Jacques Bénigne Bossuet

Portrait par Hyacinthe Rigaud - Louvre

LIBER ECCLESIASTES.

JACQUES BÉNIGNEBOSSUET

ŒUVRES COMPLÈTES

Publiées d'après les imprimés et les manuscrits originaux purgées desinterpolations et rendues à leur intégrité.

Édition renfermant tous les ouvrages édités et plusieurs inéditsFrançois Lachat

Volume I

p. 520-568LIBER ECCLESIASTES.

Paris, Librairie de Louis Vivès Éditeurrue Delambre 5

1862NB. Nous avons reproduit entre crochets carrés [ ] les

numéros de haut de page de l’édition papier.

2

PRÆFATIO IN ECCLESIASTEN.I. – Summa Ecclesiastæ.

Totus hic liber unica velut argumentationeconcluditur ; cum vana omnia sub sole sint, vaporsint, umbra sint, ipsumque nihilum ; id unum inhomine magnum verumque esse, si Deum timeatpræceptis ejus pareat, ac futuro judicio purumatque integrum se servet. Hujus enthymematisprima pars, rerum humanarum enumeratione,tantique regis experimentis constat, ut quiaexquisitissimas voluptates assequi, alii peregestatem aut imperitiam nequeant, aliitemperantia non curent ; existat Salomon unusregum opulentissimus, rerumque prudentiaclarissimus, qui cum ultro fateatur, in tantabonorum affluentium copia, nihil a se denegatumcupiditatibus, simul tamen cogatur agnoscere,non modo vana et nulla, verum etiam irridendapartim, partim etiam deploranda esse omnia,sibique tam florenti, tam beato, vitam fuissetædio, ac potiores visos qui necdum nati essent.

Id autem sic conficit : Quod homo nascaturad malorum experientiam, II, 17 ; IV, 2, 3 ; nequequidquam in sapientia sit præsidii, neque ea. tolliqueat cæcum illud, atque improvidum, quo inperniciem, velut objecto hamo, præsentisquelaqueis, inscii devolvamur, IX, 12. Quin ipsa etiamqualis esse solet in humano genere sapientia, intervanissima, imo inter cruciatus animi reputanda

3

sit : docet denique, I, 17, 18, eo deduci hominemtot ærumnis, curis, libidinibus, laboribus,erroribus, ut cæca, mersus caligine, nequesapientem a stulto, II, 14-16 ; neque, quod estgravius, seipsum a pecude satis secernere valeat,III, 18-20, donec ad Deum, ejusque judiciaconjectis oculis, deprehendat in se illud occultum,quod ad Dei imaginem conditum, dissolutocorpore, atque in terram suam abeunte, adauctorem Deum redeat, ejus [521] arbitriojudicandum ; atque id quidem ultimo capite ; etuno verbo transigitur. Cæterum toto libropræparatur jactis veri seminibus, sanisquesententiis, velut radiis inter offusas tenebrasintermicantibus, III, 16, 17 ; VIII, 12 : quæ sanesententiæ velut disjectis nubibus, tandem inlimpidissimam lucem erumpunt, XII, 7, 13, 14. Sicagit Ecclesiastes, sive Contionator noster, ac pressoregis nomine, advocatæ concionis factusadmonitor, sapientissimis quidem acprofundissimis, sed tamen popularibus, atque abipsa experientia repetitis argumentis, hominem adhumana vitanda, et capessenda divina compellit.II. – De ultimo capite ac traditione Hebræorum observandus S. Hieronymi locus.

De ultimi capitis ultimo versiculo, quo Deijudicium commendatur, libet hic attexereintegrum S. Hieronymi locum, qui toti libromultum lucis afferat ; sic autem habet : « Aiunt

4

Hebræi, cum inter cætera scripta Salomonis, quæantiquata sunt, nec in memoria duraverunt, et hicliber obliterandus videretur, eo quod vanasassereret Dei creaturas, et totum putaret esse pronihilo, et cibum, et potum, et delicias transeuntespræferret omnibus : ex hoc uno capitulo meruisseauctoritatem, ut in divinorum voluminumnumero poneretur, quod totam disputationemsuam, et omnem catalogum hac quasiἀνακεφαλαιώσει coarctaverit, et dixerit, finemsermonum suorum auditu esse promptissimum,nec aliquid in se habere difficile, ut scilicet Deumtimeamus, et ejus præcepta faciamus. Ad hocenim natum esse hominem, ut creatorem suumintelligens, veneretur eum metu, et honore, etopere mandatorum. » Hæc Hieronymus ad caputXII, 11,13, 14 (Comm. in Eccl.). Neque tamenputemus hos tantum versiculos priscis sapientibusdignos esse visos quos Spiritus sanctus dictaverit :imo vero cæteras ex his maxime æstimatos fuisse,quippe cum ad illos totum librum referri facileintelligamus, nihilque sit proclivius quam utconfugiamus ad Deum, posteaquam cætera omniavana esse constiterit.III. – Libri tempus ; Hebræorum traditio ; Hieronymi loci.

De tempore quo hic liber scriptus est, nondisplicet traditio [522] Hebræorum quam idemHieronymus sic refert : « Aiunt Hebræi hunclibrum Salomonis esse pœnitentiam agentis :

5

quod in sapientia, divitiisque confisus, permulieres offenderit Deum. » (Ad cap. I, vers. 11).Nec nisi devio Salomoni convenire posse videturillud : Omnia quæ desideraverunt oculi mei, non negavieis : nec prohibui cor meum quin omni voluptatefrueretur... : et hanc ratus sum partem meam, si utererlabore meo (cap. II, 10) ; neque id in aliena persona,sed in sua dixit, propter illud quod proximeantecedit : Supergressus sum opibus omnes qui ante mefuerunt in Jerusalem (II, 9) : quæ quam proprieSalomoni conveniant, perspicuum est. Hucaccedit illud de mulieribus : Lustravi universa animomeo... ; et inveni amariorem morte esse mulierem, quælaqueus venatorum est, etc. (cap. VII, 26-28), quo locoidem Hieronymus : « Non putemus temere hancSalomonem de omni genere mulierum protulissesententiam : quod expertus est, loquitur : »subditque : « et hæc secundum litteram. » Et adillud : « Mulierem bonam invenire non potui (ibid.29) » : subdit : » Omnes enim me ad luxuriam, etnon ad virtutem deduxerunt. » Quæ efficerevidentur, ut liber hic errorum experientiam, atqueinde prognatum vitæ in melius commutatæstudium sapiat.IV. – Responsio ad objecta.

Neque deterret illud, quod Josias polluissememoretur Excelsa quæ erant in Jerusalem..., quæædificaverat Salomon rex Israel Astaroth idoloSidoniorum, etc. (IV Reg., XXIII, 13). Rogo enim, an

6

infanda excelsa Josaphato, Ezechiæ, aliisque piisregibus intacta perstiterint, etiam prophetistacentibus ? Vel ergo destructa pollutaque, posteainstaurata fuerint, vel profecto verum illud, esseplurima quæ optimorum quoque regumdiligentiam fugiant, aut negotiorum multitudine,aut etiam perfidia ministrorum ; quod etiamSalomoni contigisse potuerit. Atque hæc quidem,quam vidimus de Salomonis pœnitentia, nonmodo Hebræorum ac S. Hieronymi, verum etiamaliorum interpretum conjectura est. Cæterumconjectura tantum ; Deo enim placuit tanti virierrata certa esse, salutem ac resipiscentiam indubio, ut qui stat, [523] videat ne cadat ; neque inseipso quisquam, magnus quamvis et sapiens, sedin Domino glorietur.V. – De auctore libri : Grotii singularis opinio.

De auctore libri litigantem habemusGrotium, qui putat sub Salomonis resipiscentisnomine, post Babylonicam migrationem esseconfictum. Audax criticorum genus, spretaHebræorum, christianorumque omniumtraditione cum antiquissimis inscriptionibus, quæveræ criticæ norma est ; omnia ex palato suoæstimat, neque quidquam pensi habet, dummodoacutius cæteris sapere, atque intelligere videatur.Placuit autem Grotio, eo quod in Ecclesiastequædam chaldaica legantur vocabula, talem essestylum, qualis in Daniele et Esdra, post

7

migrationem, invenitur Chaldæo Hebræoquemixtus. At profecto nil tale deprehendunt, quiearum rerum gustum habent exquisitissimum ;neque aliud in Ecclesiaste sapiunt, quam in purisputisque Hebræis, atque etiam in aliisSalomonicis. Sunt sane hic chaldaica, sedpaucissima, quorum pars ob antiquis interpretibusmemorata, et suo loco notanda : neque multaejusmodi adduxit Grotius, quantumvis harumrerum curiosus indagator, neque prætermissurusquæ eruditionem commendarent ; ac si pluraessent, notum inter affines ejusdemque fereingenii linguas multa vocabula solere essecommunia, vulgatumque elegantissimisauctoribus, præsertim in eruditis scriptis, qualeistud est, ex peregrinis linguis aliquid inspergere.Neque necesse pluribus refellere eam, quamnemo secutus sit, sententiam ; ac tantumobservari oportet, id genus conjecturæ quospandant aditus subruendis majorum decretisatque auctoritatibus. De aliis autem Grotii erratisin Ecclesiasten, necessario erit commonenduslector : ad cap. XII, 7.VI. – De versionibus, ac primum de Septuaginta, atque antiqua latina ipsis inhærente.

De versionibus, antiquam græcam habemushebraicæ veritati maxime inhærentem ; non ita inProverbiis, ut diximus : quæ diversitas in aliisquoque libris invenitur : unde argumentari liceat

8

eam versionem, quæ Septuaginta dicitur, non unoauctore, [524] neque una forsitan ætateconscriptam. Latinam versionem, ex illa.interpretum Septuaginta deductam, anteHieronymum universa occidentalis Ecclesiafrequentabat, e qua, plures textus ab antiquisPatribus allegatos passim invenias ; unum autemcaput, quartum scilicet, a B. Ambrosio integrumrepræsentatum, Exhortatione ad clericos, supra caputIV Ecclesiastæ.VII. – Certis argumentis probatur Vulgatam nostram ab antiqua latina plurimum discrepare.

Non defuere qui crederent antiquamVulgatam esse eam, quam nunc quoque Vulgatænomine terimus, neque hanc Hieronymi esse,quemadmodum ejus sunt reliquæ fere Vulgatænostræ partes ; quin etiam esse aliam ab eodemHieronymo confectam ex Hebræo versionem,quæ in ejus Commentariis ad Paulam et Eustochiuminvenitur, quam tamen Ecclesiæ usus nonadmiserit ; qua de re, primum illud pro certohabere nos oportet, Vulgatam nostram ab illaantiqua diversissimam esse : quod, vel unum illudab Ambrosio relatum caput quartum Ecclesiastæ,liquido demonstrare possit. Sunt etiam lociplurimi ab antiquis citati, atque a Vulgata nostramaxime discrepantes, quos passim apudFlaminium aliosque reperias. Neque minusconstat Vulgatam nostram multum differre a

9

Septuag. quos antiqua Vulgata sequebatur. S.Hieronymus Commentario ad Paulam memorat,vocem hebraicam quam Septuag. περισπασμόν,Vulgata nostra occupationem, interpretati sunt (cap.I, vers. 13) a latino interprete distentionem fuisseintellectam : eo quod in varias sollicitudines menshominis distenta, lanietur. Aliud ergo habuitlatinus interpres, quam id quod hodie in Vulgatanostra legitur. Huc accedunt ea quibusostendemus Vulgatam nostram omnino esseHieronymi.VΙΙΙ. – Tres S. Hieronymi versiones : prima deducta ex Commentario ad Paulam.

Fatemur sane Hieronymum, anteaquam hancederet, aliam versionem Commentario ad Paulaminterseruisse, hebraico textui maximecongruentem. Eam antiqui Hieronymi editoresErasmus et Marianus collectam ex Commentariisprotulere, quam nos quoque exemplo editorumcodicum, alteram in columnam Vulgatæ [525]nostræ respondentem redegimus, ut lectorpromptiorem haberet S. Hieronymi laboremuniversum, qui nunc superest. Sic enim hebraicaveritas, brevitasque et simplicitas cui hæc versiohæret, clarius detegetur, existetque lux,interpretationum comparatione facta. Cæterumnon ita habere antiquos manuscriptos codices,viro doctissimo ac religiosissimo JoanneMartianæo monstrante, perspeximus.

10

IX. – Altera versio ejusdem Hieronymi, seu potius antiquæ latinæ emendatio ex Græco Septuag.

Alteram interpretationem idem Hieronymusex Septuag. fecerat, seu potius antiquamVulgatam ad Origenianorum Hexaplorumnormam emendaverat, ut in præfatione ad sanctosepiscopos Chromatium et Heliodorum huicnostræ editioni præfixa significat ; quæ versionunc deest.X. – Tertia interpretatio S. Hieronymi ex Hebræo, quæ est Vulgatanostra.

Tertia interpretatio est ea, quam nuncVulgatam vocamus. Eam vero a S. Hieronymoultimo loco editam, simul cum aliorumSalomonicorum librorum versione ex hebraicisfontibus, ipse profitetur præfixa, præfatione,quam mox diximus. Quam sane versionemHieronymi esse docent, et illa præfatio, etcongruens aliis Hieronymianis versionibus stylus,et S. Augustini collectum ex Ecclesiaste speculum ;cum ea sancti viri specula ab Hieronymianainterpretatione deducta, atque ideo Vulgatænostræ congrua, Præfatione in Proverbia ostensumsit.XI. – Cur Vulgata nostra non semper Hebræo consentiat ; ratio interpretandi Hieronymiana ex ipso S. Hieronymo statuitur.

Cur autem illa versio, hoc est Vulgata nostra,non ita Hebræo congruat, atque illa, quamCommentario ad Paulam intersertam fuisse

11

vidimus, facile intelliget qui universamHieronymianarum interpretationum rationemmente perceperit. Sic autem agebat vir maximus,primum, quod in proœmio Commentarii adPaulam ipse profitetur, « ut de Hebræotransferens, magis se Septuag. Interpretumconsuetudini coaptaret, in his duntaxat, quæ non[526] multum ab hebraicis fontibusdiscreparent : » deinde ut phraseon potius vim,quam accuratam ad verbum translationemsedaretur : tum ut suppleret quædam,elucidationis causa, quæ hebræo textui deessent :postea ut in dubiis illustriores sensus, atque usuiEcclesiæ magis celebratos, aut informandismoribus aptiores præferre soleret : postremoquod consultis hebræis, atque etiam antiquioribusinterpretibus Aquila, Symmacho, Theodotione,hebraici sermonis ampliorem sibi ideamcomparasset ea, quam rabbini recentioreseffinxerint, ipso linguæ spiritu per tot sæculalabente aut amisso. Horum exempla quædam inhis notis invenies : cætera ut obvia, ita paruminstituto nostro necessaria, referre non estanimus : sufficit reclusisse generatim varietatumfontes, simulque evicisse, non eas itainterpretandas, ut multi temere faciunt, tanquamHieronymus non satis assecutus sit sermonishebraici proprietatem ac vim. Cæterum, ut faterilibet, non deesse, quæ tantum quoque virumfugerint, eas tamen esse plerumque discrepantiæ

12

causas quas memoravimus, æquus rerumæstimator, ac diligens explorator facileanimadvertet ; nos vero in his notis, dataoccasione, quædam delibabimus, unde de cæterisæstimari possit.XII. – De Commentariis S. Hieronymi in Ecclesiasten.

De Commentariis ad hunc libruminnumerabilibus tacemus. Unum habemus S.Hieronymi ad Paulam et Eustochium, quo maximeutimur ; quippe quem et perspicuitate et elegantia,et eruditione vanarumque rerum scientia præstare,docti fateantur. Ex hoc itaque selectissimaquæque proferimus. Verum de his plus satis ;nunc egregium Concionatorem audire, ab eoqueexcelsum illum, ac mundi contemptorem spiritumducere præstiterit. [527]

S. HIERONYMI PRESBYTERI, IN ECCLESIASTEN,

AD PAULAM ET EUSTOCHIUM PROŒMIUM.

Memini me, ante hoc ferme quinquennium,cum adhuc Romæ essem, et Ecclesiasten sanctæBlesillæ legerem, ut eam ad contemptum istiussæculi provocarem, et omne quod in mundocerneret, putaret esse pro nihilo ; rogatum ab ea,ut in morem commentarioli obscura quæquedissererem, ut absque me posset intelligere, quælegebat. Itaque quoniam in procinctu nostri operissubita morte subtracta est, et non meruimus, ό

13

Paula et Eustochium, talem vitæ nostræ habereconsortem, tantoque vulnere tunc perculsus,obmutui ; nunc in Bethlehem positus, angustiorividelicet civitate, et illius memoriæ, et vobis reddoquod debeo : hoc breviter admonens, quodnullius auctoritatem secutus sum ; sed et deHebræo transferens, magis me SeptuagintaInterpretum consuetudini coaptavi, in hisduntaxat quæ non multum ab hebraicisdiscrepabant. Interdum Aquilæ quoque, etSymmachi, et Theodotionis recordatus sum ; utnec novitate nimia lectoris studium deterrerem,nec rursum contra conscientiam meam, fonteveritatis omisso, opinionum rivulos consectarer.

LIBER ECCLESIASTESCAPUT PRIMUM.

Universim vana omnia : singillatim vana humanasapientia, sciendique cupiditas et curiositas : nihil enimnovum, atque inexplicabilia omnia : ex scientia labor crescit.

VERSIO VULGATA.

1. Verba Ecclesiaste, filiiDavid, regis Jerusalem.2. Vanitas vanitatum, dixitEcclesiastes : Vanitasvanitatum, et omnia vanitas.3. Quid habet ampliushomo de universo laboresuo, quo laborat sub sole ?4. Generatio præterit, et

ALIA VERSIO S.HIERONYMI.

Ex Commentario ad Paulam.Verba Ecclesiastes, filiiDavid, regis Hierusalem.Vanitas vanitatum, dixitEcclesiastes ; vanitasvanitatum : omnia vanitas.Quid superest homini inomni labore suo, quo laboratsub sole ?

14

generatio advenit : terraautem in æternum stat.

Generatio vadit, et generatiovenit, et terra in sæculum stat.

1. Verba Ecclesiastæ, seu concionatoris, filii David :Salomonis, ex vers. 12.

2. Vanitas vanitatum : antiqui interpretes, præterSeptuag. teste Hieronymo, vertebant, vapor vaporum, fumus,aura tenuis ; sed vanitas aliquid sonat exilius, ipsum nempenihilum, imo nihilum nihili, hoc est purissimum, atque, utita dicam, nullissimum nihilum : quod nec semel dixissesufficiat ; imo iterum ac tertio cum Ecclesiaste exclamarecompellimur : Vanitas vanitatum, et omnia vanitas.

3. Quid habet amplius homo ? Anteaquam ad cætera vanadecurrat, universim demonstrare aggreditur omnia vanaesse ; quod operosa quamvis, cassa tamen, nulloque fructusint, hic : quod mutabilia, vers. 4, ad 8, quod incerta etinexplorata, vers. 8 ; pralibata etiam scientiarum vanitate, dequa postea uberius ; quod æque obliviscenda, ac aliapræteritis ætatibus clara, nunc oblita et nulla, vers. 9, usquead 12. Quid habet amplius : aliter : Quid superest homini ?omnia effluunt e manibus, validis licet ac tenacissimis.

4. Generatio præterit : idem Eccli., XIV, 18. Horatius :hæres

Hæredem alterius, velut unda supervenit undam.Terra in æternum stat : communis et immota tot mutationumac generationum sedes. [529]5. Oritur sol, et occidit, et adlocum suum revertitur :ibique renascens,6. Gyrat per meridiem, etflectitur ad aquilonem :lustrans universa in circuitupergit spiritus, et in circulossuos revertitur.7. Omnia flumina intrant inmare, et mare non redundat :ad locum, unde exeunt

Oritur sol, et occidit sol, etad locum suum ducit, etoritur ipse ibi.Vadit ad austrum, et gyrat adaquilonem : gyrans gyrandovadit spiritus, et in circulossuos revertitur spiritus.Omnes torrentes vadunt inmare, et mare non impletur :ad locum, de quo torrentesexeunt, illic ipsi revertuntur,

15

flumina, revertuntur utiterum fluant.8. Cunctæ res difficiles : nonpotest eas homo explicaresermone. Non saturaturoculus visu, nec auris audituimpletur.9. Quid est quod fuit ?ipsum quod futurum est.Quid est quod factum est ?ipsum quod faciendum est.

ut introeant (a).Omnes sermones graves nonpoterit vir loqui. Nonsatiabitur oculus videndo, etnon implebitur auris auditu.Quid est quod fuit ? ipsumquod erit. Et quid est quodfactum est ? ipsum quod fiet.(a) Var. : Ut abeant.

5. Oritur sol, et occidit : omnia mutabilia ; sol ipse, qui inlucem mortalibus datus est, interitum mundi quotidie ortusuo indicat et occasu, Hier. Revertitur : aspirat, Hebr. anhelat,anhelus properat, praecipitat cursum, atque in se, sua pervestigia, volvitur annus, Hier. Quasi diceret : En omnia inorbe mutationibus subsunt ; neque tantum hominumgenerationes, verum etiam sol, dies, tempora, aer seuventorum flatus, aquarum natura, vers. 6, 7.

6. Gyrat per meridiem : recte orbita solis obliquadescribitur. En sapientiam Hebræorum, et Græcoruminfantiam, qui, longissimo post tempore, necdum satisnoverant rotundam terram ; ac solem circumvolvi, imoOceano tingi, et candentis instar feni stridere imrnersumferebant, ut videre est apud Herodotum. In circuitu pergitspiritus : Hebr. gyrando pergit ventus, aer, sive aura, aut ventusqui terram circumagitur : turbo in gyrum actus, orbesqueinvolvens orbibus ; aliis, teste Hier. ipse sol, quod animet etspiret et vigeat, spirantiaque omnia calore vegetet.

7. Omnia flumina :... ad locum exeunt : restagnaret mare,nisi per occultos meatus ad fontium capita deduceretur ;unde aquarum quoque natura mobilis. Quorsum ista ? nemiremur mutari nos, toto orbe in motum circumacta.

8. Cunctæ res difficiles : etiam maxime obviæ, etquotidiano usu notæ ; solis, ventorum, fluminum cursus ;nec tantum de physicis, sed de ethicis quoque scire difficile est, dum

16

nobis invicem in ponendis bonorum malorumque finibusdisplicemus, Hier. in hunc locum : quod maxime pertinet adretundendam superbiam. Hebr. Sermones omnes graves :sermones pro rebus noto hebraismo. Valere tamen potestadversus eos « qui putant otiosis sibi et vota facientibus,venire notitiam Scripturarum. » Hier. ibid. Non satiaturoculus : quod omnia humanæ menti inaccessa sint, undeindefessa videndi audiendique libido est.

9. Quid est... quod futurum est ? Hic notat eodem impetuac motu omnia in orbem rapi ; neque modo solem, ventoset aquarum molem, verum etiam vel maxime res humanasquarum eventibus, quantumvis memoratu, ut nobis quidemvidetur, dignissimis, ne plus æquo moveamur, cæteraefficiunt suo ævo [530] memorata

10. Nihil sub sole novum,nec valet quisquam dicere :Ecce hoc recens est : jamenim præcessit in sæculis,quæ fuerunt ante nos.11. Non est priorummemoria : sed nec eorumquidem, quæ postea futurasunt, erit recordatio apudeos, qui futuri sunt innovissimo.12. Ego Ecclesiastes fui rexIsrael in Jerusalem :13. Et proposui in animomeo quærere et investigaresapienter de omnibus, quæfiunt sub sole. Hancoccupationem pessimamdedit Deus filiis hominum,ut occuparentur in ea. 14. Vidi cuncta quæ fiunt

Et non est omne recens subsole. Estne verbum de quodicatur : Vide, hoc novumest ? jam fuit in sæculis, quæfuerant ante nos.Non est memoria primis etquidem novissimis quæfutura sunt, non erit eismemoria apud eos qui futurisunt in novissimo.

Ego Ecclesiastes fui rexsuper Israel in Hierusalem.Et dedi cor meum adinquirendum etconsiderandum in sapientia,de omnibus quæ fiunt subsole. Hanc occupationemmalam dedit Deus filiishominum, ut occuparenturin ea.

17

sub sole, et ecce universavanitas, et afflictio spiritus.15. Perversi difficilecorriguntur, et stultoruminfinitus est numerus. 16. Locutus sum in cordemeo, dicens : Ecce magnuseffectus sum, et præcessiomnes sapientia, qui fue-

Vidi universa opera, quæfacta sunt sub sole ; et ecceomnia vanitas, et præsumptiospiritus.Perversum (a) non poteritadornari ; et imminutio nonpoterit numerari.Locutus sum ego in cordemeo, dicens : Ecce egomagnificatus sum, et adjecisapientiam super(a) Var. : Perversus.

sive memoranda, pari tamen postea sepelienda silentio, utprædiximus ad vers. 3. Vide etiam infra, II, 15.

12. Ego Ecclesiastes. Posteaquam universim vana omniaesse constitit, jam singula aggressurus, ab ipsa sapientia,rerum humanarum principe ac duce, sumit exordium :quem locum, Scripturæ more, alibi repetit et inculcat. Fuirex Israel : totius Israelis scilicet : in Jerusalem : quod nullipost Salomonem contigit.

13. Hanc occupationem pessimam : miserrimam, curisgravissimis exercitam. Pessimum etiam in genere morum deomnibus rebus sollicite quærere, quasi nostro judiciosubderentur. Dedit Deus. Vide infra, III, 10.

14. Afflictio spiritus : Septuag. electio seu voluntas,προαίρεσις : quam alii præsumptionem spiritus vocabant. Aquilaet alii ex Comm. Hier. ad Paulam, vertunt passionem venti :inane : quanquam idem Hieronymus ad cruciatum magisreferri docet, quod omnia consideranti, nihil aliud appareatpræter vanitatem, ac malitias, sive miserias, quibus animadiversis cogitationibus afflictatur.

15. Perversi difficile : Hebr. perversum non poterit corrigi :non potest ex omni parte emendari malum. Et stultoruminfinitus est numerus ; aut, ut habet Hebr. eodem sensu, defectus(sive mente deficiens stultus) non potest numerari ; et hoc advanitatem nostræ sapientiæ pertinet, quod vix ullo humani

18

generis fructu colatur, neque eo serius orbis abundet pravis,ac stultis hominibus.

16. Præcessi omnes sapientia, qui fuerunt (alicujus nominis)in Jerusalem : alis Melchisedech, aliique reges, ducesquesapientissimi.[531]runt ante me in Jerusalem :et mens mea contemplata estmulta sapienter, et didici.17. Dedique cor meum utscirem prudentiam atquedoctrinam, erroresque etstultitiam : et agnovi quod inhis quoque esset labor, etafflictio spiritus,18. Eo quod in multasapientia multa sitindignatio : et qui additscientiam, addit et laborem.

omnes qui fuerunt ante mein Hierusalem : et cor meumvidit multam sapientiam etscientiam.Et dedi cor meum, utnoscerem sapientiam etscientiam, errores etstultitiam : cognovi quia ethoc est pastio venti (sivepræsumptio spiritus).

Quia in multitudinesapientiæ, multitudo furoris :et qui apponit scientiam,apponit dolorem.

17. Erroresque et stultitiam : Hebr. stultitiæ.18. In multa sapientia multa... indignatio : quod plura et

maxima nos fugiant ; ac vir sapiens doleat in profundolatere sapientiam, nec ita se præbere mentibus, ut lumenvisui, sed per tormenta quædam, et intolerandum laboremprovenire, Hier. ; unde sequitur : Qua addit scientiam, addit etlaborem. Sive quod cui plus creditur, plus ab eo exigitur :idem. Sive quod ex humana scientia magis laborare acfluctuare cogimur, non satis reclusis veri bonique fontibus.

CAPUT II.

Vanæ voluptates : risus insanus, fallax gaudium : vanainquisitio de bonis malisque : ædificia, horti, aliæqueamœnitates : lauta convivia : exoticæ deliciæ : opes indignoet ignoto hæredi relinquendæ, neque ullus idoneus aut

19

stabilis humanæ sapientiæ fructus : eadem omnibus mors :partis quidem uti optimum ; quanquam hoc ipsum vanitas.

VERSIO VULGATA.1. Dixi ego in corde meo :Vadam et affluam deliciis,et fruar bonis. Et vidi quodhoc quoque esset vanitas.2. Risum reputavi errorem :et gaudio dixi : Quid frustradeciperis ?3. Cogitavi in corde meoabstrahere a vino carnemmeam, ut animum

VERSIO S. HIERONYMI.Dixi ego in corde meo : Veninunc, tentabo te in lætitia, etvide (a) in bono : et ecceetiam hoc vanitas.Risui dixi amentiam, etjucunditati : Quid hoc facis ?Consideravi in corde meo, uttraherem in vino carnemmeam :(a) Var. : Videbo.

1. Dixi ego in corde meo : recte Hier. : Posteaquam inmultitudine sapientiæ, atque adjectione scientiæ deprehendinihil aliud, nisi cassum et sine fine esse certamen, convertime ad luxuriem et voluptates, haud minore vanitate acludibrio ; quippe

2. Risum reputavi : Hebr. risui dixi : Insane, sive amens,excors ; et lætitiæ : Quid hoc facis ? quid illudis ? quid decipis ?quid falsa dulcedine inescatum,- ad veros dolores acdedecora ducis ? Vide Prov., vi, vii, etc.

3. Cogitavi in corde meo. Rursus sapientiæ, ac voluptatisseorsim fastidio, utramque conjungere satagebat ; atque, utsunt hominum volubiles motus, nunc ad illam convertebatanimum, reliquo fere capite. Cogitavi abstrahere a vino, ut[532]meum transferrem adsapientiam, devitaremquestultitiam, donec videremquid esset utile filiishominum : quo facto opusest sub sole numero dierumvitæ suæ.4. Magnificavi opera mea,ædificavi mihi domos, et

et cor meum deduxit me insapientiam, ut obtinerem (a)stultitiam (ut eam vincerem :qua in relaboravi) (b), donecviderem quid esset bonumfiliis hominum, quid facerentsub sole numero dierum vitæsuæ.Magnificavi opera mea :

20

plantavi vineas.5. Feci hortos, et pomaria, etconsevi ea cuncti generisarboribus ;6. Et extruxi mihi piscinasaquarum, ut irrigaremsylvam lignorumgerminantium.7. Possedi servos et ancillas,multamque familiam habui :armenta quoque, et magnosovium greges ultra omnesqui fuerunt ante me inJerusalem.8. Coacervavi mihiargentum, et aurum, etsubstantias regum, acprovinciarum : feci mihicantores, et

ædificavi mihi domos :plantavi mihi vineas.Feci mihi hortos et pomaria :plantavi in illis lignum omnefructiferum.Feci mihi piscinas aquarum,ad irrigandum ex eis saltumgerminantem ligna (c).Mercatus sum mihi (d)servos et ancillas, etvernaculi fuerunt mihi : etquidem possessio armenti etovium multa fuit mihi :super omnes qui fueruntante me in Hierusalem.Congregavi mihi argentum etaurum, et substantias regumet provinciarum : feci mihicantores

(a) Var. : In stultitiam. – (b) Deest (ut eam vincerem ; qua inre laboravi). – (c) In Hebr. lignum.– (d) Deest mihi.libidinum incentore ; quanquam Hier., Septuag. faventibus,Comm. ad Paulum, sic ex Hebr. vertit : Cogitavi trahere in vinocarnem meam : hoc est, dubitare cœpi, bonumne esset carnemvino distendere, augere ; aut, ut idem Hier. vitam meamdeliciis tradere, carnem liberare ab omnibus curis, et quasivino, sic voluptate sopire. Non ergo vir maximus hancinterpretationem ignoravit, sed priorem praetulit, ac tandemEcclesiæ tradidit : Ut animum transferrem : ad verbum exHebr. deduxit me cor meum ad sapientiam : ratio naturalis, quametiam peccatoribus Deus auctor inseruit. Idem Hier. ibid.Quid facto opus est : hoc est, ut perdiscerem, quid facto opusesset filiis hominum : sive ut clarius ad Paulam. Donec videremquid esset bonum, etc. Numero dierum, sive decursu vitæ suae :quod jam vanum esse constitit, eo quod nihil pariat nisiquæstiones : sup. i, 8 ; infra vii, 30.

21

4. Magnificavi : exploratores omnia, unde aliquidvoluptatis corrogare possem, ædium atque operummagnificentiam, hortorum amœnitates, innumerabilemopum vim, et alia ejusmodi cogitavi : quæ deinde fuseexequitur usque ad vers. 11.

5. Pomaria : pardesim : paradisos, hortos amœnissimos ;qua voce noster utitur Cant., iv, 13.

7. Ante me in Jerusalem : Jerusalem ab antiquo urbs regia,neque tantum Davidi, sed etiam Melchisedech, et aliisregibus aut ducibus habitata, ut supra memoravimus.

8. Cantores, et cantatrices : en libidinum illecebras.Scyphos, et urceos : siddah et siddoth : vox Chaldaica : hoc est,secundum Aquilam, κὺλικας καὶ κυλίκια, [533]cantatrices, et deliciasfiliorum hominum, scyphos,et urceos in ministerio advina fundenda :9. Et supergressus sumopibus omnes, qui ante mefuerunt in Jerusalem :sapientia quoque perseveravitmecum.10. Et omnia, quædesideraverunt oculi mei, nonnegavi eis : nec prohibui cormeum quin omni voluptatefrueretur, et oblectaret se inhis, quæ præparaveram : ethanc ratus sum partemmeam, si uterer labore meo.11. Cumque meconvertissent ad universaopera, quæ fecerant manusmeæ, et ad labores, in quibusfrustra sudaveram, vidi inomnibus vanitatem et

et cantatrices : et deliciasfiliorum hominum,ministros vini, et ministras.Et magnificatus sum, etadjeci sapientiam (a) superomnes qui fuerunt ante mein Hierusalem ; et quidemsapientia mea astitit (b) mihi.Et omne quodpostulaverunt oculi mei,non tuli ab eis : necprohibui cor meum ab omnilætitia : quia cor meumlætatum est in omni labore(c). Et hæc fuit portio meaex omni labore meo.Et respexi ego ad omniaopera mea, quæ feceruntmanus meæ, et in laborequo laboraveram faciens. Etecce omnia vanitas, etvoluntas spiritus. Et non estabundantia sub sole.

22

afflictionem animi, et nihilpermanere sub sole.12. Transivi adcontemplandam sapientiam,erroresque et stultitiam (quidest, inquam, homo, ut sequipossit regem factoremsuum) ?

Et respexi ego, ut videremsapientiam, errores etstultitiam : quia quis esthominum, qui possit irepost regem ante (d)factorem suum ?

(a) Var. : Male deest sapientiam. – (b) Stetit. – (c) Labore meo.– (d) Atque pro ante.majores calices seu crateras ; unde minoribus vasculishaurirentur vina convivis propinanda. Hier., Symm. eodemfere refert ; quippe ad mensurarum species : Septuag. vinifusores, ac fusitrices, quam vocem Hier. fingit, sive ut ipselatinius, ministros ac ministras vini. E recentioribus alii aliacomminiscuntur variis conjecturis ac ratiociniis ducti : nosantiquioribus interpretibus credimus. Putaverim autem hicuti Salomonem peregrinis atque exoticis vocibus, utsignificaret se non tantum indulsisse deliciis, quæ regibusIsraeliticis familiares essent, sed etiam ex mollissimisAssyriorum aulis, luxus ac voluptatum illecebras accercisse.

9. Sapientia quoque perseveravit mecum : Hebr. Septuag. etquidem sapientia mea adstitit mihi : sive, ut alii vertunt, mihiconstitit, non discessit a me. Vera quidem sapientia cum iis quæsequuntur, ac tanto voluptatum amore non constat. Quarevel is erat tum Salomonis error, ut simul et sapientemamatorem et voluptatem se esse decerneret, vel hicsapientiam appellat regnandi artes, agendi solertiam, autnaturæ scientiam, quam etiam ad conquirendas voluptatesadhiberet erudito luxu.

10. Et hanc ratus sum : Hebr. hæc pars mea.11. In quibus frustra sudaveram : Hebr., Septuag., Hier. ad

Paulam, simpliciter : in labore quo laboraveram faciens.12. Quid est homo, ut sequi possit regem factorem suum ?

Hæsitantis ac dubitantis, an homo veram sapientiamassequi, ac Deum creatorem suum sequi possit ; at Hebr.

23

aliter obscurissimo sensu : Quid est homo qui venturus est post[534]13. Et vidi quod tantumpræcederet sapientiastultitiam, quantum differtlux a tenebris.14. Sapientis oculi in capiteejus : stultus in tenebrisambulat : et didici quod unusutriusque esset interitus.15. Et dixi in corde meo : Siunus et stulti et meusoccasus erit, quid mihiprodest quod majoremsapientiæ dedi operam ?Locutusque cum mente mea,animadverti quod hocquoque esset vanitas.16. Non enim erit memoriasapientis similiter ut stulti inperpetuum, et futuratempora oblivione cunctapariter operient, moriturdoctus similiter ut indoctus.17. Et idcirco tæduit me vitæmeæ videntem mala universaesse sub sole, et cunctavanitatem et afflictionemspiritus.18. Rursus detestatus sumomnem industriam meam,qua sub sole studiosissimelaboravi, habiturus hæredempost me.

Et vidi ego quia estabundantia sapientiæ superstultitiam : sicut abundantialucis super tenebras.Sapientis oculi in capite ejus,et stultus in tenebrisambulat. Et cognovi egoquia eventus unus evenietomnibus eis.Et dixi ego in corde meo :Sicut eventus stulti, ita etmihi eveniet : et utquidsapiens factus sum ego (a) ?et locutus sum in cordemeo : quoniam hoc quoquevanitas.Non enim erit memoriasapientis cum stulto inæternum : eo quod eccediebus qui supervenient,universa oblivio operiet (b) :et quomodo morietursapiens cum stulto ?Et odivi vitam, quia malumsuper me opus quod factumest sub sole : quia omniavanitas et pastio venti.Et odivi ego omnemlaborem meum, quo egolaboravi (c) sub sole : quiadimitto illum homini, quifuturus est post me.

(a) Var. : Deest ego. – (b) Cooperiet. – (c) Quem egolaboravi, alias laboro.

24

regem, seu qui regem sequi possit (in his) quæ jam fecerunt(homines) ? Quis scilicet privatus, melius rege poteritsapienter aut stulte facta cognoscere ? ut sensus sit, meritoSalomonem de sapientia disputasse, quippe regemmaximum, ad eam comparandam potioribus instructumauxiliis, et revera vidisse magnum esse discrimen intersapientiam atque stultitiam : quod exequitur vers. 13, 14, ettamen eo tandem esse deductum, ut humanam sapientiamvanam duceret, vers. 14-17,

14. Sapientis oculi : hoc ergo discrimen sapientem interet stultum : sapientis oculi in capite ejus : sicut enim oculi inexcelso tanquam in specula constituti ut pedibuspraeluceant, ita in arce mentis ratio collocata, velut duxitineris. Stultus in tenebris ambulat : cæco ac devio itinere, ac sioculos, non in capite, sed in tergo haberet. Et didici : vide III,18, quod unus utriusque esset interitus : Hebr. unus ambobuseventus, quasi diceret : Quæ ista providentia qua se sapientesefferunt, aut quodnam est in illo stulti sapientisquediscrimine tantum operæ pretium, si tamen ambobus æqueomnia eveniunt ? Unde

15. Animadverti quod hoc quoque esset vanitas : tantumscilicet inter sapientem et stultum ponere discriminis.

18, 19. Habiturus hæredem..... quem ignoro (Hebr. quisnovit) an stultus futurus sit ? Ac revera ipse Salomon regumsapientissimus, dereliquit post se, de [535]19. Quem ignoro, utramsapiens an stultus futurus sit,et dominabitur in laboribusmeis, quibus desudavi etsollicitus fui : et estquidquam tam vanum ?20. Unde cessavi,renuntiavitque cor meumultra laborare sub sole.21. Nam cum alius laboret insapientia, et doctrina, et

Et quis scit utrum sapienssit, an stultus ? etdominabitur in omni laboremeo, quo laboravi, et in quosapiens factus sum sub sole ;sed et hoc vanitas.Et conversus sum ego, utrenuntiarem cordi meo inomni labore meo, quolaboravi sub sole :Quia est homo, cui labor

25

sollicitudine, homini otiosoquæsita dimittit : et hoc ergovanitas, et magnum malum.22. Quid enim proderithomini de universo laboresuo, et afflictione spiritus,qua sub sole cruciatus est ?23. Cuncti dies ejusdoloribus, et ærumnis plenisunt, nec per noctem menterequiescit : et hoc nonnevanitas est ?24. Nonne melius estcomedere et bibere, etostendere animæ suæ bonade laboribus suis ? et hoc demanu Dei est.25. Quis ita devorabit, etdeliciis affluet ut ego ?26. Homini bono inconspectu suo dedit Deussapientiam, et scientiam, etlætitiam : peccatori autemdedit

ejus est in sapientia, etscientia, et virtute ; et hominiqui non laboravit, illi dabitpartem suam. Et quidem hocvanitas, et nequitia magna(a).Quid enim fit homini inomni labore suo, et involuntate cordis sui, qua ipselaborat sub sole ?Quia omnes dies ejus,dolorum et iracundiæ,curarumque : et quidemnocte non dormit cor ejus :sed et hoc vanitas.Non est bonum homini, nisiquod comedit et bibit, etostendit (b) animæ suæbonum in labore suo. Etquidem hoc vidi ego, quia demanu Dei est.Quis enim comedit, et quisparcit (c) sine illo qui (d)homini bono coram se deditsapientiam, et scientiam, etlætitiam : et peccanti deditsollicitudinem, ut augeat

(a) Var. : Multa. – (b) Comedat et bibat, et ostendat. – (c)Comedet, et quis parcet. – (d) Sine illo ? quia.semine suo, gentis stultitiam, et imminutum a prudentia, Roboam,Eccli., XLVII, 27, 28.

20. Unde cessavi : et verti me in desperationem, in vitætædium, et odium universi laboris humani : ex Hebr. utsupra, 17, 18.

21. Et sollicitudine : Hebr. rectitudine ; Hier. ad Paulam,virtute : quod Sept. νδρί , ἀ ᾳ fortitudine.

26

24. Nonne melius est comedere : quam stulto hæredi omniarelicturum, fraudare animam suam bonis ? Eccle., IV, 8. Ethoc de manu Dei est : Hebr. hoc etiam vidi quod de manu Dei est.Non est in hominis potestate positum, ut hæredem quemvult habeat : qui sensus firmatur ex 25, 26 et seq.

25. Quis ita devorabit : Hebr. quis comedat aut sentiat(sensibus indulgeat) magis quam ego ? sub ejus persona quipartis utitur ; quis enim æquius suis utatur bonis, quam egoqui tanto labore peperi ? [536]afflictionem, et curamsuperfluam, ut addat, etcongreget, et tradat ei quiplacuit Deo : sed et hocvanitas est, et cassasollicitudo mentis.

et congreget quæ videnturbona (a) ante faciem Dei.Sed et hoc vanitas, etpræsumptio spiritus.(a) Var. : Quæ dantur.

26. Et cassa sollicitudo mentis : Hebr. afflictio spiritus, utpassim.

CAPUT III.

Suæ rebus vices : suus interitus : mundus disputationitraditus : perturbatus ordo rerum : omnia ultimo judicioreservata : homo jumento nihil præstat ; futura præviderevelle, vanum.

VERSIO VULGATA.1. Omnia tempus habent, etsuis spatiis transeuntuniversa sub cœlo.2. Tempus nascendi, ettempus moriendi.Tempus plantandi, ettempus evellendi quodplantatum est.3. Tempus occidendi, ettempus sanandi :Tempus destruendi, ettempus ædificandi.

VERSIO S. HIERONYMI.Omnibus tempus est, ettempus omni rei sub cœlo.Tempus pariendi, et tempusmoriendi.Tempus plantandi, et tempusevellendi quod plantatum est.Tempus occidendi, et tempussanandi.Tempus destruendi, ettempus ædificandi.Tempus flendi, et tempusridendi.

27

4. Tempus flendi, et tempusridendi.Tempus plangendi, ettempus saltandi.5. Tempus spargendilapides, et tempuscolligendi.

Tempus plangendi, et tempussaltandi.Tempus spargendi lapides ettempus colligendi lapides.

1. Omnia tempus habent : « Incertum et fluctuantemstatum conditionis humanæ in superioribus docuit ; nuncvult ostendere omnia in mundo non tantum incerta, sedetiam sibi esse contraria, et nihil stare perpetuum, eorumduntaxat quæ sub cœlo sunt. » Hier. in hunc locum. Ex quoefficitur nihil esse tam vanum, quam hærere mundo, cujusfigura præterit ; cum præsertim is temporum cursus, hævices, a Dei nutu pendeant, qui cuncta disponit in temporesuo, vers. 11 ; ut frustra appareat quærere felicitatemcontrariis motibus, susque deque jactatos ineluctabilibusatque inextricabilibus causis. Hæc argumentationis summatoto fere capite : nunc singula membra videamus. Et suisspatiis transeunt universa, sub cœlo : Hebr. et tempus omnivoluntati : rei, negotio, instituto.

2. Tempus nascendi : hoc primum, ut id quod tempusinduxit, tempus auferat : id est, vitam ipsam mortecommutet. Cætera ex hoc capite connexa meditandoperpendi, non verbis enucleari oportet.

5. Tempus spargendi lapides : in agros prohibendisfrugibus, ut IV Reg., III, 25, omnem agrum optimum, mittentessinguli lapides, repleverunt : et colligendi : ad emundandumagrum. [537]Tempus amplexandi, ettempus longe fieri abamplexibus.6. Tempus acquirendi, ettempus perdendi.Tempus custodiendi, ettempus abjiciendi.

Tempus amplexandi, ettempus longe fieri abamplexu.Tempus acquirendi, ettempus perdendi.Tempus custodiendi, ettempus projiciendi.

28

7. Tempus scindendi, ettempus consuendi.'Tempus tacendi, et tempusloquendi.8. Tempus dilectionis, ettempus odii.Tempus belli, et tempuspacis.9. Quid habet amplius homode labore suo ?10. Vidi afflictionem, quamdedit Deus filiis hominum,ut distendantur in ea.11. Cuncta fecit bona intempore suo, et mundumtradidit disputationi eorum,ut non inveniat homo opus,quod operatus est Deus abinitio usque ad finem.

Tempus scindendi, et tempusconsuendi.Tempus tacendi, et tempusloquendi.Tempus amandi, et tempusodiendi.Tempus belli, et tempuspacis.Quæ abundantia est facientiin quibus ipse laborat ?Vidi occupationem quamdedit Deus filiis hominum, utoccupentur in ea.Universa fecit bona intempore suo, et quidemsæculum dedit in cordaeorum, ut non inveniathomo opus quod fecit Deusab initio usque in finem.

9. Quid habet amplius homo : sic supra, I, 3 ; sic postea II,22 ; sic denique hic post enumeratas temporum vices, hucredit oratio : hæc summa ; ut posteaquam constiterit nihilstabile, et quæcumque homo plantaverit, acquisiverit,custodierit, consuerit ; eadem postea avelli, spargi, scindi, acdissui oportere ; nempe id supersit ex omni labore, nullumidoneum, aut tanto conatu dignum carpi fructum ; vel, ut aitHier. in hunc locum : « Cum omnia suo labantur tempore,quid frustra conamur et tendimus, et brevis vitæ laboresputamus esse perpetuos ? nec contenti sumus secundumEvangelium malitia diei, nihilque in crastinum cogitemus ? »

11. Cuncta fecit bona (seu Hebr. pulchra) in tempore suo :omnia quidem suis decurrunt temporibus : sed temporumarbiter Deus has temperat vices ; quare omnia per se bona,pulchroque : Viditque Deus cuncta quæ fecerat ; et erant valdebona, Gen., I, 31. Sibi ergo universæ rei bene gestæ conscius,nihil moratur hominum judicia. Et mundum tradidit

29

disputationi eorum : orbe constituto, hominum generi ingensænigma proposuit, in quo solvendo frustra laborarent : itaut non inveniat homo opus, quod operatus est Deus : ac temporumleges, rerumque orientium, atque intereuntium causas nequidem intelligere, nedum his se expedire, ac certum vitæstatum sibi constituere valeat. Ab initio usque ad finem : quasidiceret : Singula quidem Dei opera admirari licet ; cæterum,consiliorum seriem, atque universi operis rationem caperenon possumus : ex qua rerum serie perspicuum fieret, suoquæque tempori aptata pulcherrima esse atqueordinatissima : sed horum convenientiam, particulæ operisilligati sentire non possumus : ut præclare August. Mundumdisputationi reliquit : ad verbum Hebr., Septuag. mundum deditin cor eorum ; quæ interpretatio Hier. non latuit, quippe quamattulit Comment. ad Paulam. Dedit autem in cor, hoc est,cogitandum reliquit ; ita tamen ut nunquam inveniantocculta consilia, et arcanas rerum causas ; quod [538]12. Et cognovi quod nonesset melius nisi lætari, etfacere bene in vita sua.13. Omnis enim homo, quicomedit et bibit, et videtbonum de labore suo, hocdonum Dei est.14. Didici quod omniaopera, quæ fecit Deus,perseverent in perpetuum :non possumus eis quidquamaddere nec auferre, quæfecit Deus ut timeatur.15. Quod factum est, ipsumpermanet : quæ futura sunt,jam fuerunt : et Deusinstaurat quod abiit.16. Vidi sub sole in locojudicii

Cognovi quia non estbonum, nisi lætari, et facerebonum in vita sua.Et quidem omnis homo quicomedit et bibit, et ostenditbonum in omni labore suo,ex dono Dei est.Cognovi quia omnia quæfecit Deus, ipsa erunt inæternum : super illa nonpotest adjici (a), et ab illisnon potest auferri, et Deusfecit ut timeant a facie ejus.Quid est quod fuit ? ipsumest quod erit (b), et quæfutura sunt, jam fuerunt ; etDeus quæret eum quipersecutionem patitur.Et adhuc vidi sub sole locum

30

(a) Var. : Addi.– (b) Quod est.idem Hieronymus hic elegantissime disputationem vertit, utDeo quidem agere competat, homini autem nihil aliudquam quærere ac disputare sit reliquum.

12. Et cognovit quod non esset melius. « Propterea colonuset hospes mundi homo datus est, ut brevi vita sua utaturtempore : et spe prolixioris ætatis abscissa, cuncta quæpossidet, quasi ad alia profecturus, aspiciat :... nec se putetplus de suo labore lucrari posse quam cibum et potum ; etsi quid de opibus suis in bonis operibus expenderit. » Hier.ibi addit ; non ut illud fiat quod est apud Isaiam :Manducemus, et bibamus ; cras enim moriemur : sed secundumApostolum : Habentes victum et vestitum, his contenti simus ;quod est donum Dei, vers. seq. Facere bene : quidamintelligunt : bene sibi facere, partis uti : quod est in seq.vers. videre bonum de labore suo.

14. Didici quod omnia... perseverent in perpetuum : tellus,sidera, montes, arborum atque animantium genera, ipsarerum summa. Non possumus eis addere : ac nequidem staturænostræ cubitum, aut capillis colorem, Matth., V, 36 ; VI, 27.Quæ fecit Deus ut timeatur : ex antecedentibus, quodoccultissima, quod perfectissima, quibus nihil adjici, nihildetrahi possit, quod ordinatissima, et sempiternis legibusconstituta.

15. Deus instaurat (Hebr. quærit, revocat) quod abiit : adverbum, quod consecutum est (quod præteritum) : eo quodalia ex aliis consequantur, ac Deus ea quæ secutura sunt, exantecedentibus evocet, et eliciat latentibus causis. Vide I, 9,10. Summa est : Dei opera firma consistere : simplici etuniformi motu agi res, aliasque aliis deduci, etiam quæeffluxerint, Dei beneficentia recuperari posse, ne plus æquo,aut adeptis lætemur, aut cruciemur amissis. Quod abiit :Septuag. τὸν διωκόμενον : hoc est, Deus requirit eumqui persecutionem patitur : sic et antiqua Vulgata, et ipseHier. ad Paulam. « Ad consolandum, inquit, eum qui inmartyrio perseverat. » Quam versionem prætermittere non

31

est visum, eo quod passim a Patribus græcis, latinisquecelebretur ; quanquam non est dubium, quin vulgata nostrainterpretatio sit congruentior, atque omnino retinenda. Proτὸν διωκόμενον, apud Septuaginta quidam legissevidentur, ὁ διωκόμενον quod consecutum est, quodHebr. congruit.

16. Vidi sub sole : aliud argumentum rebus humanisinsitæ vanitatis : in præsente vita, inter justum et impiumnullam esse distantiam, sed incerto eventu [539]impietatem, et in loco justitiæiniquitatem.17. Et dixi in corde meo :Justum, et impium judicabitDeus, et tempus omnis reitunc erit.

18. Dixi in corde meo defiliis hominum, ut probareteos Deus, et ostenderetsimiles esse bestiis.19. Idcirco unus interitus esthominis et jumentorum, etæqua utriusque conditio :sicut moritur homo, sic et illamoriuntur : similiter spirantomnia, et nihil habet homojumento amplius : cunctasubjacent vanitati,20. Et omnia pergunt adunum locum : de terra factasunt, et in terram pariterrevertuntur.21. Quis novit si spiritusfiliorum Adam ascendatsursum, et si spiritus

judicii, ibi impietas ; etlocum justitiæ, ibi iniquitas.Dixi ego in corde meo :Justum et impium judicabitDeus : quia tempus est omnivoluntati super omnefactum ibi.Dixi ego in corde meo deloquela filiorum hominis :quia separat illos Deus, utostendat quia ipsi jumentasunt (a).Sive quia eventus filiorumhominum, et eventuspecoris, eventus unus eis.Sicut mors hujus, ita et morsillius, et spiritus unusomnibus, et amplius hominia pecore nihil est : quiaomnia vanitas.Omnia vadunt ad locumunum : omnia facta sunt dehumo, et omnia revertenturad humum.Quis scit, spiritus filiorumhominis si ascendat ipse

32

sursum, et(a) Var. : Et ut ostenderet, quia ipsi jumenta sunt sibi.omnia volutari ; « atque inter judicum ipsa subsellia, nonveritatem valere, sed munera. » Hier. ibid.

17. Et dixi... Justum et impium : clara solutio, cum omniasint perturbata sub sole, atque inconditis motibus ferrivideantur, esse supra solem, et extra temporum vices,aliquid quo incerta et incomposita in ordinem redigantur,nec per partes Deum, et velut per singula momentajudicare, sed in futurum tempus universæ rei reservarejudicium : quo fit id quod sequitur : et tempus omnis rei tuncerit : cum enim in hac vita, alia aliis temporibus congruant,nec singula singulis satis apta, atque alieno loco multa positaesse videantur, expectandum tempus quo sua cuiquetribuantur, bona bonis, mala malis : ut est in parabola,Matth., XIII, 24 et seq.

18. Dixi in corde meo de filiis hominum, ut probaret eos Deus :redargueret ; Hebr. separaret, ad examen revocandos atqueomnino pervinceret : similes esse bestiis : simplicius in Hebr. etapud Septuag. quod bestiæ ipsi. « Aliud argumentum multovalidius, jam tactum II, 15, sed hic fusius exequendum : quidmirum nihil distare inter probos et improbos qui æquehomines sunt, cum nequidem inter homines et pecudessatis sit discriminis ; cum similiter procedamus in lucem,simul dissolvamur in pulverem. » Hier.

20. De terra facta sunt : de terra nihil nisi corpus factumest ; et signanter de corpore dicitur : Terra es, et in terramreverteris : facile itaque ostenditur nobis, quod juxta corporisfragilitatem, pecora simus. Hier.

21. Quis novit : hoc est, haud facile cognoveris : quaphrasi : Quis habitabit : aut, mulierem fortem quis inveniet ? quasidiceret : Satis ergo constat homines corpore nonnisi essebestias : si autem videtur hæc esse distantia quod spiritushominis ascendat in cœlum, et spiritus pecoris descendat interram, quo istud certo auctore cognovimus ? Hæc quæstiononnisi infra resolvenda, XII, 7. Interim [540]

33

jumentorum descendatdeorsum ?22. Et deprehendi nihil essemelius, quam lætari hominemin opere suo, et hanc essepartem illius. Quis enim eumadducet, ut post se futuracognoscat ?

spiritus pecoris si descendatipse deorsum in terram ?Et vidi quia non est bonumnisi quod lætetur homo inopere suo : quia hæc estpars ejus. Quis enimadducet eum, ut videat idquod futurum est postipsum ?

in incerto ac suspenso relinquitur, ad ignorantiam hominumdeclarandam, et comprimendam superbiam.

CAPUT IV.

Calumniæ : calamitates : vita tædio : invidia : desidia etfalsa in otio quies : avarus sibi pessimus : amicitia etsocietas : regiæ quoque majestatis vanitas, 3. et seqq. ;obedientia : victimæ.

VERSIO VULGATA.1. Verti me ad alia, et vidicalumnias, quæ sub solegeruntur, et lacrymasinnocentium, et neminemconsolatorem : nec posseresistere eorum violentiæ,cunctorum auxiliodestitutos.

2. Et laudavi magismortuos, quam viventes :

3. Et feliciorem utroquejudicavi, qui necdum natusest, nec vidit mala quæ subsole fiunt.4. Rursum contemplatus

VERSIO S.HIERONYMI.

Et conversus sum (a) ego, etvidi universas calumnias, quæfiunt sub sole ; et eccelacrymæ eorum qui calumnias(b) sustinent, et non est quiconsoletur eos : et inmanibus calumniantium eosfortitudo, et non est eisconsolator.Et laudavi ego mortuos, quijam mortui sunt, superviventes, quicumque ipsivivunt usque nunc.Et melior super hos duos,qui nondum natus est, quinondum vidit opus malum,quod factum est sub sole.

34

sum omnes laboreshominum, et industriasanimadverti patere invidiæproximi : et in hoc ergovanitas, et cura superfluaest.

Et vidi ego universumlaborem, et simul omnemvirtutem operis, quiaæmulatio viri a sodali ejus : etquidem hoc vanitas, etpræsumptio spiritus.

(a) Var. : Deest sum. – (b) Calumniam.4. « Rursum industrias animadverti patere invidiæ

proximi. Stultus complicat manus suas. Totum quoddisserit, hoc est, ut ostendat et eum qui laborat et habetaliquid in mundo, patere invidiæ ; et rursus eum qui viverevult quietus, inopia opprimi, et esse utrumque miserabilem ;dum alius propter opes periclitatur, alius propter inopiamegestate conficitur. » Hier. ibid. [541]5. Stultus complicat manussuas, et comedit carnes suas,dicetis :6. Melior est pugillus cumrequie, quam plena utraquemanus cum labore, etafflictione animi.7. Considerans reperi etaliam vanitatem sub sole :8. Unus est, et secundumnon habet, non filium, nonfratrem, et tamen laborarenon cessat, nec satianturoculi ejus divitiis : necrecogitat, dicens : Cuilaboro, et fraudo animammeam bonis ? in hoc quoquevanitas est, et afflictiopessima.9. Melius est ergo duos essesimul, quam unum : habentenim emolumentum

Stultus complexus est manussuas, et comedit carnes suas.Melior est plenus pugilluscum requie, quam plenitudomanuum laboris etpræsumptionis spiritus.Et conversus sum ego, etvidi vanitatem sub sole.Est unus et non estsecundus, et quidem filius, etfrater non est ei : nec (a) estfinis omni labori ejus. Etquidem oculus ejus nonsatiatur (b) divitiis ; et cui egolaboro et fraudo (c) animammeam bonitate (d) ? Sed ethoc vanitas, et distentiopessima est.Meliores duo, quam unus,quibus est merces bona inlabore suo : quia, si cecideritunus, eriget particeps socium

35

societatis suæ :10. Si unus ceciderit, abaltero fulcietur. Væ soli :quia cum ceciderit, nonhabet sublevantem se.11. Et si dormierint duo,fovebuntur mutuo : unusquomodo calefiet ?12. Et si quispiamprævaluerit contra unum,duo resistunt ei : funiculustriplex difficile rumpitur.13. Melior est puer pauper etsapiens,

(e) suum.Et væ uni, cum ceciderit, etnon est secundus qui erigateum.Et quidem si dormient (f)duo, etiam calor erit illis : etunus quomodo calefiet ?Et si invaluerit super eumunus, duo stabunt adversuseum. Et funiculus triplexnon cito rumpitur.Melior est puer pauper et sa-

(a) Var. : Et non. – (b) Satiabitur. – (e) Fraudabo. – (d)A bonitate. – (e) Eriget participem – (f) Dormiant [al.dormierint.]

5. Stultus : piger, de quo Prov., XXIV, 30 et seqq. Comeditcarnes suas : hyperbolice, propter nimiam famem. Hier.marcescit inedia : seipsum exest curis, tædio, inertia.

7. Aliam vanitatem : avaritiam, quam graphice depingit.8- Unus est : solus. Supra irriserat eum qui certi hæredis

causa seipsum stulte excruciat : nunc invenit stultiorem eumqui hærede nullo, haud secius defraudat genium. Necsatiantur oculi ejus divitiis : nihil quidquam ex tot opibususurpare ausus, præter insatiabilem videndi libidinem, uthabetur infra, vers. 10. Nec recogitat, dicens : positumelucidationis gratia : deest enim Hebr. Septuag. in latinaetiam versione hujus capitis iv, apud Ambrosium, et apudHier. Comment. ad Paulam.

9, 10. Melius... duos esse... Væ soli. Merito hæc subnectitavaritiæ, quippe avarus omnis humanitatis expers, incubatdivitiis, nullum amicitiæ fulcimentum quærit.

12. Funiculus triplex : proverbiale dictum, ad foederagentium et privatorum etiam amicitiam commendandam.

36

13. Melior est puer... rege : jam ad regiæ majestatisvanitatem pergit. Primum quod ipsi reges vacui sapientia,puero imbecilliores sint ; alterum, [542]rege sene et stulto, qui nescitprævidere in posterum.14. Quod de carcere,catenisque interdum quisegrediatur ad regnum : etalius natus in regno, inopiaconsumatur.15. Vidi cunctos viventes,qui ambulant sub sole cumadolescente secundo, quiconsurget pro eo.16. Infinitus numeras estpopuli omnium, qui fueruntante eum : et qui posteafuturi sunt, non lætabunturin eo : sed et hoc vanitas etafflictio spiritus.17. Custodi pedem tuumingrediens domum Dei, etappropinqua ut audias.Multo enim melior estobedientia, quam stultorumvictimæ, qui nesciunt quidfaciunt mali.

piens, quam rex senex etstultus, qui nescit providerein posterum.Quoniam de domovinctorum egreditur utregnet (a) : quia etiam inregno ejus natus est pauper.Vidi universos viventes, quiambulant sub sole cumadolescente secundo, quiconsurget pro illo.Non est finis omni populoejus (b), universis qui fueruntante illos : et quidemnovissimi non lætabuntur ineo : sed et hoc vanitas, etpræsumptio spiritus.Custodi pedem tuum cumvadis in domum Dei, etappropinqua ut audias.Super (c) donum eniminsipientium sacrificiumtuum : quia nesciunt quodfaciunt malum.

(a) Var. : Egreditur in regem. – (b) Deest ejus. – (c) Deestsuper.

14. Quod de carcere : quod regia etiam capita communihominum sorte ab infimis ad summa, a summis ad infimavolutentur. Sic Joseph e carcere propemodum ad regnum :sic Job e summa fortuna in sterquilinium. Tertium, quodipsa majestas ætate obsolescat : vers. seq.

37

15. Vidi cunctos viventes... cum adolescente secundo : regnihærede designato, obsequiis promptos, atque orientem, utaiunt, solem adorantes.

16. Infinitus numerus... ante eum : eos, regem scilicetpatrem et filium, Hier. ex Hebr. et Septuag. ad verbum : adfacies eorum corium ipsis : innumerabiles et ipsorum ævo fuere,et postea futuri sunt qui eos nesciant ; tam anguste regnant.

17. Custodi pedem tuum : attende tibi, eum ad Deumaccedis. Appropinqua ut audias. Multo enim melior : postremumillud deest Hebr. Tota sententia ex Hebr. : Accede adaudiendum (sive obediendum) potius quam ad dandas stultorumvictimas ; quia nesciunt quod faciunt malum : eodem cum Vulgatasensu. Has sententias et reliquas usque ad vers. 9 sequentiscapitis non facile connectas cum antecedentibus. VerumEcclesiastes dum omnia vana prædicat, ne etiam pietatemvanis accensere videatur, hæc de precibus, deque inspectoreDeo, votisque interserit. Forte etiam quod inter vanacomputet falsum cultum, et in exterioribus tantum positum.

CAPUT V.

Multiloquium : vota : qui negant providentiam :imperiorum ordo : divitiarum vanitas, 9, 12 et seqq. Dulcisex opere somnus : frugalitas : partis uti optimum, 27 etseqq.

VERSIO VULGATA.1. Ne temere quid loquaris,neque

VERSIO S. HIERONYMI.Noli festinare in ore tuo, etcor[543]

cor tuum sit velox adproferendum sermonemcoram Deo. Deus enim incœlo, et tu super terram :idcirco sint pauci sermonestui.2. Multas curas sequuntursomnia, et in multissermonibus invenietur

tuum non festinet adproferendum verbum inconspectu Dei : quia Deus incœlo, et tu super terram.Propter hoc sint verba tuapauca :Quia veniet somnium inmultitudine sollicitudinis, etvox stulti (a) in

38

stultitia.3. Si quid vovisti Deo, nemoreris reddere : displicetenim ei infidelis et stultapromissio : sedquodcumque voveris,redde :4. Multoque melius est nonvovere," quam post votumpromissa non reddere.5. Ne dederis os tuum utpeccare facias carnem tuam :neque dicas coram angelo :Non est providentia : neforte iratus Deus contrasermones tuos, dissipetcuncta opera manuumtuarum.6. Ubi multa sunt somnia,plurimæ sunt vanitates, etsermones innumeri : tu veroDeum time.

multiplicatione sermonum.Cum votum voveris (b) Deo,ne moreris reddere illud :quia non est voluntas ininsipientibus. Quæcumquevoveris, redde.Melius est non vovere, quamvovere, et non reddere.Non des os tuum, ut peccarefacias carnem tuam ; et nedixeris in conspectu angeli,quia ignorantia est : neirascatur Deus super vocemtuam, et disperdat operamanuum tuarum.Quia in multitudinesomniorum et vanitates, etverba plurima : sed Deumtime.

(a) Var. : Insipientis. – (b) Feceris.1. Ne temere... coram Deo : ergo ad pietatem pertinet,

parce et moderate loqui, cum de verbo otioso rationemreddi oporteat, Matth., XII, 36, scriptumque sit : in multiloquionon deerit peccatum, Prov., X, 19. Quin etiam de orando DeoChristus præcipit : Orantes autem, nolite multum loqui, sicutethnici : putant enim quod in multiloquio suo exaudiantur, Matth.,VI, 7, 8. Ac notantur Pharisæi, quod viduas decipiant subobtentu : prolixæ orationis, Marc, XII, 40 ; Matth., XXIII, 14 ;Luc., XX, 47. Deus enim in cœlo : plana sententia, quod Deussublimis, nos humiles ; quod coram rege tacere, reverentiæsit.

2. Multas curas : sicut turbida et multa somniasollicitum hominem designant, sic multa verba stultum.

39

Ideo de Deo rebusque divinis parce loquaris : quod etiam eaquæ nosse nos arbitramur, per speculum videmus et inænigmate, et velut somnium comprehendimus, quod tenerenos putamus, Hier.

3. Displicet enim ei infidelis et stulta promissio : Hier. exHebr. quia non est voluntas in insipientibus. Nulla constantiavoluntatis, neque ullum decretum, aut proprie voluntas ;sed, ut in somniis, cæci vanique conatus.

5. Ne dederis os tuum : ne abutaris sermone, ut te ipsumin adulteria et corruptelas illicias ; quod faciunt qui dicunt :Non est providentia : non est ultio ; sive, ut habet Hebr., errorest, aut ignorantia est : res humana nemo respicit : omnia cæcoerrore volvuntur. Coram angelo : executore divinæ ultionis.

6. Ubi multa sunt somnia, plurimæ sunt vanitates, et sermonesinnumeri : qualis est somniator vana cogitans, talis nugax etloquax vana effutiens, ut supra, vers. 2. Tu vero Deum time :ut vers. 1. [544]7. Si videris calumniasegenorum, et violenta judicia,et subverti justitiam inprovincia, non mireris superhoc negotio : quia excelsoexcelsior est alius, et superhos quoque eminentioressunt alii,8. Et insuper universæ terrærex imperat servienti.9. Avarus non implebiturpecunia : et qui amat divitias,fructum non capiet ex eis : ethoc ergo vanitas.10. Ubi multæ sunt opes,multi et qui comedunt eas.Et quid prodest possessori,nisi quod cernit divitiasoculis suis ?

Si calumniam pauperis, etruinam judicii, et iniustitiasvideris in regione, ne mirerissuper negotio : quia excelsussuper excelsum custodit,Et excelsior est super illos,et amplius terræ in omnibusest rex in agro culto.Qui diligit argentum, nonimplebitur argento ; et quidiligit divitias, non fruetureis : sed in (a) hoc vanitas.In multitudine enimbonorum, multi sunt quicomedunt ea ; et quæ estfortitudo habenti illam (b),nisi ut videat oculis suis ?Dulcis somnus operanti,sive paululum, sive plus

40

11. Dulcis est somnusoperanti, sive parum, sivemultum comedat : saturitasautem divitis non sinit eumdormire.

comederit ; et saturitasdivitis non sinit eumdormire.

(a) Var. : Sed et. – (b) Illa.7. Si videris calumnias : pauperibus illatæ calumniae, ne te

conturbent, cum sint suo ordine et loco constitutæ inrepublica potestates, quæ maleficia ulciscantur.

8. Et insuper universæ terræ (seu totius regionis : rexomnibus præsit, et subjectas potestates in ordinem cogat.Postremus versus in Hebr. sic habet : Et excellentia (siveemolumentum) terræ est in omnibus ; rex ipse agro servit ; a quainterpretatione non abhorret Hier. ad Paulum. Sensus est :Cum sint aliæ aliis subditæ potestates : inest tamen quædamrebus æqualitas, communisque altrix omnium tellus : rexipse agro servit, atque inde victum accipit, nec a communiconditione eximitur. Hunc potestatum invicem subjectarumordinem, alii cum Hieronymo referunt ad Deum et angelosregum regnorumque præsides, qui iniuriam prohibere, velpræsente pœna ulcisci possent, nisi Dei judicium adfuturum sæculum servaretur, missis angelis messoribus quicolligant de regno ejus omnia scandala, ut est Matth., XIII,30, 41, supra III, 16, 17.

9. Avarus non implebitur : jam ad vanitates redit, acprimum avaritiæ et opum ; quod animum non expleant :quod nullus ex illis dignus fructus : vers 9, quod utcumquesis dives, non tamen ipse tu plus cæteris capias, sed tantumimportunos atque otiosos ventres accersas : vers. 10, quodnec ipse utare, sed tanquam a sacris abstineas, sola tibiintuendi facultate relicta : ibid., quod utcumque utare, tequecibis ingurgites, id tantum lucrere, ut somni suavitatemcruditate turbes : vers. 11, quod tibi quoque male vertant,cum potentioribus prædæ futurus sis : vers. 12, quodpereant, teque destituant, in afflictione (sive Hebr.occupatione,) maximo., cum iis maxime indigeas : 13, quod,

41

etsi vel maxime in re splendida vivas, non eo tibi liberifortunatiores futuri : ibid., quod denique divites æque accæteri mortales nudi atque egeni et nascantur et intereant :14, 15, atque omnino se excrucient atque conficiantinanibus curis : 15, 16. Nota autem hanc sententiam : dulcissomnus operanti : vers. 11, ne otio torpescas : sive parum, sivemultum comedat : ut non in copia sed in sufficientia sit quies,somnique atque adeo totius vitæ suavitas. Ex quo efficituristud :[545]12. Est et alia infirmitaspessima, quam vidi sub sole :divitiæ conservatæ in malumdomini sui.13. Pereunt enim inafflictione pessima :generavit filium, qui insumma egestate erit.14. Sicut egressus est nudusde utero matris suæ, sicrevertetur, et nihil auferetsecum de labore suo.15. Miserabilis prorsusinfirmitas : quomodo venit,sic revertetur. Quid ergoprodest ei quod laboravit inventum.16. Cunctis diebus vitæ suæcomedit in tenebris et incuris multis, et in ærumna,atque tristitia.17. Hoc itaque visum estmihi bonum, ut comedatquis, et bibat, et fruaturlætitia ex labore suo, quolaboravit ipse sub solenumero dierum vitæ suæ,

Est languor pessimus quemvidi sub sole, divitiascustodiri in malumpossidentis eas.Et perierunt divitiæ illæ indistentione pessima : etgenuit filium, et non est inmanu ejus quidquam.Sicut exivit de utero matrissuæ, nudus revertetur : uteat sicut venit et nihil accipitde labore suo, ut teneat inmanu ipsius.Sed et hoc vanitas, etlanguor pessimus : sicutenim advenit, ita et abibit.Quæ abundantia ejus qui inventum laborat ?Et quidem omnibus diebussuis in tenebris comedit, etluctu, et iracundia multa, etlanguore, et insania (a).Ecce quod vidi ego bonum,quod est optimum ;comedere et bibere, etcernere jucunditatem inomni labore suo, quo

42

quos dedit ei Deus, et hæcest pars illius.18. Et omni homini, cuidedit Deus divitias, atquesubstantiam, potestatemqueei tribuit ut comedat ex eis,et fruatur parte sua, etlætetur de labore suo : hocest donum Dei.19. Non enim satisrecordabitur dierum vitæsuæ, eo quod Deus occupetdeliciis cor ejus.

laboravit sub sole ; numerodierum vitæ suæ, quos deditei Deus : hæc quippe estpars ejus.Sed omnis homo cui deditDeus divitias etsubstantiam ; concessitqueei, ut vesceretur ex eis, ettolleret partem suam, etlætaretur de labore suo ; hocDei donum est.Non enim multumrecordabitur dierum vitæsuæ ; quia Deus occupat inlætitia cor ejus.

17. Hoc itaque visum est mihi bonum, ut comedat quis : adcomparationem ejus, qui tanto cruciatu ac tædio, perituracomparat, meliorem dicit esse eum qui præsentibus fruitur.

18. Hoc est donum Dei : qualecumque, non donum illudmaximum de quo infra : præsertim cap. XII.

19. Non enim satis recordabitur dierum vitæ suæ : labentis actædio plenæ ; ut tota hujus vitæ suavitas in oblivione suiposita videatur.

(a) Var. : A versu 12 ad 16 sic habet altera versio : Estlanguor pessimus quem vidi sub Sole, divitias custodiri aDomino in malum ejus. Et perierunt divitiæ illæ indistentione pessima. Et genuit filium, et non est in manibusejus quidquam. Sicut exivit de utero matris suæ, nudusrevertetur ut venit, et nihil tollet laboris sui, ut vadat inmanibus ejus. Sed et hoc languor pessimus, quia sicut venit,sic et vadit. Quid ergo habebit amplius, quia laboravit inventum ? Et omnibus diebus suis in tenebris comedet, et inindignatione plurima, et in infirmitate et in iracundia. [546]

43

CAPUT VI.

Divitiarum vanitas : anxio et avaro divite meliorabortivus : partis frui : hoc etiam vanum,7, 8, 9, hominumsapientia, nihil nisi verba : unus Deus sapiens.

VERSIO VULGATA.1. Est et aliud malum, quodvidi sub sole, et quidemfrequens apud homines :2. Vir cui dedit Deusdivitias, et substantiam, ethonorem, et nihil deestanimæ suæ ex omnibus,quæ desiderat : nec tribuit eipotestatem Deus utcomedat ex eo, sed homoextraneus vorabit illud. Hocvanitas, et miseria magnaest.3. Si genuerit quispiamcentum liberos, et vixeritmultos annos, et plures diesætatis habuerit, et animaillius non utatur bonissubstantiæ suæ,sepulturaque careat : de hocego pronuntio quod meliorillo sit abortivus.4. Frustra enim venit, etpergit ad tenebras, etoblivione delebitur nomenejus.5. Non vidit solem, neque,cognovit distantiam boni etmali :

VERSIO S. HIERONYMI.Est malum quod vidi subsole, et frequens apudhomines.Vir, cui dedit Deus divitias, etsubstantiam, et gloriam, etnihil deest animæ ejus exomnibus quæ desideravit ; etnon dedit ei Deuspotestatem, ut manducaret exeo ; sed vir alienus comeditillud. Hæc vanitas est, etlanguor pessimus.Si genuerit vir centum liberos(a), et annis multis vixerit, etplures fuerint dies annorumejus, et anima ejus nonrepleatur bonis : necsepulcrum fuerit illi, diximelius ab eo esse abortivum.In vanitate quippe venit, et intenebris vadit et in tenebrisnomen ejus abscondetur.Et quidem solem non vidit,nec cognovit : requies huicmagis quam illi.(a) Var. : Deest liberos.

44

2. Vir, cui dedit Deus divitias : rursus ad divitias ; nequeexagitare cessat radicem omnium malorum avaritiam, quamquidam appetentes, teste Paulo I Tim., VI, 10, erraverunt a fide, etinseruerunt se doloribus multis : quæ Salomon fusecommemorat.

3. Si genuerit quispiam centum liberos, et vixerit multos annos :sive, ut infra 6, etiamsi duobus millibus annis vixerit. Duo suntquibus, vel maxime, humana vita protendatur : primum siipsa longissima fuerit, postea si in sobolem amplissimamdiffundatur, in qua et vivamus lætius, et etiam mortuireviviscamus. Atqui hæc duo vana sunt, et infructuosaavaris. Et anima illius non utatur bonis : si infelix ille est, etcæco errore devius, qui hujus vitæ bonis avaritia se fraudat,quanto magis qui veris bonis, fide ac doctrina sancta,Deique gratia non utitur ? Quod melior illo sit abortivus. Bonumerat ei, si natus non fuisset homo ille, Matth., XXVI, 24. Diligenteradverte ; non absolute melius, sed melius ipsi.

4, 5. Frustra enim venit... non vidit solem : clarum hæcpertinere ad abortivi comparationem. Attende, christiane,qui fructum parturientis spiritus abortire [547]6. Etiam si duobus millibusannis vixerit, et non fueritperfrui tus bonis : nonne adunum locum properantomnia ?7. Omnis labor hominis inore ejus : sed anima ejus nonimplebitur.8. Quid habet ampliussapiens a stulto ? et quidpauper, nisi ut pergat illuc,ubi est vita ?9. Melius est videre quodcupias, quam desiderarequod nescias : sed et hocvanitas est, et præsumptio

Etsi vixerit mille annosduplices, et bonitatem nonvidit : nonne ad locum unumomnia properant ?

Omnis labor hominis in oreipsius, et quidem anima ejus(a) non implebitur.Quid enim amplius sapiens(b) a stulto ; quid pauperi,nisi scire ut vadat contravitam !Melior est aspectusoculorum super ambulantemin anima : sed et hoc vanitas,et præsumptio spiritus.

45

spiritus.10. Qui futurus est, jamvocatum est nomen ejus : etscitur quod homo sit, et nonpossit contra fortiorem se injudicio contendere.

Quid est quod futurum est :jam vocatum est nomen ejuset cognitum : quia homo est,et non poterit judicari cumfortiore se.

(a) Var. : Deest ejus. – (b) Enim est sapienti.facis, neque deducis ad solem, sed perire in tenebris etoblivione deleri sinis. Perpende illa verba : Frustra ille venit,qui nec Deo gloriam, nec sibi felicitatem peperit ; et a Deiregno pulsus, ad tenebras exteriores mittitur : ubi est fletus etstridor dentium, Matth., XXII, 13.

6. Nonne ad unum locum properant omnia ? Alia sententia,ad quam sequentia pertinent. Sic autem habet : Miserrimi illisunt, qui concessis bonis non utuntur ; fac autem utare ;non eo eris beatior, cum mors ingruat. Ad unum locumproperant : omnes enim morimur, et quasi aquæ dilabimur interram, quæ non revertuntur, II Reg., XIV, 14.

7. Omnis labor hominis : hujusmodi quem diximus,comedentis ac bibentis, partisque opibus utentis, in ore ejus,circa palatum versatur : miserabilis labor qui ventri etputredini serviat. Sed anima ejus non implebitur : animus majoribono natus, his impleri non potest.

8. Quid habet amplius sapiens a stulto ? Supple : Si inedendo et bibendo vita constat, et quid pauper, ac frugi, habetscilicet ; nisi ut pergat illuc ubi est vita ? nisi ut ea adipiscaturquibus vivat, atque organum corporis sustentet, nec pereatinedia, Hier. quod magis Hebr. congruit. Quid pauperi (deest)scienti pergere ante vitas, seu vitam sustentare ? quasi diceret :Pauperi æque ac diviti victus communis ; nec sapiens ea replus habet aut scit, quam cæteri : communis eis cura, utvitam protendant. Attende autem, christiane, hæc vivendicura, quam bene ad veram æternamque vitam transferatur,de qua infra dicetur.

9. Melius est videre : Hier. ex Hebr. melior est aspectusoculorum super ambulantem in anima, id est vana et imaginaria

46

sectantem ; quod eodem pertinet atque antecedentia, nempeut intelligamus melius esse ac præstantius frui præsentibusbonis quæ in promptu habeamus, quam animum inani spepascere, aut philosophantium more, vanas ac supra nos,atque inextricabiles tentare quæstiones.

10. Qui futurus est : et hoc pertinet ad humanæsapientiæ vanitatem, scire omnia a Deo prævisa suisque jamdistincta nominibus, eumque unum scientem sapientemqueesse, qui omnia ac futura æque ac præterita mentecomplectatur. Et scitur quod homo sit : scitur, inquam,hominem tantum esse hominem : et

[548]11. Verba sunt plurima,multamque in disputandohabentia vanitatem.

Quia sunt verba multamultiplicantia vanitatem.

quod frustra nititur supra vires : et non possit contra fortiorem sein judicio contendere : contra Deum scilicet.

11. Verba sunt plurima : alia ratio retundendæsapientium vanitatis, quod in hominum quæstionibus acdisputationibus, nihil nisi verba sint, et inanis loquacitas ;sive, ut habet Hebr. quia sunt verba plurima multiplicandavanitatem : quo etiam sequentia pertinent.

CAPUT VII.

Vana scientia : quæstiones : majora se quærere : quidquo melius : risus, 4, 5 ; correptio : adulatio patiens, 9 ; irastultorum est : stultum tempora præferre temporibus :sapientia : 13,20 ; divitiæ : cavere, 15 ; sapere adsobrietatem, 17, 18 ; nemo sine peccato, 21 ; de sapientiaobtinenda præsumere, 24, 25 ; mulieres, 26 et seqq. homorectus, 30 ; quis sapiens.

VERSIO VULGATA.1. Quid necesse est hominimajora se quærere, cumignoret quid conducat sibi invita sua, numero dierum

VERSIO S.HIERONYMI.

Quid plus (a) homini ? Quisenim cognovit quid sitbonum homini in vita ?

47

peregrinationis suæ, ettempore quod velut umbrapræterit ? Aut quis ei poteritindicare, quid post eumfuturum sub sole sit ?2. Melius est nomen bonum,quam unguenta pretiosa : etdies mortis die nativitatis.3. Melius est ire ad domumluctus, quam ad domumconvivii : in illa enim finiscunctorum admoneturhominum, et vivens cogitatquid futurum sit.4. Melior est ira risu : quiaper tristitiam vultus,corrigitur animusdelinquentis.

numerum (b) dierum vitævanitatis ejus, et faciet eaquasi umbram : quia quisannuntiabit homini quid sitpost eum sub sole ?Bonum est nomen superoleum bonum, et dies mortissuper diem nativitatis (c).Melius est ire ad domumluctus, quam ad domumconvivii, in quo finis estomnis hominis ; et qui vivit,dabit ad cor suum.

Melior est ira quam risus :quia in mœrore vultusemendabitur cor.

(a) Var. : Est amplius. – (b) Numero. – (c) Nativitatisejus.

1. Majora se quærere : torquere se quæstionibus quæcaptum exsuperent ; alia ratio qua scientiarum patescatvanitas : altiora scrutari, obvia et necessaria ignorare.

2. Melius est nomen bonum : cum tam brevis vita sit, utsæpe antea memoratum, hortatur ut faciat famam vitalongiorem. Hier. Melior dies mortis die nativitatis ; non tantumpropter vitæ ærumnas, verum etiam quod nascentis incertastudia, mortui laus in tuto sit posita.

4. Melior est ira (sive indignatio) emendantis etcastigantis, risu blandientis et adulantis.[549]5. Cor sapientium ubitristitia est, et cor stultorumubi lætitia.6. Melius est a sapientecorripi, quam stultorumadulatione decipi.

Cor sapientis (a) in domoluctus, et cor insipientis (b) indomo lætitiæ.Melius est audireincrepationem sapientissuper virum audientem

48

7. Quia sicut sonitusspinarum ardentium subolla, sic risus stulti : sed ethoc vanitas.8. Calumnia conturbatsapientem, et perdet roburcordis illius.9. Melior est finis orationis,quam principium. Melior estpatiens arrogante.

10. Ne sis velox adirascendum : quia ira in sinustulti requiescit.11. Ne dicas : Quid putascausæ est quod prioratempora meliora fuere quamnunc sunt ? stulta enim esthujuscemodi interrogatio.12. Utilior est Sapientia cumdivitiis,

carmen stultorum.Quia sicut vox spinarum subolla, ita risus stulti : sed ethoc vanitas.

Calumnia conturbatsapientem, et perdit (c) corfortitudinis ejus.Melius est novissimumsermonis, quam principiumejus. Melior est patiens superexcelsum spiritu.Ne festines in spiritu tuo, utirascaris : quia ira in sinustultorum requiescit.Ne dixeris : Quid factum est,quia dies priores erantmeliores quam isti ? quia non(d) sapienter interrogasti dehoc.Bona est sapientia cum hære-

(a) Var. ; Sapientiam. – (b) Insipientiam. – (c) Perdet. –(d) Non enim.

5. Cor sapientium ubi tristitia est : cor sapientium in domoluctus ; cor stultorum in domo convivii (sive lætitiæ) : Hebr.et Septuag. Lætitia enim dissolvit sapientiam, luctus superbiamstultitiamque comprimit.

6. Quam stultorum adulatione decipi : Hebr. quam canticumstultorum, supple, audire,

7. Quia sicut sonitus spinarum ardentium sub olla : sicstultorum gaudia, grata licet in speciem, nihil nisi inanemstrepitum, et evanidam lucem præbent. Quæ omnia a vers. 3pertinent ad humanæ lætitiæ vanitatem, de qua etiam supraII, 2.

49

8. Calumnia conturbat (etiam) sapientem ; et perdet roburcordis illius : sic Septuag., sic Hier. ad Paulam : Hebr. eodemsensu : et munus (seu donum) perdit cor (sive mentem) supple,sapientis ; de quo primo membro : juxta illud Dent., xvi, 19 :Munera excæcant oculos sapientum : quibus humanæ sapientiæimbecillitas demonstratur.

9. Melior est finis orationis, sermonis, quam principium : utmissis proloquiis ad rem ipsam veniamus, et quambrevissime fieri poterit concludamus. Melior etiam cujusquerei finis quam principium, juxta vers. 2. Melior est patiens :cum arrogans sibi aliquid esse videatur, vanum tamen istudest, et pati melius quam contumeliose et arroganter aliquidagere.

11. Stulta est hujuscemodi interrogatio : vani imperitiquehomines putant incidisse se in ea tempora, in quibusinauditæ sint, atque hactenus inexpertæ calamitates ; sedhoc quam vanum sit, docent antecedentia, supra i, 10 ; III,15.

12, 13. Utilior est sapientia cum divitiis : sive cumhæreditate, Hebr. utiles divitiæ, si sapientia adsit ; sedsapientia potior, quæ veram vitam tribuit.

[550]et magis prodest videntibussolem.13. Sicut enim protegitsapientia, sic protegitpecunia. Hoc autem plushabet eruditio et sapientia,quod vitam tribuuntpossessori suo.14. Considera opera Dei,quod nemo possit corrigerequem ille despexerit.15. In die bona fruere bonis,et malam diem præcave.Sicut enim hanc, sic et illam

ditate, et amplius videntibussolem.Quia quomodo umbrasapientiæ, sic umbra argenti,et quod plus est, scientiasapientiæ vivificabithabentem se.

Vide opera Dei : quoniamquis poterit adornare, quemDeus perverterit ?In die bonitatis esto in bono,et in die malo vide. Etquidem istud congruum huic

50

fecit Deus, ut non inveniathomo contra eum justasquerimonias.16. Hæc quoque vidi indiebus vanitatis meæ : justusperit in justitia sua, et impiusmulto vivit tempore inmalitia sua.17. Noli esse justus multum :neque plus sapias, quamnecesse est, ne obstupescas.18. Ne impie agas multum,et noli

fecit Deus ad loquendum, utnon inveniat homo post eumquidquam.Omnia vidi in diebusvanitatis meæ : est justusperiens in justitia sua, et estimpius longævus in malitiasua.Noli esse justus multum, etne quæras amplius, neobstupescas.Ne impie agas multum, etnoli

14. Quod nemo possit corrigere quem ille despexerit : quemseu quod ille curvaverit, Hebr. juxta illud quod scriptumest : Quis fabricatus est mutum et surdum, videntem et cœcum ?nonne ego, Dominus Deus ? Exod., IV, 11, ut frustraobloquantur homines, cum quæ ego sive recta, sive distortafecerim (aut permiserim) mutare nemo possit ; Hier. Huncversum Ecclesiastæ Chald. hic refert ad vitia corporis, utnemo gibbosum, claudumve restituere possit in rectamstaturam ; ac proverbialiter intelligendum ; ut discanthomines pati, quæ Deus justis de causis inemendata essevoluerit, sive permiserit.

15. In die bona : præcedentis sententiæ corollarium, neobloquaris Deo aut rebus humanis, sed omnia excipiasprout eveniunt ; æque enim fecit Deus bonos dies malosve,prosperos et adversos ; neque quidquam forte, aut caecanecessitate fit, sed Dei sapientia. Ut non inveniat homo justasquærimonias : Hebr. et non inveniet homo post eum quidquam, postDeum scilicet : ne te excruciaveris emendandis Dei operibus.

16. In diebus vanitatis meæ : hujus vitæ vanissimæ. Injustitia sua : virtutis studium non prohibet acceleratammortem : quæ querela passim in sacris Libris, præsertimJerem., XII, 1, etc. Sed hujus rei causa, his diebus vanissimis,

51

procul submovetur ab hominum aspectibus. Vide infra VIII,11, 12,13 ; IX, 2.

17. Noli esse justus multum : qui summo et stricto semperjure agat ; qui trucem et rigidum gerat animum, nunquamindulgens veniam, maxime vero qui superstitiosus sescrupulis torqueat : hunc scito plus justum esse quamjustum est, et ex cunctatione, vel fluctuatione animi pene instuporem verti : hæc fere Hier. Ne obstupescas : alii, nedesolationem tibi accersas.

18. Ne impie agas multum : id est, diu, nec peccatapeccatis addas. Debemus enim nos statim erigere postruinam ; non imitari eos, qui semel deserta regula, traduntse vitiis desperantes : Ephes., IV, 29. Cur autem hicinserantur sententiae, non ita proposito cohærentes,diximus supra, IV, 17. [551]esse stultus, ne moriaris intempore non tuo.19. Bonum est te sustentarejustum, sed et ab illo nesubtrahas manum tuam :quia qui timet Deum, nihilnegligit.20. Sapientia confortavitsapientem, super decemprincipes civitatis.

21. Non est enim homojustus in terra, qui faciatbonum, et non peccet.22. Sed et cunctissermonibus, qui dicuntur, neaccommodes cor tuum : neforte audias servum tuummaledicentem tibi.

23. Scit enim conscientia tua,

esse stultus, ne moriaris (a)in tempore non tuo.Bonum est retinere justum(b). Et quidem ab hoc nedimittas manum tuam :quoniam qui timet Deum,egredietur ad omnia.Sapientia confortabitsapientem super decempotestatem habentes, quisunt in civitate :Quia non est homo justus interra, qui faciat bonum, etnon peccet.Et quidem in omnessermones quos loquenturimpii (c), ne dederis cortuum, ut non audias (d)servum tuum maledicentemtibi.Etenim frequenter scit cor

52

quia et tu crebro maledixistialiis.24. Cuncta tentavi insapientia : Dixi : Sapiensefficiar : et ipsa longiusrecessit a me :25. Multo magis quam erat :et alta profunditas, quisinveniet eam ?

26. Lustravi universa animomeo, ut scirem etconsiderarem, et quæreremsapientiam, et rationem : etut cognoscerem imp