue et à
décider de la forme à dire et à écrire. Leur démar-
che n’est pas de toucher aux usages linguis-
tiques, à la façon de parler des individus, à la
parole des utilisateurs de la langue : celle-ci relè-
ve de la liberté d’expression et chacun est libre de
sa parole. Loin de vouloir bétonner, verrouiller,
cloisonner, Tangol est au contraire convaincu
que c’est la langue orale, la parole vivante ouver-
te à la modernité qui est source d’innovation, de
dynamisme et de renouvellement incessant. Les
chances du créole de réussir son passage à l’écri-
ture dépendent de la volonté commune de ceux
qui l’ont en partage : locuteurs qui au quotidien,
patiemment, dans l’anonymat, créent l’usage ;
poètes, écrivains, musiciens par leur créativité
artistique ; théoriciens, linguistes, chercheurs.
tangolgrafi2001
K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1
co-édité par nout langRemerciement à la Région-Réunion
août 2002
design : kamboo 1€
l’écriture d’orientation étymologique
C’est celle utilisée dans la longue lignée des tex-
tes inaugurée par les fables de L. E. Héry depuis
1828. La transcription fantaisiste et peu rigou-
reuse de ces premiers textes écrits créoles a fait
l’objet dans les dernières décennies du XIXe siè-
cle d’un examen critique sévère et de rectifica-
tions de la part d’observateurs comme De
Cordemoy et Volcy-Focard, qui, soucieux « defixer l’orthographe, jusqu’ici indécise, incohérente desmots de ce parler original »,soulignaient « l’impérieu-se nécessité de rappeler autant que faire se peut l’étymo-logie des mots employés », « d’écrire les mots de notrepatois selon leur prononciation propre » (volcy-focard : Du patois créole de l’île Bourbon, Bulletin
de la Société des sciences et arts, 1884).
Spontané et mimétique chez certains auteurs,
plus raisonné et motivé chez d’autres, ce type de
graphie recouvre des écritures différentes selon
leur degré de rapprochement avec le français,
mais procédant du même principe : transposer
les habitudes orthographiques traditionnelles de
la langue française sur le créole.
l’écriture d’orientation phonologique
Sur la base de la langue créole dotée de son pro-
pre système autonome ont été fondées dans les
années 6o les prémices d’une graphie phonolo-
gique. Dans la décennie suivante, la publication
de plus en plus fournie et de plus en plus diver-
sifiée d’œuvres en créole a contribué à forger
un instrument qui a abouti à la mise au point
d’un code graphique Lékritir 77, systématisé
dans une liste de correspondances sons/lettres.
En 1983, une variante (l’écriture dite kwz) a
été introduite dans ce premier système avec :
un infléchissement vers le phonétisme (les
lettres w, y notent les semi-voyelles), un souci
d’harmonisation avec les créoles des autres
aires (système pan-créole) et un désir de déviance
maximale d’avec le français.
des écritures intermédiaires
Le paysage graphique actuel se caractérise par
la présence de nombreuses publications rédi-
gées dans une écriture empirique, où coexis-
tent des éléments se rattachant de façon non
systématique aux deux types de graphie, fran-
cisante et phonologique. Bien qu’à dominante
étymologique (leurs auteurs ont recours à la
seule orthographe connue d’eux et ont rare-
ment eu l’occasion de lire du créole), ces pro-
ductions informelles et spontanées mêlent au
texte de façon éparse des éléments de la gra-
phie phonologique, ce qui montre qu’un cer-
tain usage de cette dernière s’est implanté
dans le public. Les genres concernés sont les
textes musicaux et publicitaires, les conseils
de la sécurité routière, les consignes dans les
distributeurs de billets d’une banque.m
graphies étymologiques
Au Bras Sec dans l’pli haut BriléA proç fricé ma VéroniqueL’avait ein s’en mêler gréléLouis-Emile Héry, Esquisses africaines. Fables créoles
et explorations dans l’intérieur de l’île Bourbon, Saint-Denis, 1849
Moin l’était dand’ ein pays où y tépasse ein grand’grand’ rivière.Dand’c’pays-là n’avait einne qualitédo moune, comme qui dirait ein tribuz’Indiens. Moin té y reste dans ein’grand’ case, pas ein’ case en bardeauxsoufflée, mais en rondins, le bois l’avaitgarde son l’écorce, comme ein boisd’pintade, mais lété raide en palmiste,pli dur, pli solide, m’a dire qu’ce caselété le pli vaillant d’tout’ z’habitationsdo moune pays-là.Jean Albany, Savon Bleu, Nouvelles à la Réunion,
éditions Ader, Saint-Denis, 1978
graphies phonologiques
oktob 77
Akoz la mèr i boir la mèrKonmsi la tèr navé pi lo gouKonmsi la tèr té in boubouLa tèr mon péi pou mousavèrCarpanin Marimoutou, Zétoil Katrèr,
Éditions Udir, 1990
graphie 83
Lé pa in mér inntyork sa ! Ou wa pa li napwin la gonm dan la bèk ? Epi, li vol vit ;i fo in gèp i fis pli for in lavyon po suiv aliépi trouv in ni !…. Si lo kou sizér, zoti artourn la kaz madam Biganbé èksèt mwayin ni : in bon fritir po aswar !Christian Fontaine, Zistoir Tikok, CDPS, 1988
graphie intermédiaire
Le gou péi, oté !Tape out code et pèze « valide »Comment i lé ?
E X E M P L E S D E S Y S T E M E S G R A P H I Q U E S
K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 1II K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1
L A G R A F I 2 0 0 1
Les propositions de l’association Tangol relatives à l’écriture de la langue créole réunionnaise
(graphie et orthographe), s’appuient sur l’observation des différentes tentatives de mise
en écriture effectuées dans le passé. L’ensemble de ces pratiques scripturales successives
permet de diviser les écrits en créole en plusieurs grandes tendances.
|=+uOE8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW%8GT~
`;pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@HL-
`hQBWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8zt"
*gMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&*`
~wWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0J
`r0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#-
[0WWg%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0|
QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*
WWW@#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWF
WWWITWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWx
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW~
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWB ^WWQ[*@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ`
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMU= i^ .=SAOOOOO9WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW5
WWWWWWWWWWWWWWWWWWW0S+' &WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@
WWWWWWWWWWWWWWWW@Ov` iU+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW~
WWWWWWWWWWWWWWWg_ vWWG&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW=
WWWWWWWWWWWW@U| vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWf
WWWWWWWWWW$v. |WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0`
WWWWWWW$| .0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWL
WWWWWW@' ;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8
WWWWWWWY "[OMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\
WWWWWWW| FWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS
WWWWWW$` ,4?_ `?fMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWE
WWWWWW@- "~u@WWWQ_ OWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWO
WWWWWWWQUMWWWWWWWWM8+ qWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$` '"WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW_
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg` ^+@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0b iMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0&BN@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|
WWWWWWMMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*
WWWWWp'rWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWt
WWWWw $WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWf
WWWWC'WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWf
WWWW@0h*JJrt**&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWt
WWWWW@ CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM|
WWWWN; `pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW2
WWW#* PWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*
WWW= _mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8
WWWc `|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
WW@. ^aDWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
0WJ `vXMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
MW0hfHL ,MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
WWWWWWW$MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$?OMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
9WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@wr :0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
=WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWj. 'WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw
[@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWE !WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi
;_VWWWWWWWWWMZ^+SwMWWWWWWWM<. rWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$
/; ~^-sWWM` |-"8M9S: -gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM'
~@WMGSSSuH@S vWWWWWWWWWWWWM&&%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;
\OwMWWW@9Z; `*NWWWWWWWWmP` ~;;;;;i0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWx
";~ `"UWWWWWWWI }WWWWWWWWWWWWWWWWWW8
OWWWWWWWWW%i `t@WWWWWWWWWWWWWWWWWWF
'x #WWWWWWWWWWWWu ;NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA
|W{ "3M, VWWWWWWWWWWWWW` -8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWU^
|W# SWW* 8WWWWWWWWWWWWW' WWWWWWWWWWWWWWWWWWWx
' K OW&` `NWWWWM*~\OWWWWu 'WWWWWWWWWWWWWWWWWWW~
+ ' _RWWWW%. cWWWWM` _0WWWWWWWWWWWWWWWWWW0
r& ,@Qvu@WWWWW@J=CHWWWWWWMOr**@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWv
`,`'- `- ~OWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0`
`@WWK^;` '$WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*
gWWWWWM&C~` -MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8
`t@WWWWWWW@ 'O@WWWMRg&&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|
`PWWWWWWWg" `;yOMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw
`9WWWWWmW0 "ou- "MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|
@WWWW0W%-`uWWWQ` `''``^t9WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0
mWWWWWWWWWWWWWo!&&M9J*YSEMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*
+WWWWWWWWWWWWWWWWWW@[u!~!+'~c*r,. "WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw
UWWWWWWWWWWWWWWWWWJ 6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM-
IWWWWWWWWWWWWWWWWW#=- `''+}SSSwWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@"
SWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW%&&MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&'
uWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWG`
;&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN>
;IDWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9=
'uMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMhr'
`+U@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMR{=:
`;sRMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&G*~-
|
En effet, de multiples facteurs ne pouvaient
pas être pris en compte lors de l’élaboration de
ces différents systèmes graphiques : le progrès
des connaissances dans de nombreuses scien-
ces, telles la linguistique (sur le plan de la gra-
phématique, de la variation), la psychologie
cognitive et la psycho-pédagogie (dans l’étude
des mécanismes de lecture–écriture), l’expé-
rience de la codification des langues ayant
accédé à l’écrit, l’évolution de la situation
sociolinguistique réunionnaise.
un éventail de sons plus large
L’un des premiers axes de travail de Lortograf2001 a été : d’affiner et de préciser les rapports
phonématiques, en ce qui concerne la cor-
respondance graphème/phonème (exemple :
en intégrant dans l’inventaire des signes, des
sons qu’Oktob 77 n’a pas notés : la semi-voyelle
arrondie de kui,uit ; la consonne de ligñ,montagñ ;
les sons à réalisation intermédiaire / ï /,/ ë /,/ z /,/ s / ); de poursuivre l’élaboration d’un système
graphique dépassant le niveau phonologique,
celui de la mise en correspondance entre signes
graphiques/phoniques, en vue de parvenir à un
véritable système orthographique
la prise en considération du sens.
Les systèmes graphiques précédents n’ont
tenu compte que faiblement de la participa-
tion des formes graphiques dans la construc-
tion du sens, notamment au cours de l’activité
lecture/écriture. On sait mieux de nos jours
que favoriser la reconnaissance des mots et
des groupes de mots aide la compréhension.
la distinction graphique
L’application stricte du principe phonologique,
n’intégrant ni le niveau lexico-sémantique, ni
le niveau morpho-syntaxique de la langue a
entraîné un nombre relativement élevé, d’une
part, d’homographes à l’intérieur du système
créole lui-même (kont, mèt, vis…), d’autre part
de formes graphiques, communes au créole et
au français, mais ayant des significations diffé-
rentes dans ces deux langues («dans», «pas»,
«vis»..). Ce manque de distinction conduit fré-
quemment à un obscurcissement du sens et à
une gêne de la compréhension.
notation des structures grammaticales
La prise en compte des structures grammaticales
de la langue est inspensable à la lecture rapide.
du choix exclusif d’une variété
à l’exclusion linguistique
Les systèmes graphiques proposés n’ont pris
en compte qu’une seule variété de créole, pas-
sant sous silence toute la diversité, toute la
richesse des paroles, des sons, des signifiants
de la langue créole.m
graphème
La plus petite unité distinctive et/ou
significative de la chaîne écrite… Le plus
souvent, le graphème correspond à une
lettre, un signe graphique, mais il peut
correspondre à plusieurs lettres
(digraphe). exemple : Pour noter le son
/s/ (comme dans «sable») le français
utilise toute une série de graphème :
s, ss (poisson), c (celui), ç (façons).
archigraphème
C’est le graphème fondamental,
représentant d’un ensemble de graphèmes
correspondant au même phonème…
exemple : L’archigraphème
correspondant à /s/ est s.
phonétique
Discipline qui étudie les sons sous
l’angle de leur émission, propagation
et réception.
phonologie (ou phonémique)
L’étude de sons, du point de vue de leur
contribution au sens, du point de vue de
leur rôle dans le système linguistique.
phonème
C’est la plus petite unité distinctive de la
chaîne orale… Les phonèmes sont transcrits
entre deux barres obliques . exemples : /p/ ,/b/. Martinet in Éléments de linguistiquegénérale souligne : « leur (les phonèmes) fonctionsingulières est distinctive et oppositive, lorsqu’ilscontribuent à identifier, en un point de la chaîneparlée, un signe par opposition à tous les autressignes qui auraient pu figurer au même point si lemessage avait été différent ». Les phonèmes
s’opposent entre eux pour former des mots
différents : à partir des oppositions
bal~mal~sal~ral~gal~kal, qui ne se
distinguent que par les consonnes
/b, m, s, r, g, k/, on conclut à l’existence de
ces phonèmes en créole. Un phonème peut
avoir plusieurs réalisations ou variantes.
Le phonologue reconnaît un phonème
par opposition à un autre phonème.
exemple : le phonème /p/ se définit par
son opposition au phonème /b/.
Le problème qui s’est posé à nous
est de ne retenir que les sons qui
faisaient sens, alors qu’une
écriture phonétique aurait pris
en compte tous les sons
sans distinction.
u n m i n i m u m d e l i n g u i s t i q u e
D E S R A I S O N S D E M O D I F I E RL E S É C R I T U R E S E X I S T A N T E S
Avec le recul, le regard porté sur ces différentes écritures montre que, malgré leurs
mérites indéniables, une réflexion en profondeur permettrait d’améliorer ces outils
en vue d’un fonctionnement plus efficace de la communication écrite.
K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 32 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1
ABCDEFGHIJKLMNOPQR
STUVWYYZ
faciliter la lisibilité
L’élaboration d’un système d’écriture efficace
doit viser à faciliter l’accès au sens et par là-
même rendre plus aisée la compréhension : en
permettant une meilleure reconnaissance des
mots. Cette visualisation sera d’autant plus
accessible si l’image graphique du mot est
préservée, même si la prononciation est diffé-
rente ; en réduisant raisonnablement le nom-
bre d’homonymes au moyen de distinctions
graphiques, et ce, en fonction du coût de cette
distinction de sens.
un système qui prend en compte
la diversité et transcende les variétés
La graphie 2001, au lieu de refléter le créole de
quelques uns, et d’avoir à sa base le système
d’une variété précise couvre ce qu’il y a de com-
mun à plusieurs variétés ; en respectant la réali-
té linguistique dans son hétérogénéité, elle ne
fait que respecter la parole des locuteurs.
des tolérances graphiques
Tangol se prononce clairement contre une
standardisation autoritaire et préconise une
norme pluraliste et souple. Loin de trancher
entre plusieurs façons de parler et sur celle qui
doit s’écrire en créole, il indique ses préféren-
ces et propose la forme graphique qu’il estime
judicieuse, et à côté de celle-ci une ou deux
variantes graphiques correspondant aux diffé-
rentes variantes parlées. C’est la pratique
sociale, l’usage, la fréquence avec laquelle le
mot sera rencontré sous telle ou telle forme
qui permettront de dégager les usages majori-
taires et décideront du choix ultérieur par les
usagers, après réflexion et expérimentation.
réalisme pragmatique
Tangol intègre dans sa réflexion le fait que ce
passage à l’écrit s’effectue dans une situation
de contact linguistique avec le français, mar-
quée par la diglossie et qui implique : de for-
muler des propositions graphiques accep-
tables par la société réunionnaise de ce début
de siècle ; de ne pas perdre de vue les réalités
pédagogiques (tout le système scolaire est
orienté vers le français, et il est de plus en plus
difficile de freiner les interférences des don-
nées entre les deux langues) ; de développer la
capacité des usagers à distinguer les codes
en présence, à éviter la confusion des codes ;
cependant, de ne pas chercher à choquer les
habitudes orthographiques du français.
Imprimer la marque de notre originalité
En préservant certains sons de notre langue
qui sont en état de précarité. Cela suppose
qu’on perçoive le signe écrit non pas comme
une unité vide de sens, mais comme un sym-
bole qui signale une histoire : / j / ,transcrit
par le digraphe gñ. m
une graphie d’orientation phonologique
Loin d’être une remise en cause fondamentale
de l’écriture Oktob 77, Tangol 2001 s’inscrit
dans la continuité de cette dernière, notam-
ment par le choix d’un système d’écriture à
base phonologique, défini comme suit :
système
Un ensemble de faits formant un tout, cohérent
et structuré de façon à permettre la formulation
de règles généralisables, susceptibles d’applica-
tions prédictibles et reproductibles.
à base phonologique
Ne sont retenus pour être transcrits que les
phonèmes du créole, ces sons qui s’opposent
entre eux pour former les mots, et non l’infini-
té des réalisations phonétiques, ni les varia-
tions géographiques, sociologiques ou indivi-
duelles. Ce choix graphique reflète le fonction-
nement du créole réunionnais, avec sa propre
structure phonique, son propre système d’op-
positions, ses propres combinaisons de sons.
la nécessaire distinction graphie/orthographe
Lortograf 2001 distingue deux étapes dans
l’élaboration de son système d’écriture :
l’étape de la graphie : celle où l’on détermine
quels signes sont nécessaires à la représenta-
tion des sons, celle où l’on met en relation le
niveau graphique avec le niveau phonologique
et qui aboutit au tableau de fin d’ouvrage
l’étape de l’orthographe : celle où l’écriture
entre en relation avec d’autres niveaux : le
niveau lexical, grammatical, le niveau de la
signification.
L I G N E D I R E C T R I C E D E SP R O P O S I T I O N S D E T A N G O L
K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 54 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1
BCDEFGHIJ
KLMNOPQR
TUVWYYZ
,WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
+MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
^#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
|8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
YWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
cWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMMWWWWWWWWWWWWWW
#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0ihWWWWWWWWWWWWWWWWB8WWWWWWWWWWWWWW
mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&>:HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWWWWWWW
uWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWBWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WWWWWWWWWWWWWWWWWWW
tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM?` ;X@WWWWWWWWWWWWWWWWWWW&KWWQ,`|0WWWWWWWW
tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWf `rP8%MMN&mOOO60WWWWWQMWW" rWWWWWWR
PWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ +BWWWWWWR gWWWM
"@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW~ !w@WWg- `+Fc.
!WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8E- '-
MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0`
.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW'
@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWBEv
DWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW3
tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWc
&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&` `\**| ,` -''`
lWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM- .":[email protected]@
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\ |&&J ` -\*FED&
>WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW *w
PWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW`
`MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWu -
SWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@y. ;C
"WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@| `'
SWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWHv~
QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN@L .',|rtShUUXEy
`WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMC`.- .\CGm0WWWWWMhSSq&WWW
~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS` 'QWWWWWWMMWWWQ` 'v8
~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW. AWWWWWWWWWWWWgl*?==cz
`WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW& _;;;|'. .;GMWWWWWWW
UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW, `,+j0
`&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWHC `
`@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0E. |
~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\ .
JWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8"
tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@.
fWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW6
tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM` ;G
vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0\|JEGi ``
;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&+
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9_vAk.
,WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMWWWMWWWC
"WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW!~WW^"UX'\r ,;
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWP NWWw- -; O8r
JWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@S "=F@M? : J9q;
>WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN, :0Q: :v .V^
&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW; *+
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@|` .ANVS-\~
iWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW[ `~,VD> rA`
7WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv .^*" ~. .
4WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWE| -SO; -
`%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM~-` \&K\?8K : `"
+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMKHWWWWWWWWWWWQ~ SW0-
@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWK ` hWW@WWWW2 ~M}<` `:
&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW* -BW0WWWWWC|` WWW@n` ,C$-
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN -0WWWWWWWWW* WWWWWM- |Z0W4'
UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9BWWWW%? |' &WWWWWWWWW= `WWWWWW- i$W@S'
`&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg .HM&*` .MWWWWWWWWWXA_ !@WW@! ., ~ >0WWC`
'&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9 - oWWWWWWWWWWB, 4WWWp` \ ,K&WWW+
`qWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@- : wWWWWWWWWWW0*_ ?-#WWN| -\J4D !0WWW. :;+?li\`
FWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0\ UWWWWWWWMF8W@B_ -WWW0k%W0@WW: tJ `@WW*`*EQWWWWWWWh:.
!@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8$* -0WWWWWWWX vE <WWWWWWWQ\&W~ L .PpS`_BWWWWWWWWW*{U
\WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\ -` _PWWWWWWW@ `(8&' -0WWWWWWWWWW `! 'yWWWWWWWWWW
#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ` JWWWWWWW&o +4y `AWWWWWWWWX r&WWWWWWW
tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$_ - $WWWWWWW9 .gWWWWWWWW: .\CqMW
`RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@v " IWWWWWWWMi 1@WWWWWWw* |
`wWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW* "WWWWWWWWv ~MWWWWWW|
'WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@^..~ ;!0WWWWW$ _" "@WWWWW*
-WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@}~` DWWWWWM' :" ~@WWWW6
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWb@M&Rv`GWWWWWWe` |@WWWM;
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM@WWWW8.:V@WWWW@= \WWWW@.
mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWR `tWWWWW- |@WWW*
*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW4 .0WWWWl |BWWt
`MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW: `)@WW0- `cq?
iWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQMWWWWU `vMW@$&+
hWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWy XWWWWMU?. `*&Wu
6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WW@WWWWW[./WWWWWWW@~ " i- /-
3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWp-bWWWWW@@WW#mWWWW~ *` `v
"QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWh:~9WWWWWW4 ^WWW@o- ' , .'
+OWWWWWMPL=LCG8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@: ~OWWW0 lH8WWWS` - *WJ
.<*r" `r90WWWWWWWWWWWWWWWWW&` :UWW6! "&WW6 'WW\ :
L’orthographe étymologique ne peut fournir de
règles généralisables permettant de prédire et
de reproduire la forme graphique des mots.
Cette impossibilité de systématiser conduit :
à une importance excessive accordée à la mémo-
risation dans l’apprentissage ; à des hésitations
graphiques et à une situation d’insécurité
(exemple : dans le texte de la page 2, l’article
français « un, une » est noté : avec noms « fémi-
nins » ein seconde, ein terre, ein’ grand’ case, mais eineeau, eine hère, einne qualité ; avec les noms « mascu-
lins » ein carré.)
L’orthographe étymologique ne donne pas de
solution dans la transcription des mots dont
l’étymon est autre que français : caïambe,cayamb, caïambre… rougail, rougaille…
L’orthographe étymologique est vouée à la
variation et à l’instabilité puisque chaque
scripteur détermine ses liens et sa distance
entre le créole et le français; D’une ligne à
l’autre, dans le même texte, le même mot est
orthographié de façons differentes.
L’argument de la plus grande facilité de l’or-
thographe étymologique n’est pas pertinent.
Son apprentissage est plus accessible seule-
ment pour les usagers habitués aux conven-
tions de l’orthographe française. Ce qui ne
veut pas dire qu’il ne faille pas apprendre l’or-
thographe du français, bien au contraire. Mais
on ne peut asujetir l’écriture correcte du créo-
le à la possession préalable de l’orthographe
française.
L’argument selon lequel cette orthographe éty-
mologique faciliterait l’apprentissage du fran-
çais est très contestable. La non distinction
des codes entraîne la confusion des sens. Pour
prendre un exemple, il est bien préférable,
pour éviter les interférences, de noter kaz en
créole réunionnais et «case» en français, les
deux mots n’ayant pas le même sens. Il y a
ainsi des milliers de mots (d’origine française)
dont le sens en créole réunionnais n’est plus le
même qu’en français. Les distinguer orthogra-
phiquement amènera à une claire distinction
sémantique. m
Les mots écrits suivant l’orthographe
étymologique transposent dans une langue
(le créole) les structures phoniques
et les catégories grammaticales
d’une autre langue (le français).
exemple : la notation de l’indice verbal i pré-
cédant les verbes en créole. Comme la lettre I
n’est jamais employée isolément en français,
un scripteur « étymologique » se voit contraint
de recourir à la lettre y qui en français note
l’adverbe « y ». Il écrit donc : marmaille y joué,
moin té y reste dans ein’ grand’ case. C’est l’exem-
ple même de la fausse étymologie.
En créole, le pronom personnel en fonction
objet, qu’il soit complément d’objet direct ou
complément d’objet second, a une seule
forme : amoin… azot, comme dans « Arsène la vïamoin bazar» et «Papa la dõne amoin in bonbon ».
Il suffit pour s’en persuader d’appliquer la
règle de substitution : « Arsène la vï Pierre bazar»et «Papa la dõne Antoine in bonbon ». Or, l’ortho-
graphe étymologique. en graphiant séparé-
ment ces pronoms à moi (ou à moin), induit
l’emploi d’une préposition à et une fausse ana-
lyse grammaticale.
autre exemple : Extrait de hery in DidierMaillot au Tribunal de Monsieur Dupar : « […] n’a-vait di monde mauvaise langue […]». hery à tra-
vers cette écriture reproduit la construction de
la négation française, alors que en écrivant
« navé » ainsi,on respecte le système du créole
réunionnais. Car « navé » ne traduit pas une
négation : « navé in ta domoun la fé la lang ».
L’orthographe étymologique fait apparaître
dans l’écrit des faits originels qui ne sont plus
fonctionnels dans le créole d’aujourd’hui.
exemple : les mots formés à partir de ti-(tipèr, tinon, tifiy) ou à partir de ma-, mon- (mon-pèr, matant) ne sont plus analysables en adjec-
tif ti, et possessif mon, ma + nom, mais sont
soudés. En français, on ne peut séparer les élé-
ments constitutifs de «aujourd’hui», «beau-
coup» ou «malheur».
K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 76 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1
Le principe de l’orthographe étymologique est de souligner le lien historique et
génétique entre le créole et le français. C’est là une position tout à fait défendable,
70% du vocabulaire réunionnais étant d’origine française, mais à côté d’avantages
réels, cette orthographe présente un grand nombre d’inconvénients
P O U R Q U O I U N E O R T H O G R A P H EA U T R E Q U E L ’ É T Y M O L O G I Q U E ?
*m@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA;
.]@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWNE"
=@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD=
`GWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM3-
_uMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU~
_HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWH-
`eWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@+
+MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWy.
-6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWF
;0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW^
i@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM;
+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@|
~MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM`
.MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd
`QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\
HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWC
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0.
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWh
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW"
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm`
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW}
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW" ~)93WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg. *WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWC
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WA KWWWWW@3N0yCWWWWW0:!UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi"`" lg0v3: . |\.: `|*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM- '*dWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0- :AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW[ .-9@gU0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWX
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&u. .&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWr
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw` -;;-f&QU~ JWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&:
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*_Y@Mx' .` .;7oSVWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM'
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN*` .JnuUMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW"
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw F ~@MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU- `|";F@WW0C- @` $@WWWW@B&BWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW!
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW6WWW@' |}QWWWWWMDU, A$ "',;|- -*hWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW5
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMW,<@W# _\"-`-,` ~W3,* ,WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN "WQ .mWc- pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW-
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW+`-W$` -. ~r h@| ,WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU |WW{ j$\ #M' $WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ`^MW0Y v| '~` .SMMd \WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8
&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WWW3 ` 9-+Yi+Ja=rEo~ +WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ
|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWNJ'` ", ]WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw
:WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW%-` " >0P< pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW4
3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN.. ` `-";;iZQWWWWw" pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#~
CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW" :\te9&@WWWW@WWWWWWW8| 9WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM`
:wWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW; _h0WW&Cg;K^-G*\Dq0WWW? @WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWx
'UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWx "mWWMMgW@WWWWWWWWWWWy WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0.
!MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd ~wWWWWWWWWWWWWWWWM` oWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA,
`*8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM/ . "hMWWWWWWWWWWWM, eWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS
-n@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*r -+K*ifwwqf` *WWWWWWWWWWWWWWWWWW@|
,kMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@ "MWWWWWWWWWWWWWWWWWU-
`*gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm: l@WWWWWWWWWWWWWWWWK"
~@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo -N0WWWWWWWWWWWWWWW@S'
*WWWSUWWMWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$f` 5WWWWWWWWWWWWWWW{c`
@WWWWWW@Q0@W83$WW0M@WWWWWWWWWW08pI+. vWWWWWWWWWWW0Ro^-
;WWWWWW&6Qo~` :4d`:A8&WWWWWWWWWWWW@9v,` -.'';*#WWWWWWMwKt\'
-JMWW@p*!+' ?gQc ?v0WWWWWWWWWWWWWW%&@WWWWWWWWWWMe|
-{@WWQ=` ,WWWW6~ +9@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM?`
:SMWW8\ ht^ " F*AWWW@L. 'C6@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWn"
|HWWW&iJANM? +g` &k|vr>!+vSh\ -\SMWWWWWWWWWWWWWWWWW0T`
^8WWWQu{MWkvFU\ ,Z- 'WW%o Mh- .AWWWWWWWWWWM&Fc9WW0/
"mWWWWXgWWW06{|` , < hk+`Q+ CKMp!- `C4MWWWWWWW8, \@WWV
r@WWWWWWWM?_ ^|JH[- ic\$W@q| `*AAL `tWWWWWWWW0j ~gWW8-
!WWWWWWW&v.`+JLl"` |hWWWWWWS,-` .!` ` .0WWWWWWWWWR+ +0W0"
MWWWW@WWNn9V| `rMWWWWWWWWW3* ;MZ ;Q 0WWWWWW8QWWW&J-`SW@*
vWWWWWWWW&*. jM@RS9WWWWWWWWW~ `-"&= 'WWWWWWo :CK\\1. \MW9`
|WWWWWWWWA` '\r" .': ^@WM&#@WWWWWWWWWR ? . ~WWWWWWg^~' -BWK
0WWWW@#J:`rUR)~-?$WM; @WWWW0@B%@WWWWWWWc ,WWWWWWWWWWNt` -0WX
`MWWWp!+4Ww^."H@W@Qh' WWWWW0ivqWWWWWWWW%` KV,.WWWWWWW%3&WW0r ~@Wm.
vWWW8&O_` -$W@~ `+hSWWWWWWWWWWWWHC@WWWi 2: tW@dWWWWWWWD +3MW#, =WW0|
WWWd`>. -W$~ >M8.~WWWWWWWWWWK_ 'HWW& K <RWWWWWWWWWD `SWWo` KWWWj
UWWJ > \WE: :5O{)rMWWWWWWWW&~ c$WQr:%\|_"&`R@WWWWWWWQ ixWW%" .uMWWWm.
.hWW&USF|) >1+^uKU[$#i 'r&&:PWWWWWS` "y@WWl6OQ" OWWWWWWW@` WWWQs .gWWWWWB,
QWWW@WWWB@RM)@WS~` 3KQ1. vWWW0~ .I@WWM;: 4I8WWWWWW~ WWW-Yw.*WWWWWW@,
^WWWWWWWWWWWHUr." -wWWWV` .VWWWM" QC*WWWWWWn ?WWh ;0m,0MWWWWMT
VWWWWWWWWWWW9` `x@WWw: ,9WWMiW?|WWWWWWW' $WW{ .8Wq:MWWWWWu
.MWWWWWWWWWWW6 >0WW&+ |FMWWE"WWWWWWW%v` ,@WW@~ *M%$WWWWWWC
vWWE\WWWWWWWWo 'HWW@J `SWWQWMWWWWWWW@$@WWW6 ,"bWWWWWWW^
uW& EWWWWWWWW:`t@WWe. ^MWWWW0@WWW:'_+US.? -:iWWQNWWC
CW. QWWWWWWW!8WW9, '6WWW#8WWW; ` ,WWWWWM>
mGk@WWWWWWWWMK+ 'o@WWWWWW%| TWWWW@~
-@WWWWWWWWR| -AWM4WWWM;;;` ,MWWWWj
~mWWWWWQ+ CWWWWWWWWW&- rWWW@r
:WWHs; vWWWWWWWWWZ MWWW,
:\ 6WWWWWWWF |='WWWe
:WWWWWWWW@M@WWM!
9WWWWWWW$WWW$-
sWWWWWWWWWg-
|WWWWWWWWM-
,WWWWWWW&'
~WWWWWWW"
+M#W$F1@6
i:0WS;CC
`F5|'
avantages
reflète le fonctionnement propre de la langue
économie sur le plan pédagogique, car la cor-
respondance son/lettre est systématisable,
peu arbitraire et son assimilation ne demande
pas de lourde mémorisation. S’agissant de
langues qui accèdent ou sont en cours d’accé-
der à l’écrit, la simplicité, l’économie mesurée
en heures d’apprentissage pédagogique sont
incontestables
inconvénients
l’application stricte du principe phonologique
peut, dans les cas d’homophonie, conduire à
l’homographie (mots de sens différent s’écri-
vant de la même manière). exemple pour le
créole réunionnais : san («sans», «cent»,
«sang»…). Celà peut aussi conduire à des solu-
tions orthographiques trop éloignées des habi-
tude des lecteurs/écrivants.
quitter la phonologie
On peut réduire les inconvénients :
en notant le même phonème de differentes façons
(voir tableau en fin d’ouvrage)
en notant les variantes
pour faciliter la reconnaissance des mots. En
créole, le phonème /e/ a été noté dans ses deux
variantes, par è et é : fé (faire), fèt (fête) m
commandeur
Jean Albany, Bal Indigo, Paris, 1976
graphie étymologique
de l’auteur
Commandeur Oh ! té commandeurAttend’ ein pé nou n’y attendVa v’nir le temps, va v’nir le tempsN’aura pli la race commandeurs.
Commandeur cass’ pas ton chaboucTi tap’ à moin ti fais ton blancTon gueul’ l’est comme ein gros baboucPoique à moin té lé ressemblant.
Mon dos y brûle comm’ d’si pimentAvec de sel zot la frottéAdié z’angoune ! eh ! mon z’enfantsD’sus l’échelle moin lé garotté.
Café l’est rouge d’sus l’argamasseMon femm’ l’api cab’ lèv calouZ’enfants zot i guett’ dand’ cal’basseSi n’a d’ manioc la viand’ pou’ nous…
La poud’ fusils là va péterLé sûr qu’ no va dans’ maloyaDou lait dou miel pou’ nous ouaie ah !La dand’ nout rond no va chanter.
komandër
Jean Albany, Bal Indigo, Paris, 1976
transcription en graphie 2001
à base phonologique
Komandër oté komandër !Atann inpë nou nï atannVa vni le tan, va vni le tanNora pï la rass komandër.
Komandër kass pa ton shaboukTi poik amoin, ti fé ton blanTon guël lé konm in gro baboukPoik amoin toué lé resanblan
Mon do i brïl konmsi pimanAvèk desèl zot la frotéAdië zangoun ! eh ! mon zanfanDesï léshèl moin lé garoté
Kafé lé rouz desï largamassMon fãm la pï kab lèv kalouZanfan zot i guèt dann kalbassSi na maniok, la viann pou nou
La poud fïzi la va pétéLé sïr k nou va danse maloyaDoulé, doumièl pou nou waya !La dann nout ron nou va shanté
g r a p h i e s
Une graphie strictement
phonologique serait basée sur le
principe de la bi-univocité, de la
correspondance régulière un à
un du son (phonème ou
signifiant phonique) avec son
symbole (le graphème ou signe
graphique). Un même son serait
toujours noté par le même signe
graphique et, réciproquement,
un même signe symboliserait
toujours le même son.
K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 98 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1
U N E O R T H O G R A P H E À B A S E P H O N O L O G I Q U E
ABCDEFGHKLMNOPQ
STUVWYYZ
9WWWWWWWWWWW8hZCK*r++~; ~+4gWQv-
=WWWWWWWWW@5>.`~ :!wWq;
\MWWWWWWWp`` :v"SCKQMWW$v`
FWWWWWWWRo ''PolCuF8WWWW@v`
-#WWWWW0v` `. ``` ;jShg@WWWWW&t`
^MWWWWWh. -'?yu;, -gWWWWWWW0Om@W0|
EWWWWWW$- '\=w$^- '386GC- :JQo`
-9WWWWWW@v _+&0r` \q`
.&WWWWWW@r. -|R@WWW3GQWWWM9- `~COΜ.`
-&WWWWWWWW\ -#WWWWWWWWW&&Uq= -` ,s96O0WWWWWM`
`BWWWWWWWW@;`^WWWWWWWQ[vi- %@F` -u' `j@WMEWE
;0WWWWWWWWM~ ^0WWW$*~` ~MWWMU. 'E&MWW,
_WWWWWWWWWW} \@WW8~ -;r**\ `CM8v&@Mv_ ` `;E,
gWWWWWWWWWWvjWWW9` ;P0$#@WO; `sWWWWWW0`
>WWWWWWWWWWWWWWW$` -p0Y` #WWWW4)+J0WWWWW1 ` `
tWWWWWWWWWWWWWWM: *@^ \G@WWWVEWWWWWWL `
-@WWWWWWWWWWWWWWq |Wm` -\PWWMQ0~]WM" . !Wv
yWWWWWWWWWWWWWWWr FW!vr vx c'"@W" ,QWB ~$S
0WWWWWWWWWWWWWWW| fWW@^ ^'`` |Wc `0WWC \\
WWWWWWWWWWWWWWWe` -WW+ ` `o .OQ^ 'QW$S^`
'WWWWWWWWWWWWWW@u -H\ ` : "*$WWWW@$l
9WWWWWWWWWWWWWWH `rr -+>iXuSDWWWWWWWWWWF
MWWWWWWWWWWWWWW@! `.O&U_ +MWWWWWWMWWWWWWWWWWWU-
8WWWWWWWWWWWWWWW0L-v&QW!` `Q0WWWWWWWWWWWWWWWW@W@~ `;
pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@wr .!!WWWWMNW@C;^Gv&WWW%h0' -Q,
cWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWC- ~; `0WWWD. `"=@0%W@^ `'?Q
.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&: `1' |WWQ2" `MWWWWM _CGM|
mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWp` |v !WW\ -)0WWWWWW" ~0_
+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&` yWWE]OOQ&6OORMWWWWWWWWWJ -Ov&&
[WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA \H&@WWWWWWMOA&WgMWWW@G" SWWWz
.@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW4` `~;luypEXUMWW@w*" :@WWWW'
FWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@t -':"` .WWWWWt
OWWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWA` ?WWWWW&
`#WWWWWW@|~WWWWWWWWWWWWW%i` `JMWWWWWWW
`AWWWWUJWUUWWWWWWWWWWWWWWo *MWWWWWW
gMMWWhwhWWm0WWWWWWWWWW@ip\ *MWWWWW@
F&28WW~vEvF`SWWWWWWWWW@MEx` -` ^WWWWWWR
;W0JEWt ~0M5~MWWWWWWWWW0| i+ ;. ^.E&mG\:v. '_^@WWWWWW}
4WW#WWV` '_EO7 _@WWWWWWWWMSj~.; ,| "c0#WWWW0$WW< h3. `J@@WWWWWWWl
(WWW@WWMW&9 ` -&WWWWWWWWpW& %'"m. J0WWWWWWWWW@i::03 .' .1,>8WWWWWWWWWW~
-WWWWWWWWMW@W$H ,WWWWWWWWWWMMW[KW68; -QWWWWWWWWW@WW=+@hFk0@+8WWWWWWWWWWWWWW
CWWWWWWWWWWWWWuT0WWWWWWWWWWWWWWWWWWW&MWWWWWWWWWWWWWW&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv
HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW! .|;"
`sWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@O0Wd^MKNWWWW
:KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@@mQSr` `':"5WWWWWW
,SMWWWWWWM3VMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMU+` |WWWWW
|vSc~: `v0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWK!,` MWWWW
`oWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@&OV^` WWW
\MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg<*=- _WWW
:%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWA iWW
'0WWWWWWWWWWWWWWWWWW~ wWW
'MWWWWWWWWWWWWM0WWW- _WWW
"@WWWWWWWWWF*_ibvGQ' UWWW
\WWWWWWWWWW~`:` ~WWWW
!WWWWWWWWW!; $WWW
i@?******" *WWWW
.>0E '~**;` .@WWWW
\mWWWM' :^3OO9MWWWWWWUS$WWWWWW
FWWWWWW| `|tMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
}WWWWWWWU `h@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
vWWWWWWWWM- PWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
rWWWWWWWWWW9` *WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
rWWWWWWWWWWWWJ .MWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
CWWWWWWWWWWWWWM? nWWWWWWWWWWWWWWWWW#WWWWWWWWWWWWW
`hWWWWWWWWWWWWWWWU MWWWWWWWWWWWWWWWWc|WWWWWWWWWWWWW
+%WWWWWWWWWWWWWWWW0~ ~WWWWWWWWWWWWWWWW0 lWWWWWWWWWWWWWW
`pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM: .WWWWWWWWWWWWWWWW&`&WWWWWWWWWWWWWW
L’écriture d’une langue réunionnaise
coiffant l’ensemble des variétés.
Il existe une autre solution : adopter une koiné,
une forme moyenne, une sorte de lieu com-
mun des différents parlers. Ce problème (de
forger une forme moyenne) se pose tout d’a-
bord au niveau de la graphie : comment trans-
crire un mot prononcé de différentes maniè-
res sur le territoire, de façon à ce que tout le
monde le reconnaisse et s’y reconnaisse !
Pour essayer de respecter les différentes
variétés de créole réunionnais
(et ceux qui les parlent)
nous proposons :
ïpour noter ce que certains Réunionnais pro-
noncent « i », d’autres « u ». Ainsi mïr pourra
aussi bien être prononcé « mir » que « mur »,
qu’un intermédiaire entre les deux.
shpourra se prononcer « s » ou « ch » ou l’intermé-
diaire entre les deux : shanté (santé ou chanté)…
ëpourra se prononcer « é », « è » ou « e » ou l’in-
termédiaire entre les deux : flër (flér ou fleur)…
z (z caron) : pourra se prononcer « z » ou « j » ou l’in-
termédiaire entre les deux :manzé :(manzé,manjé)
m
Les variétés de la langue réunionnaise.
Des tournures et des mots (mais en nombre
assez restreint, du moins dans le langage cou-
rant) quelques points de grammaire dont l’ex-
pression du passé ; quelques « sons », des
accents différents, permettent de distinguer
deux grandes variétés populaires de créole : une
variété dite « des bas » et une variété « des
hauts ». La langue varie aussi en fonction de
l’âge, des couches sociales, etc. Mais ce qu’il faut
ici souligner et qui est indéniable, c’est la parfai-
te intercompréhension de tous les Réunionnais
lorsqu’ils s’expriment en créole : le parler des
banlieues de Paris est très probablement plus
éloigné de celui du XVIe arrondissement, que la
variété de réunionnais de Saint-Joseph ne l’est
de celle du Port. Or le français s’écrit !
Choisir une variété de créole réunionnais
comme base pour l’écriture ?
Dans tous les pays du monde, pour toutes les
langues du monde, le choix d’une variété de lan-
gue au détriment des autres entraîne des réac-
tions négatives, à moins que la variété choisie
passe incontestablement, et aux yeux de tous,
pour la plus belle, la plus noble (la langue de
Dante par rapport aux autres dialectes italiens…)
Dans tous les autres cas,ce choix pose problème.
Or c’est ce qui a été fait jusqu’à maintenant,
depuis Héry jusqu’à kwz, en passant par
Albany. La variété choisie est, bien entendu,
aussi belle, à nos yeux, qu’une autre : c’est une
variété de notre langue créole. Mais ce choix
est une des causes des réactions de désaccord
aux orthographes proposées jusqu’à mainte-
nant. Racisme ? Aliénation colonialiste ? Dans
bien des cas les sentiments sont tout à fait dif-
férents : de nombreux Réunionnais ne réagis-
sent négativement que parce que ce que l’on
propose ne correspond pas à la variété de lan-
gue dans laquelle ils se sont formés, ont gran-
di, ont été aimés. Cette variété de langue fait
partie intégrante de leur être, et ils vivent sa
non prise en compte comme un rejet. Autant
le racisme est condamnable, autant le désir de
ne pas être rejeté est légitime.
Le choix d’une autre variété ne donnerait
pas de meilleurs résultats. Laquelle, en effet,
prendre ? Le créole « des hauts » ? Cette variété
est trop souvent perçue, bien évidemment à
tort, même par une grande partie de ses utili-
sateurs, comme de peu de valeur. Un créole
francisé ? Qui, parmi les défenseurs de la lan-
gue réunionnaise (et sans eux rien ne peut se
faire) accepterait cela ?
L A L A N G N O U T T O U T
Toutes les langues vivantes, y compris celles qui sont écrites (une minorité) sont composées
de variétés. Le français parlé à Marseille n’est pas celui de Paris, celui du XVIe arrondissement
n’est pas celui de la Goutte d’or. Aux Pays-Bas, à côté du hollandais, on parle le flamand, le
brabançon, etc. On pourrait donner autant d’exemples que de langues. Le créole réunionnais
n’échappe pas, bien entendu, à cette règle. Comment l’écrire, malgré tout ?
K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 1110 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1
breih, breiz ou breizh ?Un exemple de compromis graphiqueLa langue bretonne se compose de quatre
dialectes. Les trois premiers, proches voire très
proches, représentent le groupe KLT (Kerne-
Léon-Tréger ou Cournouaille-Léon-Tréguier), et
sont assez différents du vannetais, le quatrième
dialecte… La seule solution possible pour la
promotion de la langue bretonne a été un accord
sur une graphie commune aux différents
dialectes. Le symbole même de cette unification
est le fameux ZH du BZH (abréviation de
« Bretagne » en breton). « Breih » vannetais uni
au « Breiz » des autres dialectes a donné
« Breizh » en orthographe commune.
`?U0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM4**\'
.*6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMX!.
`?RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWb\
"3MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0F:
^DWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ~
~+*BWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@C
;NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWB!`
iWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9r
'MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9"
-&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@u`
vMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0~
.AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0`
"0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU:
>MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg.
.KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0>
`FMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8~
.gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@_
-BWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWO`
,0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0^
"MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW1
'MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWH`
`QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWR
EWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWq
>WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWj
~@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|
`0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8
uWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;
_WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWO
#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW-
HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM.
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWF
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW'
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW6
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWC
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW,
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD
WWWWW@&8$&@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@0&&6Uoc*4OOOH&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw
WWw>: `,+*FagWWWWWWWMmpSSEjc;:- -o@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW4
W8 .;l*=~. `^e%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWu
Wz . ."i*vPMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWt
WN>` ~ =QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWt
WWW@; - . - :YADHkJ*140WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ
WWWWG,FpOOOg8r ` +mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi
WWWWWWWWWWWWWW\ i@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;
WWWWWWWWWWWWWWV -.``.-'''''. .GWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|
WWWWWWWWWWWWWWWV ~@WWWWWWWW&&BW@B6k$v ~RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|
WWWWWWWWWWWWWWW] \9WWWWWWWWWW@#AF>;c5g@9j^` .*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ
WWWWWWWWWWWWWWW@ eWWWW0WWWWWWWWWWWW@HY~`~vh0H> eWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8"
WWWWWWWWWWWWWWWW ' r@U7MWWWWWWWWWWWWM}OW0u^- ,J"| C@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ]@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0`
WWWWWWWWWWWWWWMW W*``'@Wg`SWWWWWWWWW6 MWWWWM9+ CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@$wGm@WWWWWWSLWWWWWWWWWWWWWt
WWWWWWWWWWWW@*-v` ~. u$MD OWWWWWW@v -BWWWWWW uWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW; EWWWWWWWWWWW#
WWWWWNWWWW@h- ?^ _ ` rSS1;;. `>**r<+ )WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@@WWWh QWWWWWWWWWM.
WWWWWWWWW0H\ V` - 7WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ&WWWMS|` +WWW@` |WWWWWWWWWQ
WWWWWWWWWWW@;`+^ . ;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQS*<` u&WW; 8WWWWWWWW%
WWWWWWWWWWWWM+J` - |WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@Or- -@Wi FWWWWWWW@,
WWWWWWWWWWWWWU~ ~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD+9WWW@)` EU- tWWWWWWW*
WWWWWW%D8W@^l/ `` ~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA\`]WWWWi wWWWWWWC
WWQ^"` `r"gW) `. ;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM8WWWWW@W\` ?WWW@+ -WWWWWWS
WW6 ~0* -J AWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$: \MWWWWW; .gWWH- yWWWWW3
W&` ', _`[WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWe~ ;WWWWWBAi_' "WWWW@t
Wv `\"` `i%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@W` DWWWWWWW~ `QWWWWF
N-. Ot JWWWWWWWWWWWWWWWWW@WWWW%-; -EWWWWWMO8M! [WWWWQ`
w . O \@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@.`Z@WWWW@z` . CWWWM*`
p . W* ;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo` #WWWWW0" uWWW@|
D : WW= \. RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0MWWWW83i` hWWWW^
D WWWKF>' `~i;;_- <- zWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS` : '8WWWWS
Q. UWWWWWWW@WWWWWWWBv**T1}S` QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMWWWWWS - *@WWWW0`
%; `h@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@ ~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMWWWW&: "9WWWWWB'
P` .GWWWWWWWWWU+:^@WWWMW4 .QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9 `SWWWWWW&.
W* |v#WWWWh' '"- ~ KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW6 .zMWWWWWW%-
Wu `>;;' CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW| 'V@WWWWWWWM_
WM' ."&@9WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@J~` -uOQWWWWWWWWW0:
WWJ - -`\MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM@WWWWWWWWWWWWB'
WW0^ `.` - SWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWH.
WWWW6 ^_ tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM>
WWWWW=.-|cF*. !- iWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@~
WWWWWWWWWWWWWg" '@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW+
DWWWWWWWWWWWWWL RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm
`$WWWWWWWWWWWW0{**;-''''- `'";;^?JKF_ aWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWW!
au niveau graphique
Tangol propose 48 graphèmes de base pour
constituer notre code de communication écri-
te : 48 signes à la disposition des locuteurs
pour s’exprimer à l’écrit.
au niveau orthographique
Quand le signe graphique ne correspond plus
à la forme parlée (pour des raisons esthé-
tiques, grammaticales, différenciation d’ho-
monymes courts et fréquents…), alors l’écritu-
re du mot ne correspond plus aux phonèmes et
se fait selon une convention orthographique,
qui peut s’énoncer sous forme de règle ortho-
graphique. Depuis décembre 2001, Tangol tra-
vaille à ses propositions orthographiques.
Voici quelques directions dans lesquelles ces
recherches sont menées, et pour lesquelles
aucune position n’est arrêtée :
Comment alléger la forme des mots
comportant plusieurs diacritiques ?
Dans une même syllabe comportant deux
signes diacritiques, en conserver un seul ?
Quand l’un des signes est z , conserver le signe
de la voyelle, supprimer celui de la consonne ?
Ce qui donnerait : zïska, sharzër d’lo, zïgïlé. Quand
l’un des signes est gñ, conserver le signe de la
consonne, supprimer celui de la voyelle nasale
qui alors serait transcrite comme une nasale
franche (an, on, in) ? exemple : bingñ/é, kongñ/é.
Comment éviter qu’une même forme graphique
en français et en créole corresponde à
deux mots de sens différents ?
exemple : dans en créole se traduit par le
verbe « danser », mais graphié de la sorte, il
aurait la même forme que la préposition fran-
çaise « dans ». Ne pourrait-on écrire danse, et
généraliser la règle orthographique suivante :
en position finale de mot, la consonne s pré-
cédée d’une voyelle nasale (an, in, on + conson-nes), est suivie d’un e : pinse, romanse.
Que faire des orthographes
adoptées par l’usage ?
Pourquoi ne pas garder minm et les composés
de minm : saminm, kantminm ? Konm ? Tout (pro-
noncé « toute ») ?
Chansons Madécasses/Fonnkër malgash
Sizièm fonnkër malgash.
Ampanini — Zenfiy prizonié, koman
ou’i apèl ?
Vaïna — Vaïna mon nom.
A. — Ou lé zoli, Vaïna, koman
promié réyon solèy. Akoz larm i koul
konmsa dan out zië ?
V. — Roi ! Moin lavé in lémé.
A. — Ousa lï lé ?
V — Somanké lé mor dann konba,
Somanké la gingñ sové.
A. — Kit alï sové, kit alï mor ;
Sar moin minm out lémé.
V. — Ah Roi ! Pran pitié le plëré
i mouy out pié !
A. — Kossa ou’i vë ?
V. — Mon malëré lémé
la anbrass mon zië,
La anbrass mon boush,
La dor sï mon poitrine ;
Li lé o fon dan mon kër,
La poin rien va gingñ arash alï…
A. — Pran lanba-la, antour
out zolièss ansanm. Astër, ashèv kozé.
V. — Dõne amoin le droi alé rod alï
dann ta le mor. Sinonsa zïska
ousa lï la sové.
A. — Alé zoli Vaïna. Krèv le spèss
barbar lé kontan vol in lanbrassé
larm i mélanz ansanm!
Evariste de Parny, Chansons Madécasses, Chanson VI,
traduit du français, Nout Lang, n° 2, p. 11
K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 1312 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1
La distinction graphie/orthographe
repose sur les deux fonctions
essentielles qu’assurent les
systèmes alphabétiques d’écriture :
(1). représenter les sons
distinctifs de la langue, pour
(2.) refléter le sens, produire
et interpréter des significations.
La première fonction est remplie
par le système graphique,
la deuxième par l’orthographe.
G R A P H I E E T O R T H O G R A P H EE X E M P L E E N G R A P H I E 2 0 0 1
|9WWWWW@p ;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@t
-OWWWWWn~` `NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$"
!@WWWWWw .#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWc
uWWWWWWW' \%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo
aWWWWWWWWUF `~\vMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWZ
FWWWWWWWWWW4'#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*
/WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@"
.MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&`
PWWWWWWWWWWWWWWoC0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWE
:WWWWWWWWWWWWWWWWm0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW'
KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM@WC
.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW~_Ww
\WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8`@N
NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8@W^.@-
U #WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW v&`'S$.
_ UBWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@&[ 1W|
JWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw_ |W;
KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA- rW\
^WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@O*- CW;
vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8{| -Wv
&WwE0WWWWWWWWWSSNWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@OL. _W[
*W3 ;Sm$DWS_'` -|;;!*ChNWWWWWWWWWWWWWWW&gdSJ^` hWM
\- "- |SSSqO8&&$pt^'` `` ~WW`
-\ '- gW+
\MK
ED
`- ~t
6g ,DWQF*- _E+`
W@r ^@WWWWW@K|'. LWW0=
wL `1DWWWWWWWWWWWD |WWWWE
`9WWWWWWWWWWWW@* -WWWWl |o*
^10WWWWWWWWWWWW0: WWWK`|WWQ`
rWWWWWWWWWWWWWM' .Uv. +WWWQ`
`' ,r "WWWWWWWWWWWWN_ JWWW`
r@W* fo 0WWWWWWWWW@^ `' 0WW|
~WWWR iWWWWWWWWWr ;&WWOS?rWWK
^WWWW. |MWW@0W#e_ -<OOOOOOOg0@]SSSSz*+- NWWWWWWS^8Q
tWWWW* '+- `Kv"'':[&&&O5S&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&! ;_#Q$WWWO .WU`
OWWWWv :O; :,``:` 'r;`'uO6^ CMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD 1'`~EWWW\ mWWv
UWWWWr %g- -XW$H@WWWWWMMWWWWWWWW@_ DWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW+ D'^@W@$J "WWW"
WWWWI |WU 'GWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMi. .QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW* vWWWWWWW@[~ -|@WW\ VWW[
QWWWW |W0`}WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWguMWWWW&E -``*h=' "W0G" |WW|
?WWWM |WW@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM$or`"[WWWWWWWWWWW0` *u~ ;WM _O'\WWv
^WWWQ |WWWWWWWWWWW;[@WWW0S@WWWWWWWWMpT/` u@WWWWWWWWWO` . ~*e&U -0W `;`-8@,
|vNR |WWWWWWWWWWWi``";;.`@WWWWWWWW` r- `:lgWWWWW@$OOMWWWWWD~ ZWv ~'
CD ZWO;\l*IoWWW0JJ#&0WWWWWW@WWW +- |DWWWWWWWWWW&;` +WW8A3o| ^.
-GWD c_ OWWWWWWWWWWW0v` ,0W_ ;0WWWWW$+ 'WWW&U*`
BWWD `=gWWWWWMK^ DM `;LJ!. ~WW`
t@WD _@MDSG| ,U~ -+; $WW
:Su ,OWW@t"WWA
H?- "- `+" U0&&D, `8WWWWWWWWC
4` |WWWWb^'. LMWW, VWWWWWY` LWWWWWWWWWD
WL *WWWWWWWWG` `HWWWWQ| -=0WWWg" 8WWWWWWWWW@_
.W# |WWWWWWWWW&. `gWWW$=,` -@WWWWI` "hWWWWWWWWWW*
0WWr~WWWWWWWWWWI pWWWW, 0WWWWW0* 'DWWWWWWWWWWWWi
*WW$-EWWWWWWWWWMKl:zWWWW2 Q&v? _^ .:*H&+_;;GWWWWv `t@WWWWWWWWWWWWC
r&mM0WWWWWWoWWWWWWWWWWI =WWW8*;- 'FNWWWW3 "BWWWU- `&WWWWWWWWWWWWWj
HWWWWWWWMWWWWWWWW0\ `@WWWWWW8t****3&MWWWWWW@|` `G0WWw `|vQWWWWWWWWWWWW&"
;WWWWWWWWWWW@O&W&^oOk#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWq;;;;;|,_SG_ ^@WWWWWWWWWWWWWWH`
=WWWWWWWWWWMg@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW_ _MWWWWWWWWWWWWWt
,MW0EWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM&#OK[S[A&WWWWWWWWWWWWWW.`hWWWWWWWWWWWWM;
.&Wr6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0eq&BMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&MWWWWWWWWWWWWH-
`H@TJ@9o@WWWWWWWWWWWW@94ONW0WWM&&&&&&6OhS}$MQEe0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@l
*@MWWWWWWWWWWWWWWWWWW08Iv\cS^;|:'_FJo#&&Q@We`jWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#-
'&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWWWWWWM=
`mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWk.
r@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWp:
Faut-il noter les contractions ?
En prononciation rapide, les mots sont
contractés. L’’écrit a t-il intérêt à noter la
forme longue ou la forme courte ? Quelle est la
forme la plus aisément compréhensible, la
mieux lisible entre : Nana in/na in/n’in ; Soisantdis/sonn dis ? ; La pa asé/la p’asé/la pasé ; L’asé/laasé ? ; Nou va alé/nou v’alé ?
Comment écrire les pronoms personnels ?
Faut-il noter mi ou m’i sava ? ma ou m’a fé ?sachant que mi et ma sont les formes sponta-
nées d’écriture, alors que l’écriture séparée m’i,m’a mèt éclaire les composantes moin i, moin va.
Et la ponctuation ?
Les signes de ponctuation fournissent une
aide indispensable à la lecture de l’organisation
de la phrase. Dans certains types de phrases
créoles, les relations syntaxiques sont souvent
marquées par la juxtaposition, par les pauses
et l’intonation. Exemples : Mi koné la fãm le bougi vien. Cette phrase admet deux interprétations
possibles : « Je connais la femme de l’homme
qui vient » ou « Je sais que la femme de l’hom-
me vient ». Faut-il (et si oui, comment ?) rend-
re lisible l’organisation de la phrase, sans
contrevenir à l’oralité du créole ?
Et aussi :
l’écriture des lettres isolées (d, k…), les noms
propres — noms de personne, toponymes
(noms géographiques), noms étrangers —, les
emprunts, les sigles et acronymes (amg,
onu…), les abréviations, les mots dérivés et
complexes, etc.
m
Comment et où marquer la frontière des mots ?
deri/delé/debër/desïk, lo/delo, fë/defë, boi/deboilé/delé, luil/deluil, ri/deri, èl/desèl
Comment marquer les alternances
(phénomènes de sandhi) ?
Il s’agit des divers changements phonétiques
qui se produisent à l’initiale de certains mots
par suite de l’interaction des sons dans la
chaîne parlée.
orthographe possibleradical alternances
ër son lër, in ërafèr l’afèr, in afèr/in nafèr, zafèronm zonm, l’onm, in onmor lor, an orot l’ot, d’ot, lézot, in ot
Comment écrire les chiffres ?
orthographe possiblecardinal numéral devant :
consonne ër, an
inn in lètshi ine ër, in ër (durée), in andë dë lètshi dë z’ër, dë z’antroi troi lètshi troi z’ër, troi z’ansis sis lètshi sis ër, sis annëf nëf letshi nëf ër, nëf anvin (vint) vin lètshi vint an
Comment prendre en compte
le niveau lexico-sémantique ?
L’adoption d’une forme stable et unique pour
les avatars accidentels du mot dans ses diffé-
rentes réalisations aide incontestablement l’i-
dentification sémantique de l’unité au sein de
sa famille lexicale. exemple : Doit-on aller
vers une seule forme èm pour èm/émé, inm,yinm, lémé, même si les prononciations varient ?
De même doit-on garder transparente la racine
–ër dans la série lërk, talër, ziskalër, astër, bon’ër(tôt) à distinguer de bonër (le bonheur ) ?
Jusqu’à quel point faut-il différencier
les homophones ?
Réduire les distinctions graphiques
d’homonymes aux cas les plus courants ?
Exemples : Pour les multiples significations
de la, est-il préférable d’avoir une forme
unique ou bien de distinguer cette unité dans
ses principaux emplois : comme unité
lexicale, adverbiale et grammaticale ? Pour les
différents sens de na : nana (posséder) ; et navariante de nou va dans l’expression du futur ?
G R A P H I E E T O R T H O G R A P H E
K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 1514 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1
S E M I - V O Y E L L E S
6 graphèmes
A R C H I G R A P H È M E S G R A P H È M E S D E B A S E E X E M P L E S P H O N È M E S
(i) i pié, zinia, maniok, banian / J /
y La Rényon, rényoné
ou ou fouèt, loué, noué / w /
oi oi zoizo, voiyaz, gropoi / w / : / wa /
oin oin loin, bezoin / w / : / wé/
ui ui luil, minui / w/
C O N S O N N E S
24 graphèmes principaux
P p pilé, kapkap / p /
pe (accepté en finale absolue) koupe, loupe
B b boukan, baba, riskab / b /
T t toué, fatak / t /
te (accepté en finale absolue) tate, gate
D d dalon, rodé, rod / d /
K k kari, takon, nik / k /
G g gri, pigay, grèg / g /
gu (accepté devant é, è, ë, i) guitar, guétali, etc.
F f fiér, bafon, maf / f /
V O Y E L L E S
18 graphèmes principaux
A R C H I G R A P H È M E S G R A P H È M E S D E B A S E E X E M P L E S P H O N È M E S
a a aya, baba, lay (zépiss) / a /
â lây (papiyon)
e é égal, lézar, ladilafé / é /
è èl, lèz
ë ë erë, flër (/ é / e)
e melon, le
i i isi, pamine, zévi / i /
iy (/i/+/j/ sous-jacent) tifiy, kriy(é), vaniy(on)
ï ï ïzé, alïm, lï, alï / l- /
i (accepté) izé, alime, etc.u (accepté) uzé, alume, etc.
o o oté, gob, balo / o /
ô (cas particulier, homographes) anvôy
ou ou oulké, poul, anou / u /
an an antié, kayanm, rezman / B /
ã (var. plus ou moins nasalisée) kãne
on on onz, son, gongon / oI /
õ (var. plus ou moins nasalisée) le rõm, sõne, dõne
in in insolan, pinpin / é/
en rien, bien, moiyene (var. plus ou moins nasalisée)* em, deziem, lene, rene
4 8 G R A P H È M E S D E B A S E
16 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1
K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 VIV K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1
v v valsé, ravine, poiv / v /w variante de /v/ (rare) woir, aléwoir, dawoir
s s (accepté en toutes positions) sink, pasé, kasé, sali / s /ss (en finale absolue) kass, liss, doss, toussss (accepté entre 2 voyelles orales) kassé
z z zanbrokal, mizér, akoz / z /
sh sh shapo, bishik, lash, boush / ss /s (accepté) sapo, etc.ch (accepté) chapo, etc.
z (z carron)* z zamé, manzé, manz / zz /z (accepté) zaméj (accepté) joli
l l lour, ralé, pal / l /
r r rou, paré, fér / r /
m m mol, romé, koméla / m /me (en finale, après / a /, / i /, / o /) lame
n n noèl, anou, zanana / n /ne (en finale, après / a /, / i /, / o /) fane, fine, bonbone
gñ gñ montagñ, sigñ, bingñ / J /
ng ng doung, mouroung / (N) /g mang, kong, ling, lang
y y yapana, biyo, pèy / J /
w w wati-watia, wayo, wayayay / w /
* pour obtenir les caractères spéciaux, téléchargez les polices (Arial/Times) sur www.tangol.org
*@WWWWN#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
2WWWWWWWB|XWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
FWWWWWWWWF#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
+WMSWWWWWWWq6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
.MM'2WWWWWW0*$WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
SW]OWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
`WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
cWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
"WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
;MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
,MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
iWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0&@W9[@WWWWWWWWWWWW
'gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWBASSSSY;'-
\Q&&&&&0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWt
,MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS^'`
`~vSO8&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU
`0WWWWWWWWWWWWWWWWWW0DhSSb#0WWM$G^ --
`~lvUWWWWWWWWWWWWWWWt
*WWWWWWWWWWWWWWWWW8" .=uGOK: i9%WWWWWW
WWWWWWWWWWWWWWW*
DWWWWWWWWWWWWWWWWw` \uUOOO4SSSS*'`r^ -;;;~'''`
WWWWWWWWWWWWWW@-
DWWWWWWWWWWWWWWWWo+8WWWWMWWWWWWWWWWWD `+**+,`
WWWWWWWWWWWWWW?
UWWWWWWWWWWWWWWWWNWWWMO\`6WW0Y:KWWWWW~ :RWWWWWWWW
`gWWWWWWWWWWWWWWW="hv - "BWWW| i&H-~MWWW
'@WWWWWWWWWWWWWWM' WWWW. `~;
!WWWWWWWWWWWWWWD 'WWW4 c|
hWWWWWWWWWW['
DWWWWWWWWWWWWWWD >WW@- +U8h
NWWWWWWWWWWWWWWU EWWo
`WWWWWWWWWWWWWWWM_ "WWW.
|WWWWWWWWWWWWWWWM| "MWW9
.WWWWWWWWWWWWWWW0. "wWWWWD
iWWWWWWWWWWUOWWWr vWWWWWW@.
+MWWWWWWM"-AWWW@* `VWWWWWWWW@t` +&!
"WWWWWWWWWWWM@Wg'"\="l0WWWWWWWWWWW0*- ";- ;@@|
pWWWWWWWWWWW;.WWWWWWWWWWWWWWWW&0WWWWWWWWQ; -g@r
#WWWWWWWWWWWo QWWWWWWWWWWWWWWW~ -^*Iu!_ `6WW8=
+WWWWWWWWWWW@--PW$IWWWWWWWWWWWu 0WWWWk
+@WWWWWWWWWWq .MW@WWWWWWWWWWWWA=. |0WWgS"
-GWWWWWWWWWW+ 'oigWWWWWWM;iFEOwQgO[OOOOO8&@@RG!
IWWWWWWWWW0` `*GMWWWW@t` |$=`
!&WWWWWWWWH" xWWWWWW$L
>NWWWWWWWWP- bWWWWMc\|
;WWWWWWWWW@I" `UWWWWWWq**^-
-@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0*
|@WWWWWWWWWWWWWW0'.+*i;:';`
'MWWWWWMrr0WWWWc
1WWWWW= `imWWH-
.*SSS" -*O@O*:
`=GM&=
Tangol propose, d’une part, des préférencesgraphiques conformes à ses principes de base,d’autre part, une ou plusieurs variantes gra-phiques correspondant aux différentesvariantes parlées. Exemple : manz peut s’écriremanj ou manz ; kashièt peut s’écrire kachièt oukasièt. Outre l’intérêt d’une telle démarche surle plan éthique, elle permet aux usagers dedisposer de toutes les ressources de la langueet élargit la créativité linguistique. Même siune évolution future dans le sens d’une gra-phie plus stable et homogène est souhaitable,Tangol admet une certaine marge de variabili-té graphique pour l’écriture des différentesvariantes parlées, la décision dans le choix dela forme à adopter étant laissée à l’usage.
exemples de choix orthographiques
laissés au scripteur
mot français choix Tangol graphies acceptées
pus pï pi, pupeur për pér, peurjoli zoli zoli, jolichapeau shapo sapo, chapo
E X E M P L E E N G R A P H I E 2 0 0 1
message publicitaire pour
une campagne d’hygiène sanitaire
— Oté Ti Louis ! Guèt inpë bannmoush èk karapat-la konm lé antrin d’pik mon bëf !
— Bin ou koné pa, don ? Nana inprograme sanitèr pou kine bannzinsèk-la konm i fo. Moin la vï sadann télé. L’Ërop, Léta èk la Rézioni sïbvansione zinisiativ-la pou dõnetout bann moush èk karapat sa k lébon minm. Ou koné pa le méyër ?Out bann kabri, out bann serf i pëgingñ osi le sïbvansion pou protèzazot. Figïr aou, minm bannpièz-a-moush lé sïbvansioné !
P O U R D E S T O L É R A N C E S G R A P H I Q U E S