kayecahiertangoln1

11
t an go l kayé tangol / cahier tangol - n * 1 numéro co-édité par Nout Lang ABCDEFGHIJ KLMNOPQR STUVWYYZ ~MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM .MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd `QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW &WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW @WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW .WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW ~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW |WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW +WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW" ~)93WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW fWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg. *WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WA KWWWWW@3N0yCWWWWW0:!UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi"`" lg0v3: . |\.: `|*WWWWWWWWWWWWWWWWWW @WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM- '*dWWWWWWWWWWWWWWWWW WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0- :AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW[ .-9@gU0WWWWWWWWWWWWWWWW WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&u. .&WWWWWWWWWWWWWW WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw` -;;-f&QU~ JWWWWWWWWWWWWWWWW MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*_Y@Mx' .` .;7oSVWWWWWWWWWWWWWWWW aWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN*` .JnuUMWWWWWWWWWWWWWWWWWWW RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw F ~@MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW ;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU- `|";F@WW0C- @` $@WWWW@B&BWWWWWWWWWWWWWWWWW |WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW6WWW@' |}QWWWWWMDU, A$ "',;|- -*hWWWWWWWWWWWWWW ~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMW,<@W# _\"-`-,` ~W3,* ,WWWWWWWWWWWWW -WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN "WQ .mWc- pWWWWWWWWWWW @WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW+`-W$` -. ~r h@| ,WWWWWWWWWWW MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU |WW{ j$\ #M' $WWWWWWWWWW 8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ`^MW0Y v| '~` .SMMd \WWWWWWWWWWW `&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WWW3 ` 9-+Yi+Ja=rEo~ +WWWWWWWWWWW |WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWNJ'` ", ]WWWWWWWWWW :WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW%-` " >0P< pWWWWWWWWWW 3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN.. ` `-";;iZQWWWWw" pWWWWWWWWWWW CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW" :\te9&@WWWW@WWWWWWW8| 9WWWWWWWWWWWW :wWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW; _h0WW&Cg;K^-G*\Dq0WWW? @WWWWWWWWWWWW 'UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWx "mWWMMgW@WWWWWWWWWWWy WWWWWWWWWWWW !MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd ~wWWWWWWWWWWWWWWWM` oWWWWWWWWWWWW `*8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM/ . "hMWWWWWWWWWWWM, eWWWWWWWWWWWWW -n@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*r -+K*ifwwqf` *WWWWWWWWWWWWW ,kMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@ "MWWWWWWWWWWWW `*gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm: l@WWWWWWWWWWWWW ~@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo -N0WWWWWWWWWWWWWWW *WWWSUWWMWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$f` 5WWWWWWWWWWWWWWW{c @WWWWWW@Q0@W83$WW0M@WWWWWWWWWW08pI+. vWWWWWWWWWWW0Ro^- ;WWWWWW&6Qo~` :4d`:A8&WWWWWWWWWWWW@9v,` -.'';*#WWWWWWMwKt\' -JMWW@p*!+' ?gQc ?v0WWWWWWWWWWWWWW%&@WWWWWWWWWWMe| -{@WWQ=` ,WWWW6~ +9@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM?` :SMWW8\ ht^ " F*AWWW@L. 'C6@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWn" |HWWW&iJANM? +g` &k|vr>!+vSh\ -\SMWWWWWWWWWWWWWWWWW0T` ^8WWWQu{MWkvFU\ ,Z- 'WW%o Mh- .AWWWWWWWWWWM&Fc9WW0/ "mWWWWXgWWW06{|` , < hk+`Q+ CKMp!- `C4MWWWWWWW8, \@WWV r@WWWWWWWM?_ ^|JH[- ic\$W@q| `*AAL `tWWWWWWWW0j ~gWW8- !WWWWWWW&v.`+JLl"` |hWWWWWWS,-` .!` ` .0WWWWWWWWWR+ +0W0" MWWWW@WWNn9V| `rMWWWWWWWWW3* ;MZ ;Q 0WWWWWW8QWWW&J-`SW@* vWWWWWWWW&*. jM@RS9WWWWWWWWW~ `-"&= 'WWWWWWo :CK\\1. \MW9` |WWWWWWWWA` '\r" .': ^@WM&#@WWWWWWWWWR ? . ~WWWWWWg^~' -BWK 0WWWW@#J:`rUR)~-?$WM; @WWWW0@B%@WWWWWWWc ,WWWWWWWWWWNt` -0WX `MWWWp!+4Ww^."H@W@Qh' WWWWW0ivqWWWWWWWW%` KV,.WWWWWWW%3&WW0r ~@Wm. vWWW8&O_` -$W@~ `+hSWWWWWWWWWWWWHC@WWWi 2: tW@dWWWWWWWD +3MW#, =WW0| WWWd`>. -W$~ >M8.~WWWWWWWWWWK_ 'HWW& K <RWWWWWWWWWD `SWWo` KWWWj UWWJ > \WE: :5O{)rMWWWWWWWW&~ c$WQr:%\|_"&`R@WWWWWWWQ ixWW%" .uMWWWm. .hWW&USF|) >1+^uKU[$#i 'r&&:PWWWWWS` "y@WWl6OQ" OWWWWWWW@` WWWQs .gWWWWWB QWWW@WWWB@RM)@WS~` 3KQ1. vWWW0~ .I@WWM;: 4I8WWWWWW~ WWW-Yw.*WWWWW ^WWWWWWWWWWWHUr." -wWWWV` .VWWWM" QC*WWWWWWn ?WWh ;0m,0MWWW VWWWWWWWWWWW9` `x@WWw: ,9WWMiW?|WWWWWWW' $WW{ .8Wq:MWWW .MWWWWWWWWWWW6 >0WW&+ |FMWWE"WWWWWWW%v` ,@WW@~ *M%$WW vWWE\WWWWWWWWo 'HWW@J `SWWQWMWWWWWWW@$@WWW6 ,"bWWW uW& EWWWWWWWW:`t@WWe. ^MWWWW0@WWW:'_+US.? -:iWWQ CW. QWWWWWWW!8WW9, '6WWW#8WWW; ` ,WWW mGk@WWWWWWWWMK+ 'o@WWWWWW%| TWWW -@WWWWWWWWR| -AWM4WWWM;;;` ,MWWW ~mWWWWWQ+ CWWWWWWWWW&- rWWW :WWHs; vWWWWWWWWWZ MWWW :\ 6WWWWWWWF |='WWWe :WWWWWWWW@M@WWM! 9WWWWWWW$WWW$- sWWWWWWWWWg- |WWWWWWWWM- ,WWWWWWW&' ~WWWWWWW" +M#W$F1@6 i:0WS;CC `5WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw: 'NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@x` !QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ. CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm <WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#: .SWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@v pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ @WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD :WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWZ $WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\ vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@r .@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW- *WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWz ^WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9 |WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW |WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW` 'WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW~ WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW| QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ EWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMg3=:` `;V3ptpMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW) JWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0*. .:;\l3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU |WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWe` +@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD |WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMU" oWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD :@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW1 7WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0~ VWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS :WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW3` -QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW> `KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8" AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM` .WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg` `'~|:. `^RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW; &WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@- j0WWWWWWM#OS; 'lAMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM *WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW{ .:|;;;u0WWWWW0*` :$WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWE -WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW. .|;;_0WWWWW$' `8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM. uWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi -;;?[&WWWWWWWWWW) ~MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@; AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv v8WWWWWWWWWWWWWWWWM xWWWWWWWWWWWMWWWWWWWWWWWWWWWWM; `NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW& _@WWWWWWWW@uS@WWWWH= \WWWWWWWWWWWAMWWWWWWWWWWWWWWWv ,WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWT `|i3%WWWW0uu$WW#" QWWWWWWWMDWWWWWWWWWWWWWWWWWw` *WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv `,;r***^;: oWWWWWWW0HWWWWWWWWWWWWWW@y: hWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo 9WWWWWWWW@W@O?"gWWWWWWWW^ `8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW. dWWWWWWWQ. iWWWWWWW@~ .%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW| ;WWWWWWW~ .BWWWWWG- '0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo >@WWWW? `rcMWW@[: '%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW^ _l< :XOWWg. .KWWW@F. .gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN: `` -GW#T ^LvWWW0i^S@WWWm- SWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&b@0(>|` ,y@Wg `WWWWWWWWWWWWWO "QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@S**vV&WWWWD rS?'. `--- -mWWWWWWWWWWWWW: i0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#; ~SQWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWp `=DWWWWWWWWWWWWWWWWWWW^;%WWWWWM>` ';vGMWWWWWWWWWWWWWWWW8` `|JVH&WWWWWWWWWWcO@o `i*uqMW0PC*i;;;\+=^;;''/MWWWWWWWWWWWW8` -|=eMWWWW0r. '!oU3SSSSUO6&&&&&&w[*UWWWWWWWWD` `FWWWWWWmC|'. oWWWWWWWWU` |MWWWWWWWWW -RWWWWWWWWv '&WWWWWWWW&` ^g&pSST*GAgWWWWWWWWM| `hWWWWWWWWc ;F#@WWWWWWWWWWWWWR. "HWWWWWWA `|7KMWWWWWWW@J "PWWWWWw+ `UWWWWWQ" -t0WWWWMu_ 'QWWWWF` ;VMWWWWMdOOy!_`.^AWWWWB" ~tmMWWWWWWWWWWWWWW2` '^vSpOOOOOkxi_ GRAFI 2001 : PROPOZISION TANGOL POU ÉKRI(R) LE KRÉOL RÉNYONÉ GRAPHIE 2001 : PROPOSITION TANGOL POUR L’ÉCRITURE DU CRÉOLE RÉUNIONNAIS t an go l grafi 2001 CE QUE TANGOL EST… Tangol est composé avant tout d’amoureux de toutes les langues et, en particulier, du créole réunionnais. Ce sont des écrivains animés de la passion des littératures du monde. Des artistes, acteurs culturels, enseignants profon- dément attachés à la langue créole… Des cher- cheurs, linguistes, sociologues… qui abordent la question de l’avenir de la langue réunion- naise dans un esprit constructif. Des bénévo- les qui consacrent beaucoup de leur temps à l’édification d’une langue réunionnaise écrite. Tangol adresse ses remerciements aux lec- teurs et à tous ceux qui ont participé aux tra- vaux (effectués et à venir) pour leurs sugges- tions, commentaires, critiques, remarques et contributions. CE QUE TANGOL N’EST PAS… Tangol,dans sa participation au travail sur l’or- thographe de la langue créole de La Réunion, a pour seul but de formuler des propositions sus- ceptibles d’améliorer la communication écrite en créole réunionnais et de rendre plus efficaces les instruments de communication déjà dispo- nibles.Tangol n’est investi d’aucun mandat,n’a aucun pouvoir de décision, aucun titre de pro- priété sur la langue réunionnaise qui est notre bien à tous.Il n’est pas en état de lancer des déc- rets,pas plus que de faire et de dire la loi Il n’est pas le porte-paroles de quelque instance que ce soit Les membres de Tangol ne se considèrent pas comme les gardiens ni comme les censeurs de la langue. Leurs propositions ne visent en aucun cas à définir la norme de la langue et à décider de la forme à dire et à écrire. Leur démar- che n’est pas de toucher aux usages linguis- tiques, à la façon de parler des individus, à la parole des utilisateurs de la langue : celle-ci relè- ve de la liberté d’expression et chacun est libre de sa parole. Loin de vouloir bétonner, verrouiller, cloisonner, Tangol est au contraire convaincu que c’est la langue orale, la parole vivante ouver- te à la modernité qui est source d’innovation, de dynamisme et de renouvellement incessant. Les chances du créole de réussir son passage à l’écri- ture dépendent de la volonté commune de ceux qui l’ont en partage: locuteurs qui au quotidien, patiemment, dans l’anonymat, créent l’usage; poètes, écrivains, musiciens par leur créativité artistique ; théoriciens, linguistes, chercheurs. t an go l grafi 2001 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 co-édité par nout lang Remerciement à la Région-Réunion août 2002 design : kamboo 1

Upload: cpehaua

Post on 18-Jun-2015

235 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: KayeCahierTangolN1

tangol kayé tangol / cahier tangol - n * 1numéro co-édité par Nout Lang

ABCDEFGHIJKLMNOPQR

STUVWYYZ

~MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM

.MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd

`QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW" ~)93WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

fWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg. *WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WA KWWWWW@3N0yCWWWWW0:!UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi"`" lg0v3: . |\.: `|*WWWWWWWWWWWWWWWWWW

@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM- '*dWWWWWWWWWWWWWWWWW

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0- :AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW[ .-9@gU0WWWWWWWWWWWWWWWW

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&u. .&WWWWWWWWWWWWWW

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw` -;;-f&QU~ JWWWWWWWWWWWWWWWW

MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*_Y@Mx' .` .;7oSVWWWWWWWWWWWWWWWWW

aWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN*` .JnuUMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw F ~@MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU- `|";F@WW0C- @` $@WWWW@B&BWWWWWWWWWWWWWWWWWW

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW6WWW@' |}QWWWWWMDU, A$ "',;|- -*hWWWWWWWWWWWWWW

~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMW,<@W# _\"-`-,` ~W3,* ,WWWWWWWWWWWWW

-WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN "WQ .mWc- pWWWWWWWWWWW

@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW+`-W$` -. ~r h@| ,WWWWWWWWWWWW

MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU |WW{ j$\ #M' $WWWWWWWWWW

8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ`^MW0Y v| '~` .SMMd \WWWWWWWWWWW

`&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WWW3 ` 9-+Yi+Ja=rEo~ +WWWWWWWWWWW

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWNJ'` ", ]WWWWWWWWWW

:WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW%-` " >0P< pWWWWWWWWWWW

3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN.. ` `-";;iZQWWWWw" pWWWWWWWWWWW

CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW" :\te9&@WWWW@WWWWWWW8| 9WWWWWWWWWWWW

:wWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW; _h0WW&Cg;K^-G*\Dq0WWW? @WWWWWWWWWWWW

'UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWx "mWWMMgW@WWWWWWWWWWWy WWWWWWWWWWWW

!MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd ~wWWWWWWWWWWWWWWWM` oWWWWWWWWWWWW

`*8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM/ . "hMWWWWWWWWWWWM, eWWWWWWWWWWWWW

-n@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*r -+K*ifwwqf` *WWWWWWWWWWWWW

,kMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@ "MWWWWWWWWWWWW

`*gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm: l@WWWWWWWWWWWWW

~@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo -N0WWWWWWWWWWWWWWW

*WWWSUWWMWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$f` 5WWWWWWWWWWWWWWW{c

@WWWWWW@Q0@W83$WW0M@WWWWWWWWWW08pI+. vWWWWWWWWWWW0Ro^-

;WWWWWW&6Qo~` :4d`:A8&WWWWWWWWWWWW@9v,` -.'';*#WWWWWWMwKt\'

-JMWW@p*!+' ?gQc ?v0WWWWWWWWWWWWWW%&@WWWWWWWWWWMe|

-{@WWQ=` ,WWWW6~ +9@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM?`

:SMWW8\ ht^ " F*AWWW@L. 'C6@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWn"

|HWWW&iJANM? +g` &k|vr>!+vSh\ -\SMWWWWWWWWWWWWWWWWW0T`

^8WWWQu{MWkvFU\ ,Z- 'WW%o Mh- .AWWWWWWWWWWM&Fc9WW0/

"mWWWWXgWWW06{|` , < hk+`Q+ CKMp!- `C4MWWWWWWW8, \@WWV

r@WWWWWWWM?_ ^|JH[- ic\$W@q| `*AAL `tWWWWWWWW0j ~gWW8-

!WWWWWWW&v.`+JLl"` |hWWWWWWS,-` .!` ` .0WWWWWWWWWR+ +0W0"

MWWWW@WWNn9V| `rMWWWWWWWWW3* ;MZ ;Q 0WWWWWW8QWWW&J-`SW@*

vWWWWWWWW&*. jM@RS9WWWWWWWWW~ `-"&= 'WWWWWWo :CK\\1. \MW9`

|WWWWWWWWA` '\r" .': ^@WM&#@WWWWWWWWWR ? . ~WWWWWWg^~' -BWK

0WWWW@#J:`rUR)~-?$WM; @WWWW0@B%@WWWWWWWc ,WWWWWWWWWWNt` -0WX

`MWWWp!+4Ww^."H@W@Qh' WWWWW0ivqWWWWWWWW%` KV,.WWWWWWW%3&WW0r ~@Wm.

vWWW8&O_` -$W@~ `+hSWWWWWWWWWWWWHC@WWWi 2: tW@dWWWWWWWD +3MW#, =WW0|

WWWd`>. -W$~ >M8.~WWWWWWWWWWK_ 'HWW& K <RWWWWWWWWWD `SWWo` KWWWj

UWWJ > \WE: :5O{)rMWWWWWWWW&~ c$WQr:%\|_"&`R@WWWWWWWQ ixWW%" .uMWWWm.

.hWW&USF|) >1+^uKU[$#i 'r&&:PWWWWWS` "y@WWl6OQ" OWWWWWWW@` WWWQs .gWWWWWB

QWWW@WWWB@RM)@WS~` 3KQ1. vWWW0~ .I@WWM;: 4I8WWWWWW~ WWW-Yw.*WWWWWW

^WWWWWWWWWWWHUr." -wWWWV` .VWWWM" QC*WWWWWWn ?WWh ;0m,0MWWW

VWWWWWWWWWWW9` `x@WWw: ,9WWMiW?|WWWWWWW' $WW{ .8Wq:MWWW

.MWWWWWWWWWWW6 >0WW&+ |FMWWE"WWWWWWW%v` ,@WW@~ *M%$WWW

vWWE\WWWWWWWWo 'HWW@J `SWWQWMWWWWWWW@$@WWW6 ,"bWWW

uW& EWWWWWWWW:`t@WWe. ^MWWWW0@WWW:'_+US.? -:iWWQ

CW. QWWWWWWW!8WW9, '6WWW#8WWW; ` ,WWW

mGk@WWWWWWWWMK+ 'o@WWWWWW%| TWWW

-@WWWWWWWWR| -AWM4WWWM;;;` ,MWWW

~mWWWWWQ+ CWWWWWWWWW&- rWWW

:WWHs; vWWWWWWWWWZ MWWW

:\ 6WWWWWWWF |='WWWe

:WWWWWWWW@M@WWM!

9WWWWWWW$WWW$-

sWWWWWWWWWg-

|WWWWWWWWM-

,WWWWWWW&'

~WWWWWWW"

+M#W$F1@6

i:0WS;CC

`5WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw:

'NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@x`

!QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ.

CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm

<WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#:

.SWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@v

pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ

@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

:WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWZ

$WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\

vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@r

.@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW-

*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWz

^WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW`

'WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW~

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|

QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ

EWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMg3=:` `;V3ptpMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW)

JWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0*. .:;\l3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWe` +@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMU" oWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

:@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW1 7WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0~ VWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS

:WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW3` -QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW>

`KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8" AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM`

.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg` `'~|:. `^RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;

&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@- j0WWWWWWM#OS; 'lAMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM

*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW{ .:|;;;u0WWWWW0*` :$WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWE

-WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW. .|;;_0WWWWW$' `8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM.

uWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi -;;?[&WWWWWWWWWW) ~MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@;

AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv v8WWWWWWWWWWWWWWWWM xWWWWWWWWWWWMWWWWWWWWWWWWWWWWM;

`NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW& _@WWWWWWWW@uS@WWWWH= \WWWWWWWWWWWAMWWWWWWWWWWWWWWWv

,WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWT `|i3%WWWW0uu$WW#" QWWWWWWWMDWWWWWWWWWWWWWWWWWw`

*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv `,;r***^;: oWWWWWWW0HWWWWWWWWWWWWWW@y:

hWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo 9WWWWWWWW@W@O?"gWWWWWWWW^

`8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW. dWWWWWWWQ. iWWWWWWW@~

.%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW| ;WWWWWWW~ .BWWWWWG-

'0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo >@WWWW? `rcMWW@[:

'%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW^ _l< :XOWWg. .KWWW@F.

.gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN: `` -GW#T ^LvWWW0i^S@WWWm-

SWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&b@0(>|` ,y@Wg `WWWWWWWWWWWWWO

"QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@S**vV&WWWWD rS?'. `--- -mWWWWWWWWWWWWW:

i0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#; ~SQWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWp

`=DWWWWWWWWWWWWWWWWWWW^;%WWWWWM>` ';vGMWWWWWWWWWWWWWWWW8`

`|JVH&WWWWWWWWWWcO@o `i*uqMW0PC*i;;;\+=^;;''/MWWWWWWWWWWWW8`

-|=eMWWWW0r. '!oU3SSSSUO6&&&&&&w[*UWWWWWWWWD`

`FWWWWWWmC|'. oWWWWWWWWU`

|MWWWWWWWWW -RWWWWWWWWv

'&WWWWWWWW&` ^g&pSST*GAgWWWWWWWWM|

`hWWWWWWWWc ;F#@WWWWWWWWWWWWWR.

"HWWWWWWA `|7KMWWWWWWW@J

"PWWWWWw+ `UWWWWWQ"

-t0WWWWMu_ 'QWWWWF`

;VMWWWWMdOOy!_`.^AWWWWB"

~tmMWWWWWWWWWWWWWW2`

'^vSpOOOOOkxi_

G R A F I 2 0 0 1 : P R O P O Z I S I O N T A N G O L P O U É K R I ( R ) L E K R É O L R É N Y O N É

G R A P H I E 2 0 0 1 : P R O P O S I T I O N T A N G O L P O U R L ’ É C R I T U R E D U C R É O L E R É U N I O N N A I S

tangolgrafi2001

C E Q U E T A N G O L E S T …

Tangol est composé avant tout d’amoureux de

toutes les langues et, en particulier, du créole

réunionnais. Ce sont des écrivains animés de

la passion des littératures du monde. Des

artistes, acteurs culturels, enseignants profon-

dément attachés à la langue créole… Des cher-

cheurs, linguistes, sociologues… qui abordent

la question de l’avenir de la langue réunion-

naise dans un esprit constructif. Des bénévo-

les qui consacrent beaucoup de leur temps à

l’édification d’une langue réunionnaise écrite.

Tangol adresse ses remerciements aux lec-

teurs et à tous ceux qui ont participé aux tra-

vaux (effectués et à venir) pour leurs sugges-

tions, commentaires, critiques, remarques et

contributions.

C E Q U E T A N G O L N ’ E S T P A S …

Tangol, dans sa participation au travail sur l’or-

thographe de la langue créole de La Réunion, a

pour seul but de formuler des propositions sus-

ceptibles d’améliorer la communication écrite

en créole réunionnais et de rendre plus efficaces

les instruments de communication déjà dispo-

nibles. Tangol n’est investi d’aucun mandat, n’a

aucun pouvoir de décision, aucun titre de pro-

priété sur la langue réunionnaise qui est notre

bien à tous. Il n’est pas en état de lancer des déc-

rets, pas plus que de faire et de dire la loi Il n’est

pas le porte-paroles de quelque instance que ce

soit Les membres de Tangol ne se considèrent

pas comme les gardiens ni comme les censeurs

de la langue. Leurs propositions ne visent en

aucun cas à définir la norme de la langue et à

décider de la forme à dire et à écrire. Leur démar-

che n’est pas de toucher aux usages linguis-

tiques, à la façon de parler des individus, à la

parole des utilisateurs de la langue : celle-ci relè-

ve de la liberté d’expression et chacun est libre de

sa parole. Loin de vouloir bétonner, verrouiller,

cloisonner, Tangol est au contraire convaincu

que c’est la langue orale, la parole vivante ouver-

te à la modernité qui est source d’innovation, de

dynamisme et de renouvellement incessant. Les

chances du créole de réussir son passage à l’écri-

ture dépendent de la volonté commune de ceux

qui l’ont en partage : locuteurs qui au quotidien,

patiemment, dans l’anonymat, créent l’usage ;

poètes, écrivains, musiciens par leur créativité

artistique ; théoriciens, linguistes, chercheurs.

tangolgrafi2001

K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1

co-édité par nout langRemerciement à la Région-Réunion

août 2002

design : kamboo 1€

Page 2: KayeCahierTangolN1

l’écriture d’orientation étymologique

C’est celle utilisée dans la longue lignée des tex-

tes inaugurée par les fables de L. E. Héry depuis

1828. La transcription fantaisiste et peu rigou-

reuse de ces premiers textes écrits créoles a fait

l’objet dans les dernières décennies du XIXe siè-

cle d’un examen critique sévère et de rectifica-

tions de la part d’observateurs comme De

Cordemoy et Volcy-Focard, qui, soucieux « defixer l’orthographe, jusqu’ici indécise, incohérente desmots de ce parler original »,soulignaient « l’impérieu-se nécessité de rappeler autant que faire se peut l’étymo-logie des mots employés », « d’écrire les mots de notrepatois selon leur prononciation propre » (volcy-focard : Du patois créole de l’île Bourbon, Bulletin

de la Société des sciences et arts, 1884).

Spontané et mimétique chez certains auteurs,

plus raisonné et motivé chez d’autres, ce type de

graphie recouvre des écritures différentes selon

leur degré de rapprochement avec le français,

mais procédant du même principe : transposer

les habitudes orthographiques traditionnelles de

la langue française sur le créole.

l’écriture d’orientation phonologique

Sur la base de la langue créole dotée de son pro-

pre système autonome ont été fondées dans les

années 6o les prémices d’une graphie phonolo-

gique. Dans la décennie suivante, la publication

de plus en plus fournie et de plus en plus diver-

sifiée d’œuvres en créole a contribué à forger

un instrument qui a abouti à la mise au point

d’un code graphique Lékritir 77, systématisé

dans une liste de correspondances sons/lettres.

En 1983, une variante (l’écriture dite kwz) a

été introduite dans ce premier système avec :

un infléchissement vers le phonétisme (les

lettres w, y notent les semi-voyelles), un souci

d’harmonisation avec les créoles des autres

aires (système pan-créole) et un désir de déviance

maximale d’avec le français.

des écritures intermédiaires

Le paysage graphique actuel se caractérise par

la présence de nombreuses publications rédi-

gées dans une écriture empirique, où coexis-

tent des éléments se rattachant de façon non

systématique aux deux types de graphie, fran-

cisante et phonologique. Bien qu’à dominante

étymologique (leurs auteurs ont recours à la

seule orthographe connue d’eux et ont rare-

ment eu l’occasion de lire du créole), ces pro-

ductions informelles et spontanées mêlent au

texte de façon éparse des éléments de la gra-

phie phonologique, ce qui montre qu’un cer-

tain usage de cette dernière s’est implanté

dans le public. Les genres concernés sont les

textes musicaux et publicitaires, les conseils

de la sécurité routière, les consignes dans les

distributeurs de billets d’une banque.m

graphies étymologiques

Au Bras Sec dans l’pli haut BriléA proç fricé ma VéroniqueL’avait ein s’en mêler gréléLouis-Emile Héry, Esquisses africaines. Fables créoles

et explorations dans l’intérieur de l’île Bourbon, Saint-Denis, 1849

Moin l’était dand’ ein pays où y tépasse ein grand’grand’ rivière.Dand’c’pays-là n’avait einne qualitédo moune, comme qui dirait ein tribuz’Indiens. Moin té y reste dans ein’grand’ case, pas ein’ case en bardeauxsoufflée, mais en rondins, le bois l’avaitgarde son l’écorce, comme ein boisd’pintade, mais lété raide en palmiste,pli dur, pli solide, m’a dire qu’ce caselété le pli vaillant d’tout’ z’habitationsdo moune pays-là.Jean Albany, Savon Bleu, Nouvelles à la Réunion,

éditions Ader, Saint-Denis, 1978

graphies phonologiques

oktob 77

Akoz la mèr i boir la mèrKonmsi la tèr navé pi lo gouKonmsi la tèr té in boubouLa tèr mon péi pou mousavèrCarpanin Marimoutou, Zétoil Katrèr,

Éditions Udir, 1990

graphie 83

Lé pa in mér inntyork sa ! Ou wa pa li napwin la gonm dan la bèk ? Epi, li vol vit ;i fo in gèp i fis pli for in lavyon po suiv aliépi trouv in ni !…. Si lo kou sizér, zoti artourn la kaz madam Biganbé èksèt mwayin ni : in bon fritir po aswar !Christian Fontaine, Zistoir Tikok, CDPS, 1988

graphie intermédiaire

Le gou péi, oté !Tape out code et pèze « valide »Comment i lé ?

E X E M P L E S D E S Y S T E M E S G R A P H I Q U E S

K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 1II K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1

L A G R A F I 2 0 0 1

Les propositions de l’association Tangol relatives à l’écriture de la langue créole réunionnaise

(graphie et orthographe), s’appuient sur l’observation des différentes tentatives de mise

en écriture effectuées dans le passé. L’ensemble de ces pratiques scripturales successives

permet de diviser les écrits en créole en plusieurs grandes tendances.

Page 3: KayeCahierTangolN1

|=+uOE8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW%8GT~

`;pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@HL-

`hQBWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8zt"

*gMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&*`

~wWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0J

`r0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#-

[0WWg%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0|

QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*

WWW@#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWF

WWWITWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWx

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW~

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWB ^WWQ[*@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ`

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMU= i^ .=SAOOOOO9WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW5

WWWWWWWWWWWWWWWWWWW0S+' &WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@

WWWWWWWWWWWWWWWW@Ov` iU+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW~

WWWWWWWWWWWWWWWg_ vWWG&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW=

WWWWWWWWWWWW@U| vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWf

WWWWWWWWWW$v. |WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0`

WWWWWWW$| .0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWL

WWWWWW@' ;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8

WWWWWWWY "[OMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\

WWWWWWW| FWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS

WWWWWW$` ,4?_ `?fMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWE

WWWWWW@- "~u@WWWQ_ OWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWO

WWWWWWWQUMWWWWWWWWM8+ qWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$` '"WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW_

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg` ^+@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0b iMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0&BN@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|

WWWWWWMMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*

WWWWWp'rWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWt

WWWWw $WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWf

WWWWC'WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWf

WWWW@0h*JJrt**&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWt

WWWWW@ CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM|

WWWWN; `pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW2

WWW#* PWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*

WWW= _mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8

WWWc `|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

WW@. ^aDWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

0WJ `vXMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

MW0hfHL ,MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

WWWWWWW$MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$?OMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

9WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@wr :0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

=WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWj. 'WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw

[@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWE !WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi

;_VWWWWWWWWWMZ^+SwMWWWWWWWM<. rWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$

/; ~^-sWWM` |-"8M9S: -gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM'

~@WMGSSSuH@S vWWWWWWWWWWWWM&&%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;

\OwMWWW@9Z; `*NWWWWWWWWmP` ~;;;;;i0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWx

";~ `"UWWWWWWWI }WWWWWWWWWWWWWWWWWW8

OWWWWWWWWW%i `t@WWWWWWWWWWWWWWWWWWF

'x #WWWWWWWWWWWWu ;NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA

|W{ "3M, VWWWWWWWWWWWWW` -8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWU^

|W# SWW* 8WWWWWWWWWWWWW' WWWWWWWWWWWWWWWWWWWx

' K OW&` `NWWWWM*~\OWWWWu 'WWWWWWWWWWWWWWWWWWW~

+ ' _RWWWW%. cWWWWM` _0WWWWWWWWWWWWWWWWWW0

r& ,@Qvu@WWWWW@J=CHWWWWWWMOr**@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWv

`,`'- `- ~OWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0`

`@WWK^;` '$WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*

gWWWWWM&C~` -MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8

`t@WWWWWWW@ 'O@WWWMRg&&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|

`PWWWWWWWg" `;yOMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw

`9WWWWWmW0 "ou- "MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|

@WWWW0W%-`uWWWQ` `''``^t9WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0

mWWWWWWWWWWWWWo!&&M9J*YSEMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*

+WWWWWWWWWWWWWWWWWW@[u!~!+'~c*r,. "WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw

UWWWWWWWWWWWWWWWWWJ 6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM-

IWWWWWWWWWWWWWWWWW#=- `''+}SSSwWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@"

SWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW%&&MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&'

uWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWG`

;&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN>

;IDWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9=

'uMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMhr'

`+U@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMR{=:

`;sRMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&G*~-

|

En effet, de multiples facteurs ne pouvaient

pas être pris en compte lors de l’élaboration de

ces différents systèmes graphiques : le progrès

des connaissances dans de nombreuses scien-

ces, telles la linguistique (sur le plan de la gra-

phématique, de la variation), la psychologie

cognitive et la psycho-pédagogie (dans l’étude

des mécanismes de lecture–écriture), l’expé-

rience de la codification des langues ayant

accédé à l’écrit, l’évolution de la situation

sociolinguistique réunionnaise.

un éventail de sons plus large

L’un des premiers axes de travail de Lortograf2001 a été : d’affiner et de préciser les rapports

phonématiques, en ce qui concerne la cor-

respondance graphème/phonème (exemple :

en intégrant dans l’inventaire des signes, des

sons qu’Oktob 77 n’a pas notés : la semi-voyelle

arrondie de kui,uit ; la consonne de ligñ,montagñ ;

les sons à réalisation intermédiaire / ï /,/ ë /,/ z /,/ s / ); de poursuivre l’élaboration d’un système

graphique dépassant le niveau phonologique,

celui de la mise en correspondance entre signes

graphiques/phoniques, en vue de parvenir à un

véritable système orthographique

la prise en considération du sens.

Les systèmes graphiques précédents n’ont

tenu compte que faiblement de la participa-

tion des formes graphiques dans la construc-

tion du sens, notamment au cours de l’activité

lecture/écriture. On sait mieux de nos jours

que favoriser la reconnaissance des mots et

des groupes de mots aide la compréhension.

la distinction graphique

L’application stricte du principe phonologique,

n’intégrant ni le niveau lexico-sémantique, ni

le niveau morpho-syntaxique de la langue a

entraîné un nombre relativement élevé, d’une

part, d’homographes à l’intérieur du système

créole lui-même (kont, mèt, vis…), d’autre part

de formes graphiques, communes au créole et

au français, mais ayant des significations diffé-

rentes dans ces deux langues («dans», «pas»,

«vis»..). Ce manque de distinction conduit fré-

quemment à un obscurcissement du sens et à

une gêne de la compréhension.

notation des structures grammaticales

La prise en compte des structures grammaticales

de la langue est inspensable à la lecture rapide.

du choix exclusif d’une variété

à l’exclusion linguistique

Les systèmes graphiques proposés n’ont pris

en compte qu’une seule variété de créole, pas-

sant sous silence toute la diversité, toute la

richesse des paroles, des sons, des signifiants

de la langue créole.m

graphème

La plus petite unité distinctive et/ou

significative de la chaîne écrite… Le plus

souvent, le graphème correspond à une

lettre, un signe graphique, mais il peut

correspondre à plusieurs lettres

(digraphe). exemple : Pour noter le son

/s/ (comme dans «sable») le français

utilise toute une série de graphème :

s, ss (poisson), c (celui), ç (façons).

archigraphème

C’est le graphème fondamental,

représentant d’un ensemble de graphèmes

correspondant au même phonème…

exemple : L’archigraphème

correspondant à /s/ est s.

phonétique

Discipline qui étudie les sons sous

l’angle de leur émission, propagation

et réception.

phonologie (ou phonémique)

L’étude de sons, du point de vue de leur

contribution au sens, du point de vue de

leur rôle dans le système linguistique.

phonème

C’est la plus petite unité distinctive de la

chaîne orale… Les phonèmes sont transcrits

entre deux barres obliques . exemples : /p/ ,/b/. Martinet in Éléments de linguistiquegénérale souligne : « leur (les phonèmes) fonctionsingulières est distinctive et oppositive, lorsqu’ilscontribuent à identifier, en un point de la chaîneparlée, un signe par opposition à tous les autressignes qui auraient pu figurer au même point si lemessage avait été différent ». Les phonèmes

s’opposent entre eux pour former des mots

différents : à partir des oppositions

bal~mal~sal~ral~gal~kal, qui ne se

distinguent que par les consonnes

/b, m, s, r, g, k/, on conclut à l’existence de

ces phonèmes en créole. Un phonème peut

avoir plusieurs réalisations ou variantes.

Le phonologue reconnaît un phonème

par opposition à un autre phonème.

exemple : le phonème /p/ se définit par

son opposition au phonème /b/.

Le problème qui s’est posé à nous

est de ne retenir que les sons qui

faisaient sens, alors qu’une

écriture phonétique aurait pris

en compte tous les sons

sans distinction.

u n m i n i m u m d e l i n g u i s t i q u e

D E S R A I S O N S D E M O D I F I E RL E S É C R I T U R E S E X I S T A N T E S

Avec le recul, le regard porté sur ces différentes écritures montre que, malgré leurs

mérites indéniables, une réflexion en profondeur permettrait d’améliorer ces outils

en vue d’un fonctionnement plus efficace de la communication écrite.

K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 32 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1

Page 4: KayeCahierTangolN1

ABCDEFGHIJKLMNOPQR

STUVWYYZ

faciliter la lisibilité

L’élaboration d’un système d’écriture efficace

doit viser à faciliter l’accès au sens et par là-

même rendre plus aisée la compréhension : en

permettant une meilleure reconnaissance des

mots. Cette visualisation sera d’autant plus

accessible si l’image graphique du mot est

préservée, même si la prononciation est diffé-

rente ; en réduisant raisonnablement le nom-

bre d’homonymes au moyen de distinctions

graphiques, et ce, en fonction du coût de cette

distinction de sens.

un système qui prend en compte

la diversité et transcende les variétés

La graphie 2001, au lieu de refléter le créole de

quelques uns, et d’avoir à sa base le système

d’une variété précise couvre ce qu’il y a de com-

mun à plusieurs variétés ; en respectant la réali-

té linguistique dans son hétérogénéité, elle ne

fait que respecter la parole des locuteurs.

des tolérances graphiques

Tangol se prononce clairement contre une

standardisation autoritaire et préconise une

norme pluraliste et souple. Loin de trancher

entre plusieurs façons de parler et sur celle qui

doit s’écrire en créole, il indique ses préféren-

ces et propose la forme graphique qu’il estime

judicieuse, et à côté de celle-ci une ou deux

variantes graphiques correspondant aux diffé-

rentes variantes parlées. C’est la pratique

sociale, l’usage, la fréquence avec laquelle le

mot sera rencontré sous telle ou telle forme

qui permettront de dégager les usages majori-

taires et décideront du choix ultérieur par les

usagers, après réflexion et expérimentation.

réalisme pragmatique

Tangol intègre dans sa réflexion le fait que ce

passage à l’écrit s’effectue dans une situation

de contact linguistique avec le français, mar-

quée par la diglossie et qui implique : de for-

muler des propositions graphiques accep-

tables par la société réunionnaise de ce début

de siècle ; de ne pas perdre de vue les réalités

pédagogiques (tout le système scolaire est

orienté vers le français, et il est de plus en plus

difficile de freiner les interférences des don-

nées entre les deux langues) ; de développer la

capacité des usagers à distinguer les codes

en présence, à éviter la confusion des codes ;

cependant, de ne pas chercher à choquer les

habitudes orthographiques du français.

Imprimer la marque de notre originalité

En préservant certains sons de notre langue

qui sont en état de précarité. Cela suppose

qu’on perçoive le signe écrit non pas comme

une unité vide de sens, mais comme un sym-

bole qui signale une histoire : / j / ,transcrit

par le digraphe gñ. m

une graphie d’orientation phonologique

Loin d’être une remise en cause fondamentale

de l’écriture Oktob 77, Tangol 2001 s’inscrit

dans la continuité de cette dernière, notam-

ment par le choix d’un système d’écriture à

base phonologique, défini comme suit :

système

Un ensemble de faits formant un tout, cohérent

et structuré de façon à permettre la formulation

de règles généralisables, susceptibles d’applica-

tions prédictibles et reproductibles.

à base phonologique

Ne sont retenus pour être transcrits que les

phonèmes du créole, ces sons qui s’opposent

entre eux pour former les mots, et non l’infini-

té des réalisations phonétiques, ni les varia-

tions géographiques, sociologiques ou indivi-

duelles. Ce choix graphique reflète le fonction-

nement du créole réunionnais, avec sa propre

structure phonique, son propre système d’op-

positions, ses propres combinaisons de sons.

la nécessaire distinction graphie/orthographe

Lortograf 2001 distingue deux étapes dans

l’élaboration de son système d’écriture :

l’étape de la graphie : celle où l’on détermine

quels signes sont nécessaires à la représenta-

tion des sons, celle où l’on met en relation le

niveau graphique avec le niveau phonologique

et qui aboutit au tableau de fin d’ouvrage

l’étape de l’orthographe : celle où l’écriture

entre en relation avec d’autres niveaux : le

niveau lexical, grammatical, le niveau de la

signification.

L I G N E D I R E C T R I C E D E SP R O P O S I T I O N S D E T A N G O L

K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 54 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1

BCDEFGHIJ

KLMNOPQR

TUVWYYZ

Page 5: KayeCahierTangolN1

,WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

+MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

^#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

|8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

YWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

cWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMMWWWWWWWWWWWWWW

#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0ihWWWWWWWWWWWWWWWWB8WWWWWWWWWWWWWW

mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&>:HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWWWWWWW

uWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWBWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WWWWWWWWWWWWWWWWWWW

tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM?` ;X@WWWWWWWWWWWWWWWWWWW&KWWQ,`|0WWWWWWWW

tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWf `rP8%MMN&mOOO60WWWWWQMWW" rWWWWWWR

PWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ +BWWWWWWR gWWWM

"@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW~ !w@WWg- `+Fc.

!WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8E- '-

MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0`

.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW'

@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWBEv

DWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW3

tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWc

&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&` `\**| ,` -''`

lWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM- .":[email protected]@

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\ |&&J ` -\*FED&

>WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW *w

PWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW`

`MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWu -

SWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@y. ;C

"WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@| `'

SWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWHv~

QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN@L .',|rtShUUXEy

`WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMC`.- .\CGm0WWWWWMhSSq&WWW

~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS` 'QWWWWWWMMWWWQ` 'v8

~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW. AWWWWWWWWWWWWgl*?==cz

`WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW& _;;;|'. .;GMWWWWWWW

UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW, `,+j0

`&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWHC `

`@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0E. |

~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\ .

JWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8"

tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@.

fWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW6

tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM` ;G

vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0\|JEGi ``

;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&+

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9_vAk.

,WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMWWWMWWWC

"WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW!~WW^"UX'\r ,;

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWP NWWw- -; O8r

JWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@S "=F@M? : J9q;

>WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN, :0Q: :v .V^

&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW; *+

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@|` .ANVS-\~

iWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW[ `~,VD> rA`

7WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv .^*" ~. .

4WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWE| -SO; -

`%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM~-` \&K\?8K : `"

+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMKHWWWWWWWWWWWQ~ SW0-

@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWK ` hWW@WWWW2 ~M}<` `:

&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW* -BW0WWWWWC|` WWW@n` ,C$-

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN -0WWWWWWWWW* WWWWWM- |Z0W4'

UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9BWWWW%? |' &WWWWWWWWW= `WWWWWW- i$W@S'

`&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg .HM&*` .MWWWWWWWWWXA_ !@WW@! ., ~ >0WWC`

'&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9 - oWWWWWWWWWWB, 4WWWp` \ ,K&WWW+

`qWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@- : wWWWWWWWWWW0*_ ?-#WWN| -\J4D !0WWW. :;+?li\`

FWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0\ UWWWWWWWMF8W@B_ -WWW0k%W0@WW: tJ `@WW*`*EQWWWWWWWh:.

!@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8$* -0WWWWWWWX vE <WWWWWWWQ\&W~ L .PpS`_BWWWWWWWWW*{U

\WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\ -` _PWWWWWWW@ `(8&' -0WWWWWWWWWW `! 'yWWWWWWWWWW

#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ` JWWWWWWW&o +4y `AWWWWWWWWX r&WWWWWWW

tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$_ - $WWWWWWW9 .gWWWWWWWW: .\CqMW

`RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@v " IWWWWWWWMi 1@WWWWWWw* |

`wWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW* "WWWWWWWWv ~MWWWWWW|

'WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@^..~ ;!0WWWWW$ _" "@WWWWW*

-WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@}~` DWWWWWM' :" ~@WWWW6

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWb@M&Rv`GWWWWWWe` |@WWWM;

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM@WWWW8.:V@WWWW@= \WWWW@.

mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWR `tWWWWW- |@WWW*

*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW4 .0WWWWl |BWWt

`MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW: `)@WW0- `cq?

iWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQMWWWWU `vMW@$&+

hWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWy XWWWWMU?. `*&Wu

6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WW@WWWWW[./WWWWWWW@~ " i- /-

3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWp-bWWWWW@@WW#mWWWW~ *` `v

"QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWh:~9WWWWWW4 ^WWW@o- ' , .'

+OWWWWWMPL=LCG8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@: ~OWWW0 lH8WWWS` - *WJ

.<*r" `r90WWWWWWWWWWWWWWWWW&` :UWW6! "&WW6 'WW\ :

L’orthographe étymologique ne peut fournir de

règles généralisables permettant de prédire et

de reproduire la forme graphique des mots.

Cette impossibilité de systématiser conduit :

à une importance excessive accordée à la mémo-

risation dans l’apprentissage ; à des hésitations

graphiques et à une situation d’insécurité

(exemple : dans le texte de la page 2, l’article

français « un, une » est noté : avec noms « fémi-

nins » ein seconde, ein terre, ein’ grand’ case, mais eineeau, eine hère, einne qualité ; avec les noms « mascu-

lins » ein carré.)

L’orthographe étymologique ne donne pas de

solution dans la transcription des mots dont

l’étymon est autre que français : caïambe,cayamb, caïambre… rougail, rougaille…

L’orthographe étymologique est vouée à la

variation et à l’instabilité puisque chaque

scripteur détermine ses liens et sa distance

entre le créole et le français; D’une ligne à

l’autre, dans le même texte, le même mot est

orthographié de façons differentes.

L’argument de la plus grande facilité de l’or-

thographe étymologique n’est pas pertinent.

Son apprentissage est plus accessible seule-

ment pour les usagers habitués aux conven-

tions de l’orthographe française. Ce qui ne

veut pas dire qu’il ne faille pas apprendre l’or-

thographe du français, bien au contraire. Mais

on ne peut asujetir l’écriture correcte du créo-

le à la possession préalable de l’orthographe

française.

L’argument selon lequel cette orthographe éty-

mologique faciliterait l’apprentissage du fran-

çais est très contestable. La non distinction

des codes entraîne la confusion des sens. Pour

prendre un exemple, il est bien préférable,

pour éviter les interférences, de noter kaz en

créole réunionnais et «case» en français, les

deux mots n’ayant pas le même sens. Il y a

ainsi des milliers de mots (d’origine française)

dont le sens en créole réunionnais n’est plus le

même qu’en français. Les distinguer orthogra-

phiquement amènera à une claire distinction

sémantique. m

Les mots écrits suivant l’orthographe

étymologique transposent dans une langue

(le créole) les structures phoniques

et les catégories grammaticales

d’une autre langue (le français).

exemple : la notation de l’indice verbal i pré-

cédant les verbes en créole. Comme la lettre I

n’est jamais employée isolément en français,

un scripteur « étymologique » se voit contraint

de recourir à la lettre y qui en français note

l’adverbe « y ». Il écrit donc : marmaille y joué,

moin té y reste dans ein’ grand’ case. C’est l’exem-

ple même de la fausse étymologie.

En créole, le pronom personnel en fonction

objet, qu’il soit complément d’objet direct ou

complément d’objet second, a une seule

forme : amoin… azot, comme dans « Arsène la vïamoin bazar» et «Papa la dõne amoin in bonbon ».

Il suffit pour s’en persuader d’appliquer la

règle de substitution : « Arsène la vï Pierre bazar»et «Papa la dõne Antoine in bonbon ». Or, l’ortho-

graphe étymologique. en graphiant séparé-

ment ces pronoms à moi (ou à moin), induit

l’emploi d’une préposition à et une fausse ana-

lyse grammaticale.

autre exemple : Extrait de hery in DidierMaillot au Tribunal de Monsieur Dupar : « […] n’a-vait di monde mauvaise langue […]». hery à tra-

vers cette écriture reproduit la construction de

la négation française, alors que en écrivant

« navé » ainsi,on respecte le système du créole

réunionnais. Car « navé » ne traduit pas une

négation : « navé in ta domoun la fé la lang ».

L’orthographe étymologique fait apparaître

dans l’écrit des faits originels qui ne sont plus

fonctionnels dans le créole d’aujourd’hui.

exemple : les mots formés à partir de ti-(tipèr, tinon, tifiy) ou à partir de ma-, mon- (mon-pèr, matant) ne sont plus analysables en adjec-

tif ti, et possessif mon, ma + nom, mais sont

soudés. En français, on ne peut séparer les élé-

ments constitutifs de «aujourd’hui», «beau-

coup» ou «malheur».

K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 76 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1

Le principe de l’orthographe étymologique est de souligner le lien historique et

génétique entre le créole et le français. C’est là une position tout à fait défendable,

70% du vocabulaire réunionnais étant d’origine française, mais à côté d’avantages

réels, cette orthographe présente un grand nombre d’inconvénients

P O U R Q U O I U N E O R T H O G R A P H EA U T R E Q U E L ’ É T Y M O L O G I Q U E ?

Page 6: KayeCahierTangolN1

*m@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA;

.]@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWNE"

=@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD=

`GWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM3-

_uMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU~

_HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWH-

`eWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@+

+MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWy.

-6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWF

;0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW^

i@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM;

+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@|

~MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM`

.MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd

`QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\

HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWC

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0.

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWh

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW"

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm`

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW}

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW" ~)93WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg. *WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWC

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WA KWWWWW@3N0yCWWWWW0:!UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi"`" lg0v3: . |\.: `|*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM- '*dWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0- :AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW\

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW[ .-9@gU0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWX

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&u. .&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWr

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw` -;;-f&QU~ JWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&:

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*_Y@Mx' .` .;7oSVWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM'

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN*` .JnuUMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW"

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw F ~@MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU- `|";F@WW0C- @` $@WWWW@B&BWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW!

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW6WWW@' |}QWWWWWMDU, A$ "',;|- -*hWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW5

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMW,<@W# _\"-`-,` ~W3,* ,WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN "WQ .mWc- pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW-

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW+`-W$` -. ~r h@| ,WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU |WW{ j$\ #M' $WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ`^MW0Y v| '~` .SMMd \WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8

&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0WWW3 ` 9-+Yi+Ja=rEo~ +WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ

|WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWNJ'` ", ]WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw

:WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW%-` " >0P< pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW4

3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWN.. ` `-";;iZQWWWWw" pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#~

CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW" :\te9&@WWWW@WWWWWWW8| 9WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM`

:wWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW; _h0WW&Cg;K^-G*\Dq0WWW? @WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWx

'UWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWx "mWWMMgW@WWWWWWWWWWWy WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0.

!MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWd ~wWWWWWWWWWWWWWWWM` oWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA,

`*8WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM/ . "hMWWWWWWWWWWWM, eWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS

-n@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*r -+K*ifwwqf` *WWWWWWWWWWWWWWWWWW@|

,kMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@ "MWWWWWWWWWWWWWWWWWU-

`*gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm: l@WWWWWWWWWWWWWWWWK"

~@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo -N0WWWWWWWWWWWWWWW@S'

*WWWSUWWMWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$f` 5WWWWWWWWWWWWWWW{c`

@WWWWWW@Q0@W83$WW0M@WWWWWWWWWW08pI+. vWWWWWWWWWWW0Ro^-

;WWWWWW&6Qo~` :4d`:A8&WWWWWWWWWWWW@9v,` -.'';*#WWWWWWMwKt\'

-JMWW@p*!+' ?gQc ?v0WWWWWWWWWWWWWW%&@WWWWWWWWWWMe|

-{@WWQ=` ,WWWW6~ +9@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM?`

:SMWW8\ ht^ " F*AWWW@L. 'C6@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWn"

|HWWW&iJANM? +g` &k|vr>!+vSh\ -\SMWWWWWWWWWWWWWWWWW0T`

^8WWWQu{MWkvFU\ ,Z- 'WW%o Mh- .AWWWWWWWWWWM&Fc9WW0/

"mWWWWXgWWW06{|` , < hk+`Q+ CKMp!- `C4MWWWWWWW8, \@WWV

r@WWWWWWWM?_ ^|JH[- ic\$W@q| `*AAL `tWWWWWWWW0j ~gWW8-

!WWWWWWW&v.`+JLl"` |hWWWWWWS,-` .!` ` .0WWWWWWWWWR+ +0W0"

MWWWW@WWNn9V| `rMWWWWWWWWW3* ;MZ ;Q 0WWWWWW8QWWW&J-`SW@*

vWWWWWWWW&*. jM@RS9WWWWWWWWW~ `-"&= 'WWWWWWo :CK\\1. \MW9`

|WWWWWWWWA` '\r" .': ^@WM&#@WWWWWWWWWR ? . ~WWWWWWg^~' -BWK

0WWWW@#J:`rUR)~-?$WM; @WWWW0@B%@WWWWWWWc ,WWWWWWWWWWNt` -0WX

`MWWWp!+4Ww^."H@W@Qh' WWWWW0ivqWWWWWWWW%` KV,.WWWWWWW%3&WW0r ~@Wm.

vWWW8&O_` -$W@~ `+hSWWWWWWWWWWWWHC@WWWi 2: tW@dWWWWWWWD +3MW#, =WW0|

WWWd`>. -W$~ >M8.~WWWWWWWWWWK_ 'HWW& K <RWWWWWWWWWD `SWWo` KWWWj

UWWJ > \WE: :5O{)rMWWWWWWWW&~ c$WQr:%\|_"&`R@WWWWWWWQ ixWW%" .uMWWWm.

.hWW&USF|) >1+^uKU[$#i 'r&&:PWWWWWS` "y@WWl6OQ" OWWWWWWW@` WWWQs .gWWWWWB,

QWWW@WWWB@RM)@WS~` 3KQ1. vWWW0~ .I@WWM;: 4I8WWWWWW~ WWW-Yw.*WWWWWW@,

^WWWWWWWWWWWHUr." -wWWWV` .VWWWM" QC*WWWWWWn ?WWh ;0m,0MWWWWMT

VWWWWWWWWWWW9` `x@WWw: ,9WWMiW?|WWWWWWW' $WW{ .8Wq:MWWWWWu

.MWWWWWWWWWWW6 >0WW&+ |FMWWE"WWWWWWW%v` ,@WW@~ *M%$WWWWWWC

vWWE\WWWWWWWWo 'HWW@J `SWWQWMWWWWWWW@$@WWW6 ,"bWWWWWWW^

uW& EWWWWWWWW:`t@WWe. ^MWWWW0@WWW:'_+US.? -:iWWQNWWC

CW. QWWWWWWW!8WW9, '6WWW#8WWW; ` ,WWWWWM>

mGk@WWWWWWWWMK+ 'o@WWWWWW%| TWWWW@~

-@WWWWWWWWR| -AWM4WWWM;;;` ,MWWWWj

~mWWWWWQ+ CWWWWWWWWW&- rWWW@r

:WWHs; vWWWWWWWWWZ MWWW,

:\ 6WWWWWWWF |='WWWe

:WWWWWWWW@M@WWM!

9WWWWWWW$WWW$-

sWWWWWWWWWg-

|WWWWWWWWM-

,WWWWWWW&'

~WWWWWWW"

+M#W$F1@6

i:0WS;CC

`F5|'

avantages

reflète le fonctionnement propre de la langue

économie sur le plan pédagogique, car la cor-

respondance son/lettre est systématisable,

peu arbitraire et son assimilation ne demande

pas de lourde mémorisation. S’agissant de

langues qui accèdent ou sont en cours d’accé-

der à l’écrit, la simplicité, l’économie mesurée

en heures d’apprentissage pédagogique sont

incontestables

inconvénients

l’application stricte du principe phonologique

peut, dans les cas d’homophonie, conduire à

l’homographie (mots de sens différent s’écri-

vant de la même manière). exemple pour le

créole réunionnais : san («sans», «cent»,

«sang»…). Celà peut aussi conduire à des solu-

tions orthographiques trop éloignées des habi-

tude des lecteurs/écrivants.

quitter la phonologie

On peut réduire les inconvénients :

en notant le même phonème de differentes façons

(voir tableau en fin d’ouvrage)

en notant les variantes

pour faciliter la reconnaissance des mots. En

créole, le phonème /e/ a été noté dans ses deux

variantes, par è et é : fé (faire), fèt (fête) m

commandeur

Jean Albany, Bal Indigo, Paris, 1976

graphie étymologique

de l’auteur

Commandeur Oh ! té commandeurAttend’ ein pé nou n’y attendVa v’nir le temps, va v’nir le tempsN’aura pli la race commandeurs.

Commandeur cass’ pas ton chaboucTi tap’ à moin ti fais ton blancTon gueul’ l’est comme ein gros baboucPoique à moin té lé ressemblant.

Mon dos y brûle comm’ d’si pimentAvec de sel zot la frottéAdié z’angoune ! eh ! mon z’enfantsD’sus l’échelle moin lé garotté.

Café l’est rouge d’sus l’argamasseMon femm’ l’api cab’ lèv calouZ’enfants zot i guett’ dand’ cal’basseSi n’a d’ manioc la viand’ pou’ nous…

La poud’ fusils là va péterLé sûr qu’ no va dans’ maloyaDou lait dou miel pou’ nous ouaie ah !La dand’ nout rond no va chanter.

komandër

Jean Albany, Bal Indigo, Paris, 1976

transcription en graphie 2001

à base phonologique

Komandër oté komandër !Atann inpë nou nï atannVa vni le tan, va vni le tanNora pï la rass komandër.

Komandër kass pa ton shaboukTi poik amoin, ti fé ton blanTon guël lé konm in gro baboukPoik amoin toué lé resanblan

Mon do i brïl konmsi pimanAvèk desèl zot la frotéAdië zangoun ! eh ! mon zanfanDesï léshèl moin lé garoté

Kafé lé rouz desï largamassMon fãm la pï kab lèv kalouZanfan zot i guèt dann kalbassSi na maniok, la viann pou nou

La poud fïzi la va pétéLé sïr k nou va danse maloyaDoulé, doumièl pou nou waya !La dann nout ron nou va shanté

g r a p h i e s

Une graphie strictement

phonologique serait basée sur le

principe de la bi-univocité, de la

correspondance régulière un à

un du son (phonème ou

signifiant phonique) avec son

symbole (le graphème ou signe

graphique). Un même son serait

toujours noté par le même signe

graphique et, réciproquement,

un même signe symboliserait

toujours le même son.

K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 98 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1

U N E O R T H O G R A P H E À B A S E P H O N O L O G I Q U E

ABCDEFGHKLMNOPQ

STUVWYYZ

Page 7: KayeCahierTangolN1

9WWWWWWWWWWW8hZCK*r++~; ~+4gWQv-

=WWWWWWWWW@5>.`~ :!wWq;

\MWWWWWWWp`` :v"SCKQMWW$v`

FWWWWWWWRo ''PolCuF8WWWW@v`

-#WWWWW0v` `. ``` ;jShg@WWWWW&t`

^MWWWWWh. -'?yu;, -gWWWWWWW0Om@W0|

EWWWWWW$- '\=w$^- '386GC- :JQo`

-9WWWWWW@v _+&0r` \q`

.&WWWWWW@r. -|R@WWW3GQWWWM9- `~CO&Mu;.`

-&WWWWWWWW\ -#WWWWWWWWW&&Uq= -` ,s96O0WWWWWM`

`BWWWWWWWW@;`^WWWWWWWQ[vi- %@F` -u' `j@WMEWE

;0WWWWWWWWM~ ^0WWW$*~` ~MWWMU. 'E&MWW,

_WWWWWWWWWW} \@WW8~ -;r**\ `CM8v&@Mv_ ` `;E,

gWWWWWWWWWWvjWWW9` ;P0$#@WO; `sWWWWWW0`

>WWWWWWWWWWWWWWW$` -p0Y` #WWWW4)+J0WWWWW1 ` `

tWWWWWWWWWWWWWWM: *@^ \G@WWWVEWWWWWWL `

-@WWWWWWWWWWWWWWq |Wm` -\PWWMQ0~]WM" . !Wv

yWWWWWWWWWWWWWWWr FW!vr vx c'"@W" ,QWB ~$S

0WWWWWWWWWWWWWWW| fWW@^ ^'`` |Wc `0WWC \\

WWWWWWWWWWWWWWWe` -WW+ ` `o .OQ^ 'QW$S^`

'WWWWWWWWWWWWWW@u -H\ ` : "*$WWWW@$l

9WWWWWWWWWWWWWWH `rr -+>iXuSDWWWWWWWWWWF

MWWWWWWWWWWWWWW@! `.O&U_ +MWWWWWWMWWWWWWWWWWWU-

8WWWWWWWWWWWWWWW0L-v&QW!` `Q0WWWWWWWWWWWWWWWW@W@~ `;

pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@wr .!!WWWWMNW@C;^Gv&WWW%h0' -Q,

cWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWC- ~; `0WWWD. `"=@0%W@^ `'?Q

.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&: `1' |WWQ2" `MWWWWM _CGM|

mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWp` |v !WW\ -)0WWWWWW" ~0_

+WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&` yWWE]OOQ&6OORMWWWWWWWWWJ -Ov&&

[WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA \H&@WWWWWWMOA&WgMWWW@G" SWWWz

.@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW4` `~;luypEXUMWW@w*" :@WWWW'

FWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@t -':"` .WWWWWt

OWWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWA` ?WWWWW&

`#WWWWWW@|~WWWWWWWWWWWWW%i` `JMWWWWWWW

`AWWWWUJWUUWWWWWWWWWWWWWWo *MWWWWWW

gMMWWhwhWWm0WWWWWWWWWW@ip\ *MWWWWW@

F&28WW~vEvF`SWWWWWWWWW@MEx` -` ^WWWWWWR

;W0JEWt ~0M5~MWWWWWWWWW0| i+ ;. ^.E&mG\:v. '_^@WWWWWW}

4WW#WWV` '_EO7 _@WWWWWWWWMSj~.; ,| "c0#WWWW0$WW< h3. `J@@WWWWWWWl

(WWW@WWMW&9 ` -&WWWWWWWWpW& %'"m. J0WWWWWWWWW@i::03 .' .1,>8WWWWWWWWWW~

-WWWWWWWWMW@W$H ,WWWWWWWWWWMMW[KW68; -QWWWWWWWWW@WW=+@hFk0@+8WWWWWWWWWWWWWW

CWWWWWWWWWWWWWuT0WWWWWWWWWWWWWWWWWWW&MWWWWWWWWWWWWWW&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv

HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW! .|;"

`sWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@O0Wd^MKNWWWW

:KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@@mQSr` `':"5WWWWWW

,SMWWWWWWM3VMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMU+` |WWWWW

|vSc~: `v0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWK!,` MWWWW

`oWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@&OV^` WWW

\MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg<*=- _WWW

:%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWA iWW

'0WWWWWWWWWWWWWWWWWW~ wWW

'MWWWWWWWWWWWWM0WWW- _WWW

"@WWWWWWWWWF*_ibvGQ' UWWW

\WWWWWWWWWW~`:` ~WWWW

!WWWWWWWWW!; $WWW

i@?******" *WWWW

.>0E '~**;` .@WWWW

\mWWWM' :^3OO9MWWWWWWUS$WWWWWW

FWWWWWW| `|tMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

}WWWWWWWU `h@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

vWWWWWWWWM- PWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

rWWWWWWWWWW9` *WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

rWWWWWWWWWWWWJ .MWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

CWWWWWWWWWWWWWM? nWWWWWWWWWWWWWWWWW#WWWWWWWWWWWWW

`hWWWWWWWWWWWWWWWU MWWWWWWWWWWWWWWWWc|WWWWWWWWWWWWW

+%WWWWWWWWWWWWWWWW0~ ~WWWWWWWWWWWWWWWW0 lWWWWWWWWWWWWWW

`pWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM: .WWWWWWWWWWWWWWWW&`&WWWWWWWWWWWWWW

L’écriture d’une langue réunionnaise

coiffant l’ensemble des variétés.

Il existe une autre solution : adopter une koiné,

une forme moyenne, une sorte de lieu com-

mun des différents parlers. Ce problème (de

forger une forme moyenne) se pose tout d’a-

bord au niveau de la graphie : comment trans-

crire un mot prononcé de différentes maniè-

res sur le territoire, de façon à ce que tout le

monde le reconnaisse et s’y reconnaisse !

Pour essayer de respecter les différentes

variétés de créole réunionnais

(et ceux qui les parlent)

nous proposons :

ïpour noter ce que certains Réunionnais pro-

noncent « i », d’autres « u ». Ainsi mïr pourra

aussi bien être prononcé « mir » que « mur »,

qu’un intermédiaire entre les deux.

shpourra se prononcer « s » ou « ch » ou l’intermé-

diaire entre les deux : shanté (santé ou chanté)…

ëpourra se prononcer « é », « è » ou « e » ou l’in-

termédiaire entre les deux : flër (flér ou fleur)…

z (z caron) : pourra se prononcer « z » ou « j » ou l’in-

termédiaire entre les deux :manzé :(manzé,manjé)

m

Les variétés de la langue réunionnaise.

Des tournures et des mots (mais en nombre

assez restreint, du moins dans le langage cou-

rant) quelques points de grammaire dont l’ex-

pression du passé ; quelques « sons », des

accents différents, permettent de distinguer

deux grandes variétés populaires de créole : une

variété dite « des bas » et une variété « des

hauts ». La langue varie aussi en fonction de

l’âge, des couches sociales, etc. Mais ce qu’il faut

ici souligner et qui est indéniable, c’est la parfai-

te intercompréhension de tous les Réunionnais

lorsqu’ils s’expriment en créole : le parler des

banlieues de Paris est très probablement plus

éloigné de celui du XVIe arrondissement, que la

variété de réunionnais de Saint-Joseph ne l’est

de celle du Port. Or le français s’écrit !

Choisir une variété de créole réunionnais

comme base pour l’écriture ?

Dans tous les pays du monde, pour toutes les

langues du monde, le choix d’une variété de lan-

gue au détriment des autres entraîne des réac-

tions négatives, à moins que la variété choisie

passe incontestablement, et aux yeux de tous,

pour la plus belle, la plus noble (la langue de

Dante par rapport aux autres dialectes italiens…)

Dans tous les autres cas,ce choix pose problème.

Or c’est ce qui a été fait jusqu’à maintenant,

depuis Héry jusqu’à kwz, en passant par

Albany. La variété choisie est, bien entendu,

aussi belle, à nos yeux, qu’une autre : c’est une

variété de notre langue créole. Mais ce choix

est une des causes des réactions de désaccord

aux orthographes proposées jusqu’à mainte-

nant. Racisme ? Aliénation colonialiste ? Dans

bien des cas les sentiments sont tout à fait dif-

férents : de nombreux Réunionnais ne réagis-

sent négativement que parce que ce que l’on

propose ne correspond pas à la variété de lan-

gue dans laquelle ils se sont formés, ont gran-

di, ont été aimés. Cette variété de langue fait

partie intégrante de leur être, et ils vivent sa

non prise en compte comme un rejet. Autant

le racisme est condamnable, autant le désir de

ne pas être rejeté est légitime.

Le choix d’une autre variété ne donnerait

pas de meilleurs résultats. Laquelle, en effet,

prendre ? Le créole « des hauts » ? Cette variété

est trop souvent perçue, bien évidemment à

tort, même par une grande partie de ses utili-

sateurs, comme de peu de valeur. Un créole

francisé ? Qui, parmi les défenseurs de la lan-

gue réunionnaise (et sans eux rien ne peut se

faire) accepterait cela ?

L A L A N G N O U T T O U T

Toutes les langues vivantes, y compris celles qui sont écrites (une minorité) sont composées

de variétés. Le français parlé à Marseille n’est pas celui de Paris, celui du XVIe arrondissement

n’est pas celui de la Goutte d’or. Aux Pays-Bas, à côté du hollandais, on parle le flamand, le

brabançon, etc. On pourrait donner autant d’exemples que de langues. Le créole réunionnais

n’échappe pas, bien entendu, à cette règle. Comment l’écrire, malgré tout ?

K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 1110 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1

breih, breiz ou breizh ?Un exemple de compromis graphiqueLa langue bretonne se compose de quatre

dialectes. Les trois premiers, proches voire très

proches, représentent le groupe KLT (Kerne-

Léon-Tréger ou Cournouaille-Léon-Tréguier), et

sont assez différents du vannetais, le quatrième

dialecte… La seule solution possible pour la

promotion de la langue bretonne a été un accord

sur une graphie commune aux différents

dialectes. Le symbole même de cette unification

est le fameux ZH du BZH (abréviation de

« Bretagne » en breton). « Breih » vannetais uni

au « Breiz » des autres dialectes a donné

« Breizh » en orthographe commune.

Page 8: KayeCahierTangolN1

`?U0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM4**\'

.*6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMX!.

`?RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWb\

"3MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0F:

^DWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ~

~+*BWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@C

;NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWB!`

iWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9r

'MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9"

-&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@u`

vMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0~

.AWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0`

"0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU:

>MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWg.

.KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0>

`FMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8~

.gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@_

-BWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWO`

,0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0^

"MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW1

'MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWH`

`QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWR

EWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWq

>WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWj

~@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|

`0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8

uWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;

_WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWO

#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW-

HWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM.

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWF

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW'

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW6

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWC

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW,

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWv

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD

WWWWW@&8$&@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@0&&6Uoc*4OOOH&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw

WWw>: `,+*FagWWWWWWWMmpSSEjc;:- -o@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW4

W8 .;l*=~. `^e%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWu

Wz . ."i*vPMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWt

WN>` ~ =QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWt

WWW@; - . - :YADHkJ*140WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWJ

WWWWG,FpOOOg8r ` +mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWi

WWWWWWWWWWWWWW\ i@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW;

WWWWWWWWWWWWWWV -.``.-'''''. .GWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|

WWWWWWWWWWWWWWWV ~@WWWWWWWW&&BW@B6k$v ~RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW|

WWWWWWWWWWWWWWW] \9WWWWWWWWWW@#AF>;c5g@9j^` .*WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ

WWWWWWWWWWWWWWW@ eWWWW0WWWWWWWWWWWW@HY~`~vh0H> eWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8"

WWWWWWWWWWWWWWWW ' r@U7MWWWWWWWWWWWWM}OW0u^- ,J"| C@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ]@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0`

WWWWWWWWWWWWWWMW W*``'@Wg`SWWWWWWWWW6 MWWWWM9+ CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@$wGm@WWWWWWSLWWWWWWWWWWWWWt

WWWWWWWWWWWW@*-v` ~. u$MD OWWWWWW@v -BWWWWWW uWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW; EWWWWWWWWWWW#

WWWWWNWWWW@h- ?^ _ ` rSS1;;. `>**r<+ )WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@@WWWh QWWWWWWWWWM.

WWWWWWWWW0H\ V` - 7WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQ&WWWMS|` +WWW@` |WWWWWWWWWQ

WWWWWWWWWWW@;`+^ . ;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWQS*<` u&WW; 8WWWWWWWW%

WWWWWWWWWWWWM+J` - |WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@Or- -@Wi FWWWWWWW@,

WWWWWWWWWWWWWU~ ~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD+9WWW@)` EU- tWWWWWWW*

WWWWWW%D8W@^l/ `` ~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA\`]WWWWi wWWWWWWC

WWQ^"` `r"gW) `. ;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM8WWWWW@W\` ?WWW@+ -WWWWWWS

WW6 ~0* -J AWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$: \MWWWWW; .gWWH- yWWWWW3

W&` ', _`[WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWe~ ;WWWWWBAi_' "WWWW@t

Wv `\"` `i%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@W` DWWWWWWW~ `QWWWWF

N-. Ot JWWWWWWWWWWWWWWWWW@WWWW%-; -EWWWWWMO8M! [WWWWQ`

w . O \@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@.`Z@WWWW@z` . CWWWM*`

p . W* ;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo` #WWWWW0" uWWW@|

D : WW= \. RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0MWWWW83i` hWWWW^

D WWWKF>' `~i;;_- <- zWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS` : '8WWWWS

Q. UWWWWWWW@WWWWWWWBv**T1}S` QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMWWWWWS - *@WWWW0`

%; `h@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@ ~WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMWWWW&: "9WWWWWB'

P` .GWWWWWWWWWU+:^@WWWMW4 .QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW9 `SWWWWWW&.

W* |v#WWWWh' '"- ~ KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW6 .zMWWWWWW%-

Wu `>;;' CWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW| 'V@WWWWWWWM_

WM' ."&@9WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@J~` -uOQWWWWWWWWW0:

WWJ - -`\MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM@WWWWWWWWWWWWB'

WW0^ `.` - SWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWH.

WWWW6 ^_ tWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM>

WWWWW=.-|cF*. !- iWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@~

WWWWWWWWWWWWWg" '@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW+

DWWWWWWWWWWWWWL RWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWm

`$WWWWWWWWWWWW0{**;-''''- `'";;^?JKF_ aWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWW!

au niveau graphique

Tangol propose 48 graphèmes de base pour

constituer notre code de communication écri-

te : 48 signes à la disposition des locuteurs

pour s’exprimer à l’écrit.

au niveau orthographique

Quand le signe graphique ne correspond plus

à la forme parlée (pour des raisons esthé-

tiques, grammaticales, différenciation d’ho-

monymes courts et fréquents…), alors l’écritu-

re du mot ne correspond plus aux phonèmes et

se fait selon une convention orthographique,

qui peut s’énoncer sous forme de règle ortho-

graphique. Depuis décembre 2001, Tangol tra-

vaille à ses propositions orthographiques.

Voici quelques directions dans lesquelles ces

recherches sont menées, et pour lesquelles

aucune position n’est arrêtée :

Comment alléger la forme des mots

comportant plusieurs diacritiques ?

Dans une même syllabe comportant deux

signes diacritiques, en conserver un seul ?

Quand l’un des signes est z , conserver le signe

de la voyelle, supprimer celui de la consonne ?

Ce qui donnerait : zïska, sharzër d’lo, zïgïlé. Quand

l’un des signes est gñ, conserver le signe de la

consonne, supprimer celui de la voyelle nasale

qui alors serait transcrite comme une nasale

franche (an, on, in) ? exemple : bingñ/é, kongñ/é.

Comment éviter qu’une même forme graphique

en français et en créole corresponde à

deux mots de sens différents ?

exemple : dans en créole se traduit par le

verbe « danser », mais graphié de la sorte, il

aurait la même forme que la préposition fran-

çaise « dans ». Ne pourrait-on écrire danse, et

généraliser la règle orthographique suivante :

en position finale de mot, la consonne s pré-

cédée d’une voyelle nasale (an, in, on + conson-nes), est suivie d’un e : pinse, romanse.

Que faire des orthographes

adoptées par l’usage ?

Pourquoi ne pas garder minm et les composés

de minm : saminm, kantminm ? Konm ? Tout (pro-

noncé « toute ») ?

Chansons Madécasses/Fonnkër malgash

Sizièm fonnkër malgash.

Ampanini — Zenfiy prizonié, koman

ou’i apèl ?

Vaïna — Vaïna mon nom.

A. — Ou lé zoli, Vaïna, koman

promié réyon solèy. Akoz larm i koul

konmsa dan out zië ?

V. — Roi ! Moin lavé in lémé.

A. — Ousa lï lé ?

V — Somanké lé mor dann konba,

Somanké la gingñ sové.

A. — Kit alï sové, kit alï mor ;

Sar moin minm out lémé.

V. — Ah Roi ! Pran pitié le plëré

i mouy out pié !

A. — Kossa ou’i vë ?

V. — Mon malëré lémé

la anbrass mon zië,

La anbrass mon boush,

La dor sï mon poitrine ;

Li lé o fon dan mon kër,

La poin rien va gingñ arash alï…

A. — Pran lanba-la, antour

out zolièss ansanm. Astër, ashèv kozé.

V. — Dõne amoin le droi alé rod alï

dann ta le mor. Sinonsa zïska

ousa lï la sové.

A. — Alé zoli Vaïna. Krèv le spèss

barbar lé kontan vol in lanbrassé

larm i mélanz ansanm!

Evariste de Parny, Chansons Madécasses, Chanson VI,

traduit du français, Nout Lang, n° 2, p. 11

K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 1312 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1

La distinction graphie/orthographe

repose sur les deux fonctions

essentielles qu’assurent les

systèmes alphabétiques d’écriture :

(1). représenter les sons

distinctifs de la langue, pour

(2.) refléter le sens, produire

et interpréter des significations.

La première fonction est remplie

par le système graphique,

la deuxième par l’orthographe.

G R A P H I E E T O R T H O G R A P H EE X E M P L E E N G R A P H I E 2 0 0 1

Page 9: KayeCahierTangolN1

|9WWWWW@p ;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@t

-OWWWWWn~` `NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW$"

!@WWWWWw .#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWc

uWWWWWWW' \%WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWo

aWWWWWWWWUF `~\vMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWZ

FWWWWWWWWWW4'#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW*

/WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@"

.MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&`

PWWWWWWWWWWWWWWoC0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWE

:WWWWWWWWWWWWWWWWm0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW'

KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM@WC

.WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW~_Ww

\WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8`@N

NWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8@W^.@-

U #WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW v&`'S$.

_ UBWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@&[ 1W|

JWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWw_ |W;

KWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWA- rW\

^WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@O*- CW;

vWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW8{| -Wv

&WwE0WWWWWWWWWSSNWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@OL. _W[

*W3 ;Sm$DWS_'` -|;;!*ChNWWWWWWWWWWWWWWW&gdSJ^` hWM

\- "- |SSSqO8&&$pt^'` `` ~WW`

-\ '- gW+

\MK

ED

`- ~t

6g ,DWQF*- _E+`

W@r ^@WWWWW@K|'. LWW0=

wL `1DWWWWWWWWWWWD |WWWWE

`9WWWWWWWWWWWW@* -WWWWl |o*

^10WWWWWWWWWWWW0: WWWK`|WWQ`

rWWWWWWWWWWWWWM' .Uv. +WWWQ`

`' ,r "WWWWWWWWWWWWN_ JWWW`

r@W* fo 0WWWWWWWWW@^ `' 0WW|

~WWWR iWWWWWWWWWr ;&WWOS?rWWK

^WWWW. |MWW@0W#e_ -<OOOOOOOg0@]SSSSz*+- NWWWWWWS^8Q

tWWWW* '+- `Kv"'':[&&&O5S&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&! ;_#Q$WWWO .WU`

OWWWWv :O; :,``:` 'r;`'uO6^ CMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWD 1'`~EWWW\ mWWv

UWWWWr %g- -XW$H@WWWWWMMWWWWWWWW@_ DWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW+ D'^@W@$J "WWW"

WWWWI |WU 'GWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWMi. .QWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW* vWWWWWWW@[~ -|@WW\ VWW[

QWWWW |W0`}WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWguMWWWW&E -``*h=' "W0G" |WW|

?WWWM |WW@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM$or`"[WWWWWWWWWWW0` *u~ ;WM _O'\WWv

^WWWQ |WWWWWWWWWWW;[@WWW0S@WWWWWWWWMpT/` u@WWWWWWWWWO` . ~*e&U -0W `;`-8@,

|vNR |WWWWWWWWWWWi``";;.`@WWWWWWWW` r- `:lgWWWWW@$OOMWWWWWD~ ZWv ~'

CD ZWO;\l*IoWWW0JJ#&0WWWWWW@WWW +- |DWWWWWWWWWW&;` +WW8A3o| ^.

-GWD c_ OWWWWWWWWWWW0v` ,0W_ ;0WWWWW$+ 'WWW&U*`

BWWD `=gWWWWWMK^ DM `;LJ!. ~WW`

t@WD _@MDSG| ,U~ -+; $WW

:Su ,OWW@t"WWA

H?- "- `+" U0&&D, `8WWWWWWWWC

4` |WWWWb^'. LMWW, VWWWWWY` LWWWWWWWWWD

WL *WWWWWWWWG` `HWWWWQ| -=0WWWg" 8WWWWWWWWW@_

.W# |WWWWWWWWW&. `gWWW$=,` -@WWWWI` "hWWWWWWWWWW*

0WWr~WWWWWWWWWWI pWWWW, 0WWWWW0* 'DWWWWWWWWWWWWi

*WW$-EWWWWWWWWWMKl:zWWWW2 Q&v? _^ .:*H&+_;;GWWWWv `t@WWWWWWWWWWWWC

r&mM0WWWWWWoWWWWWWWWWWI =WWW8*;- 'FNWWWW3 "BWWWU- `&WWWWWWWWWWWWWj

HWWWWWWWMWWWWWWWW0\ `@WWWWWW8t****3&MWWWWWW@|` `G0WWw `|vQWWWWWWWWWWWW&"

;WWWWWWWWWWW@O&W&^oOk#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWq;;;;;|,_SG_ ^@WWWWWWWWWWWWWWH`

=WWWWWWWWWWMg@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW_ _MWWWWWWWWWWWWWt

,MW0EWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWM&#OK[S[A&WWWWWWWWWWWWWW.`hWWWWWWWWWWWWM;

.&Wr6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0eq&BMWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW&MWWWWWWWWWWWWH-

`H@TJ@9o@WWWWWWWWWWWW@94ONW0WWM&&&&&&6OhS}$MQEe0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@l

*@MWWWWWWWWWWWWWWWWWW08Iv\cS^;|:'_FJo#&&Q@We`jWWWWWWWWWWWWWWWWWWW#-

'&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWWWWWWM=

`mWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWk.

r@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWp:

Faut-il noter les contractions ?

En prononciation rapide, les mots sont

contractés. L’’écrit a t-il intérêt à noter la

forme longue ou la forme courte ? Quelle est la

forme la plus aisément compréhensible, la

mieux lisible entre : Nana in/na in/n’in ; Soisantdis/sonn dis ? ; La pa asé/la p’asé/la pasé ; L’asé/laasé ? ; Nou va alé/nou v’alé ?

Comment écrire les pronoms personnels ?

Faut-il noter mi ou m’i sava ? ma ou m’a fé ?sachant que mi et ma sont les formes sponta-

nées d’écriture, alors que l’écriture séparée m’i,m’a mèt éclaire les composantes moin i, moin va.

Et la ponctuation ?

Les signes de ponctuation fournissent une

aide indispensable à la lecture de l’organisation

de la phrase. Dans certains types de phrases

créoles, les relations syntaxiques sont souvent

marquées par la juxtaposition, par les pauses

et l’intonation. Exemples : Mi koné la fãm le bougi vien. Cette phrase admet deux interprétations

possibles : « Je connais la femme de l’homme

qui vient » ou « Je sais que la femme de l’hom-

me vient ». Faut-il (et si oui, comment ?) rend-

re lisible l’organisation de la phrase, sans

contrevenir à l’oralité du créole ?

Et aussi :

l’écriture des lettres isolées (d, k…), les noms

propres — noms de personne, toponymes

(noms géographiques), noms étrangers —, les

emprunts, les sigles et acronymes (amg,

onu…), les abréviations, les mots dérivés et

complexes, etc.

m

Comment et où marquer la frontière des mots ?

deri/delé/debër/desïk, lo/delo, fë/defë, boi/deboilé/delé, luil/deluil, ri/deri, èl/desèl

Comment marquer les alternances

(phénomènes de sandhi) ?

Il s’agit des divers changements phonétiques

qui se produisent à l’initiale de certains mots

par suite de l’interaction des sons dans la

chaîne parlée.

orthographe possibleradical alternances

ër son lër, in ërafèr l’afèr, in afèr/in nafèr, zafèronm zonm, l’onm, in onmor lor, an orot l’ot, d’ot, lézot, in ot

Comment écrire les chiffres ?

orthographe possiblecardinal numéral devant :

consonne ër, an

inn in lètshi ine ër, in ër (durée), in andë dë lètshi dë z’ër, dë z’antroi troi lètshi troi z’ër, troi z’ansis sis lètshi sis ër, sis annëf nëf letshi nëf ër, nëf anvin (vint) vin lètshi vint an

Comment prendre en compte

le niveau lexico-sémantique ?

L’adoption d’une forme stable et unique pour

les avatars accidentels du mot dans ses diffé-

rentes réalisations aide incontestablement l’i-

dentification sémantique de l’unité au sein de

sa famille lexicale. exemple : Doit-on aller

vers une seule forme èm pour èm/émé, inm,yinm, lémé, même si les prononciations varient ?

De même doit-on garder transparente la racine

–ër dans la série lërk, talër, ziskalër, astër, bon’ër(tôt) à distinguer de bonër (le bonheur ) ?

Jusqu’à quel point faut-il différencier

les homophones ?

Réduire les distinctions graphiques

d’homonymes aux cas les plus courants ?

Exemples : Pour les multiples significations

de la, est-il préférable d’avoir une forme

unique ou bien de distinguer cette unité dans

ses principaux emplois : comme unité

lexicale, adverbiale et grammaticale ? Pour les

différents sens de na : nana (posséder) ; et navariante de nou va dans l’expression du futur ?

G R A P H I E E T O R T H O G R A P H E

K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 1514 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1

Page 10: KayeCahierTangolN1

S E M I - V O Y E L L E S

6 graphèmes

A R C H I G R A P H È M E S G R A P H È M E S D E B A S E E X E M P L E S P H O N È M E S

(i) i pié, zinia, maniok, banian / J /

y La Rényon, rényoné

ou ou fouèt, loué, noué / w /

oi oi zoizo, voiyaz, gropoi / w / : / wa /

oin oin loin, bezoin / w / : / wé/

ui ui luil, minui / w/

C O N S O N N E S

24 graphèmes principaux

P p pilé, kapkap / p /

pe (accepté en finale absolue) koupe, loupe

B b boukan, baba, riskab / b /

T t toué, fatak / t /

te (accepté en finale absolue) tate, gate

D d dalon, rodé, rod / d /

K k kari, takon, nik / k /

G g gri, pigay, grèg / g /

gu (accepté devant é, è, ë, i) guitar, guétali, etc.

F f fiér, bafon, maf / f /

V O Y E L L E S

18 graphèmes principaux

A R C H I G R A P H È M E S G R A P H È M E S D E B A S E E X E M P L E S P H O N È M E S

a a aya, baba, lay (zépiss) / a /

â lây (papiyon)

e é égal, lézar, ladilafé / é /

è èl, lèz

ë ë erë, flër (/ é / e)

e melon, le

i i isi, pamine, zévi / i /

iy (/i/+/j/ sous-jacent) tifiy, kriy(é), vaniy(on)

ï ï ïzé, alïm, lï, alï / l- /

i (accepté) izé, alime, etc.u (accepté) uzé, alume, etc.

o o oté, gob, balo / o /

ô (cas particulier, homographes) anvôy

ou ou oulké, poul, anou / u /

an an antié, kayanm, rezman / B /

ã (var. plus ou moins nasalisée) kãne

on on onz, son, gongon / oI /

õ (var. plus ou moins nasalisée) le rõm, sõne, dõne

in in insolan, pinpin / é/

en rien, bien, moiyene (var. plus ou moins nasalisée)* em, deziem, lene, rene

4 8 G R A P H È M E S D E B A S E

16 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1

Page 11: KayeCahierTangolN1

K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1 VIV K A Y É / C A H I E R T A N G O L N * 1

v v valsé, ravine, poiv / v /w variante de /v/ (rare) woir, aléwoir, dawoir

s s (accepté en toutes positions) sink, pasé, kasé, sali / s /ss (en finale absolue) kass, liss, doss, toussss (accepté entre 2 voyelles orales) kassé

z z zanbrokal, mizér, akoz / z /

sh sh shapo, bishik, lash, boush / ss /s (accepté) sapo, etc.ch (accepté) chapo, etc.

z (z carron)* z zamé, manzé, manz / zz /z (accepté) zaméj (accepté) joli

l l lour, ralé, pal / l /

r r rou, paré, fér / r /

m m mol, romé, koméla / m /me (en finale, après / a /, / i /, / o /) lame

n n noèl, anou, zanana / n /ne (en finale, après / a /, / i /, / o /) fane, fine, bonbone

gñ gñ montagñ, sigñ, bingñ / J /

ng ng doung, mouroung / (N) /g mang, kong, ling, lang

y y yapana, biyo, pèy / J /

w w wati-watia, wayo, wayayay / w /

* pour obtenir les caractères spéciaux, téléchargez les polices (Arial/Times) sur www.tangol.org

*@WWWWN#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

2WWWWWWWB|XWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

FWWWWWWWWF#WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

+WMSWWWWWWWq6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

.MM'2WWWWWW0*$WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

SW]OWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

`WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

cWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

6WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

"WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

;WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

3WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

;MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

,MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW

iWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0&@W9[@WWWWWWWWWWWW

'gWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWBASSSSY;'-

\Q&&&&&0WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWt

,MWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWS^'`

`~vSO8&WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWU

`0WWWWWWWWWWWWWWWWWW0DhSSb#0WWM$G^ --

`~lvUWWWWWWWWWWWWWWWt

*WWWWWWWWWWWWWWWWW8" .=uGOK: i9%WWWWWW

WWWWWWWWWWWWWWW*

DWWWWWWWWWWWWWWWWw` \uUOOO4SSSS*'`r^ -;;;~'''`

WWWWWWWWWWWWWW@-

DWWWWWWWWWWWWWWWWo+8WWWWMWWWWWWWWWWWD `+**+,`

WWWWWWWWWWWWWW?

UWWWWWWWWWWWWWWWWNWWWMO\`6WW0Y:KWWWWW~ :RWWWWWWWW

`gWWWWWWWWWWWWWWW="hv - "BWWW| i&H-~MWWW

'@WWWWWWWWWWWWWWM' WWWW. `~;

!WWWWWWWWWWWWWWD 'WWW4 c|

hWWWWWWWWWW['

DWWWWWWWWWWWWWWD >WW@- +U8h

NWWWWWWWWWWWWWWU EWWo

`WWWWWWWWWWWWWWWM_ "WWW.

|WWWWWWWWWWWWWWWM| "MWW9

.WWWWWWWWWWWWWWW0. "wWWWWD

iWWWWWWWWWWUOWWWr vWWWWWW@.

+MWWWWWWM"-AWWW@* `VWWWWWWWW@t` +&!

"WWWWWWWWWWWM@Wg'"\="l0WWWWWWWWWWW0*- ";- ;@@|

pWWWWWWWWWWW;.WWWWWWWWWWWWWWWW&0WWWWWWWWQ; -g@r

#WWWWWWWWWWWo QWWWWWWWWWWWWWWW~ -^*Iu!_ `6WW8=

+WWWWWWWWWWW@--PW$IWWWWWWWWWWWu 0WWWWk

+@WWWWWWWWWWq .MW@WWWWWWWWWWWWA=. |0WWgS"

-GWWWWWWWWWW+ 'oigWWWWWWM;iFEOwQgO[OOOOO8&@@RG!

IWWWWWWWWW0` `*GMWWWW@t` |$=`

!&WWWWWWWWH" xWWWWWW$L

>NWWWWWWWWP- bWWWWMc\|

;WWWWWWWWW@I" `UWWWWWWq**^-

-@WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW0*

|@WWWWWWWWWWWWWW0'.+*i;:';`

'MWWWWWMrr0WWWWc

1WWWWW= `imWWH-

.*SSS" -*O@O*:

`=GM&=

Tangol propose, d’une part, des préférencesgraphiques conformes à ses principes de base,d’autre part, une ou plusieurs variantes gra-phiques correspondant aux différentesvariantes parlées. Exemple : manz peut s’écriremanj ou manz ; kashièt peut s’écrire kachièt oukasièt. Outre l’intérêt d’une telle démarche surle plan éthique, elle permet aux usagers dedisposer de toutes les ressources de la langueet élargit la créativité linguistique. Même siune évolution future dans le sens d’une gra-phie plus stable et homogène est souhaitable,Tangol admet une certaine marge de variabili-té graphique pour l’écriture des différentesvariantes parlées, la décision dans le choix dela forme à adopter étant laissée à l’usage.

exemples de choix orthographiques

laissés au scripteur

mot français choix Tangol graphies acceptées

pus pï pi, pupeur për pér, peurjoli zoli zoli, jolichapeau shapo sapo, chapo

E X E M P L E E N G R A P H I E 2 0 0 1

message publicitaire pour

une campagne d’hygiène sanitaire

— Oté Ti Louis ! Guèt inpë bannmoush èk karapat-la konm lé antrin d’pik mon bëf !

— Bin ou koné pa, don ? Nana inprograme sanitèr pou kine bannzinsèk-la konm i fo. Moin la vï sadann télé. L’Ërop, Léta èk la Rézioni sïbvansione zinisiativ-la pou dõnetout bann moush èk karapat sa k lébon minm. Ou koné pa le méyër ?Out bann kabri, out bann serf i pëgingñ osi le sïbvansion pou protèzazot. Figïr aou, minm bannpièz-a-moush lé sïbvansioné !

P O U R D E S T O L É R A N C E S G R A P H I Q U E S