BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜL TaSİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ .

N!:~ 22 • DEKABR (ARALIK) 2014

Postindustrial sivi/izasiyada t<Jhsilin ro/u 297

POSTİNDUSTRİAL SİVİLİZASİYADA TôHSİLİN ROLU

M.H.Nazarov

Pedaqogika iizra folsafa doktoru

Açar söz/ar: tahsil, tathsilin paradiqması, tahsi/da Avropa ölciilari, fasilasiz

tahsil, ta/im, tarbiya

Keywords: education, educational paradigm, «the European dimension in

education», lifelong learning, tuition, raising.

Kmor:ıe6bıe CJI06a: o6pa3oeaHue, napaouZMa. o6p03o6aHıtR, «eeponeiicKoe

ıt.3Mepemte e o6p03060Hıtıt», Henpepbl6Hoe o6pa3oeaHue, o6y11eHue, eocnwnaHue.

Bu gün dünyada ged:;ın intensiv sosial-iqtisadi d:;ıyişik.likl:;ır, bilik v:;ı infoınıasi­yanın :;ın mühüm strateji resursa çevrilm:;ısi dövl:;ıt v:;ı c:;ımiyy:;ıt qarşısında yeni v:;ızif:;ıl:;ır qoyur. D:;ıyişm:;ıkd:;ı olan dünyaya uyğunlaşmaq üçün c:;ımiyy:;ıt sür:;ıtli

d:;ıyişiklikl:;ır:;ı, yüks:;ıliş:;ı adaptasiya olmalı v:;ı sfu::;ıtla inkişaf etm:;ılidir (1 ).

Bilik va informasiyanın an mühüm strateji resursa çevrilmasi müasir ş:;ıraitda tahsilin keyfiyy:;ıti problemini gündam:;ı g:;ıtirmişdir. Sür:;ıtl:;ı gedan sosial-iqtisadi dayişiklikl:;ır böyüm:;ıkd:;ı olan n:;ıslin t:;ılim v:;ı tarbiy:;ısinin yeni parametrlarini ir:;ıli

sürür, ali va orta m:;ıkt:;ıb qarşısında yeni v:;ızifalar qoyur, t:;ıhsilin :;ın:;ın:;ıvi fıınksiya­larına yenid:;ın baxınağı t:;ıl:;ıb edir.

İst:;ınil:;ın t:;ıhsil sisteminin başlıca funksiyası insanın bu v:;ı ya digar c:;ımiyy:;ıtd:;ı hakim olan sosiom:;ıd:;ıni reallıqlara adaptasiya etm:;ısi üçün lazımi ş:;ıraiti yarat­maqdır. T:;ıhsilin mazmunu bu sosiom:;ıd:;ıni m:;ıkandakı t:;ıs:;ıvvürl:;ırd:;ın, t:;ıl:;ıbatlar­

dan, ideallardan asılı olaraq mü:;ıyy:;ın insan obrazının yaradılıİıasına va onun qorunub-saxlanmasına yön:;ılir. T:;ıhsil c:;ımiyy:;ıtin inkişaf s:;ıviyyasini, onun bu c:;ımiyy:;ıtin tipik nümayandasi olan konkret bir f:;ırdd:;ı t:;ıc:;ıssüm edan maraq v:;ı

t:;ıh;ıbatlarını aks etdirir. Tahsilin m:;ızmununda c:;ımiyy:;ıtinin bu an üçün aktual maraqlarını daha d:;ırind:;ın ifada etm:;ıyi hacaran insanın forınalaşmasına tasir göst:;ır:m amill:;ır öz ifad:;ısini tapır. T:;ıhsil ayn-ayrı fardlarin v:;ı qrupların insanlıq

keyfiyy:;ıtl:;ırini, onların bilik, bacanq v:;ı v:;ırdişl:;ırini, dünyagörüşl:;ırini v:;ı davranış­larındaki prioritetl:;ıri,son natic:;ıd:;ı is:;ı c:;ımiyyatin iqtisadi, manavi v:;ı :;ıxlaqi

298 MHNazarov

potensialını t~yin edir. Mill~tin intellektual potensialı,onun müst~qilliyinin ~saslan, qüdr~ti v~ h~yata qabil olması t~hsild~n asılıdır. T.Parsons bunu n~z~rd~ tutaraq qeyd edirdi ki, bu gün ail~ yox, m~hz t~hsil sistemi "iqtisadiyyatı bilavasit~

resurslarla t~chiz edin> (5). T~hsil sferası xarici mühitin t~sirl~rin~ reaksiya verm~kl~, onun d~yişm~kd~ olan t~l~batlanna adaptasiya etm~kl~ v~ eyni zamanda

bu xarici mühitin özünün durumuna ~ks t~sir göst~rm~kl~, onun t~l~batlannı

formalaşdırmaqla daim h~r~btd~dir Ümumi ş~kild~ t~hsilin bu gün aşağıdaki dörd funksiyanı yerin~ yetirdiyini

qeyd etm~k olar: 1. Translyasiya funksiyası. Burada müvafiq c~miyy~tin tarix~n t~ş~kkül

tapmış ~n stabil m~d~ni v~ elmi d~y~rl~rinin n~sild~n n~sil~ ötürülm~si n_~z~rd~

tutulur. T~hsil b~ş~riyy~tin t~bii, sosial v~ m~d~ni al~min m~nims~nilm~si sah~sind~ topladığı t~crüb~nin d~rkinin h~lledici ş~rtini t~şkil edir. Buna gör~ d~ t~hsilin m~zmunu m~d~niyy~tin müxt~Iif sah~l~rini öxünd~ ~ks etdirir. Özünün kütl~viliyin~ v~ sistemliliyin~ gör~ m~hz t~hsil ümumb~ş~ri m~d~niyy~tin

d~y~rl~rini formalaşmaqda olan yeni ictimai şüura ötürür v~ bu yolla t~kc~ m~n~vi h~yatda deyil, h~mçinin iqtisadiyyatda, siyas~td~ d~ baş ver~n prosesl~r~ ~saslı t~sir göst~rir. Maddi, m~n~vi, fiziki v~ s. m~d~niyy~tin bir-birind~n

ayrıldığını n~z~r~ alıb m~d~niyy~t~ ictimai nailiyy~tl~rin m~cmusu v~ d~y~rl~r sistemi kimi yanaşmış olsaq, onda vahid "ağacın" h~r bir hudağında t~hsilin izl~rini görmüş olarıq. H~m t~hsilin, h~m d~ m~d~niyy~tin inkişafı yaradıcı

prosesdir ki, bu proses insanın yeni m~nalara can atmasından ir~li g~lir. T~hsil

fenomeninin unikallığı bundadır ki, ş~xsiyy~tin m~d~niyy~t~ inteqrasiya etm~sini, h~r yerd~ onun d~y~rl~rinin yayılmasını t~min etm~kl~ o, özü d~ m~d~niyy~t~ çevrilir, onu t~krar· istehsal edib inkişaf etdirir; savadlı, t~hsilli

ş~xsiyy~t is~ m~d~niyy~tin t~kc~ m~hsulu yox, h~m d~ banisi kimi göz önün~ g~lir. Translyasiya funksiyasını daha s~m~r~li yerin~ yetirm~k üçün t~hsilin elm~ v~ m~d~niyy~tin ~n son nailiyy~tl~rin~ çıxışı olmalıdır. Yalnız bu halda t~hsil sistemi daha müasir v~ ~h~miyy~tli intellektual v~ m~d~ni dg'y~rl~ri müvafiq ş~kild~ seçib ümumil~şdir~r~k g~nc n~sil~ ötür~ bil~r. M~d~niyy~tin ötürülm~si funksiyası ~n~n~vi d~y~rl~rin qorunub-saxlanmasına qayğı il~ yanaşan, müvafiq t~hsil sistemind~n bnarda onların itirilm~sind~n narahat olan c~miyy~tı~rd~ daha parlaq ş~kild~ t~zahür edir.

2. Z;mginltJşdimıtJ funksiyası. z~nginl~şdirm~ dedikd~, biz bu c~miyy~tin h~r bir v~t~ndaşının f~rdi v~ ictimai keyfiyy~tl~rinin b~ş~r sivilizasiyasının

Postindustrial sivi/izasiyada ltJhsilin ro/u 299

tamlığını ~ks etdir~n v~ m~d~niyy~tl~rin dialoquna v~ inteqrasiyasına s~b~b olan üınumb~ş~ri intellektual v~ m~n~vi d~y~rl~rl~ tamamlanmasını nn~rd~ tuturuq. T~hsil t~kc~ bilikl~ri ötünn~m~li,h~mçinin f~rdl~ri ~n son texnoloji nailiyy~tl;;)rd~n istifad~ etmkl~ yeni bilikl~r yaratmaga, onları tamamlamağa, yeni ş~kla salınağa istiqam~tl~ndirib onların intellektual qabiliyy~tl~rini d~

h~v~sı~ndirm~lidir. Bu m~nada t~hsil "t~bii imkan v~ fıtri qabiliyy~tl~rin yeni ş~kl~ salınmasının spesifik insani üsulu kimi çıxış edir"(3. s. 27).

3. Korreksiya va yeni şakla salma funksiyası. İnsanların davranışını ş~rtl~n­dir~n d~y~rl~r~. sistem v~ prosesl~r~ aiddir. Bilikl~ri yaradıb ötürm~kl~, ş~xsiyy~tin potensialını üz~ çıxarmaqla t~hsil müxt~lif proses v~ sisteml~rin milli day~rl~ra, milli m~d;;)niyyat~ uyğunlaşmasına s~bab olur. Bununla da t~hsil sistemi c~miyy~tin inteqrasiyasına öz töhf~sini vermiş olur. Müasir dünyanın ~ks~r ölk~l~ri müxt~lif etnik, irqi, dini qrupların olması il~ s~ciyy~l~nir. T~hsil ümumi tarixi tale, xüsus~n d~ yetişmak d~ olan n~sild~ bu c~miyyat~ m~nsubluq hissinin forınalaşmasına v~ m~d~ni inteqrasiya kontekstind~ bu cür qrupların milli · özün~m~xsusluğunu qoru­yub-saxlamaqla ümumi d~y~rl~rin. ideallann inkişaf etdirilm~sin~ öz töhf~sini verir.

4. Kontekstual-proqnostik fimksiya. Müasir t~dqiqatlarda bu funksiya qabaq­layıcı reflektiv inikas funksiyası (B.O.Mayer, L.A.Qaman, S.Q.Korkonosenko) da

adlanır. Daim çevik v~ yeni d~yişiklikl~r~ hazır olmağı t~l~b ed~n yeni ş~raitd~ t~hsilin "~b~di" probleml~ri d~ özünü yeni t~rzd~ büruz~ verir. Şagirdi, ml~b~ni oxumağa m~cbur etm~k artıq mümkün olmur, çünki mü~llim g~l~c~k m~zuna m~kt~bi bitirdikd~n sonra hansı bilik · ba bacarıqların lazım olacağını qabaqcadan gör~ bilmir. Öz taleyina, peş~sin~ gör~ m~suliyy~ti is~ mü~llim yox, şagird, t~l~b~ daşımalı olur. Buna gör~ d~ t~hsil sistemi g~l~cay~ istiqam~tl~nmali, bilikiari ~ıd~ etm~y~. onları yaradıcı sur~td~ tatbiq etmaya, habel~ yeni bilikl~rin yaradılması prosesinda faal iştirak etmaya qadir olan insanı formalaşdırmalıdır. Yalnız indini aktuallaşduan tahsil bir "naz~riyy~" kimi h~miş~ praktikadan geri qalacaqdır.

8ksina, ag~r t~hsil yaxın v~ uzaq g~l~c~yin h~l~ indi-indi cüc~ran tendensiyalanna. yönalmiş olarsa, onda ona talab da yüks~k olar. Bu, ondan xab~r verir ki, dünyada sosial-m~dani m~nzar~nin qeyri-stabil olduğu bir ş~raitd~ t~hsil sistemi transiyasi­yaedici funksiyadan çox kontekstual-proqnostik funksiyasına, y~ni t~hsilin v~ziyy~­tinin hardasa qeyri-mü~yy~nliyin~ v~ onun taşakkül tapmaqda olan reallığın f~ls~fi t~hlili asasında g~l~c~y~ yön~lişliyin~ vurğu etm~lidir. Bununla bel~ bir çox t~dqiqatçıların fikirl~rin~ göra, mövcud t~hsil sisteml~ri özünün asas funksiyasının, y~ni axtanşa v~ yeni bilikl~ri manims~m~y~. qeyri-standart q~rarlar qabul etm~y~

300 MHNazarov

qadir olan insanı formalaşdırmaq v~zif~sinin öhd~sind~n g~l~ bilmir. Bu gün t~hsilin

ümumdünya böhranından damşanlarm sayı artınaqdadır. Bel~ ki, m~s~l~n, özünün "İnqilabi var-dövl~t" adlı ~s~rind~ oxucunun diqq~tini d~f~l~rl~ Amerika t~hsilinin bölıranma c~lb etmiş E. Toffler ABŞ:dakı t~hsil sistemini t~nqid ed~r~k qeyd edirdi ki,bu sistem g~ncl~ri ikinci dalqada yaşamağa hazırlayır. Halbuki onlar üçüncü dalğada yaşamalı olacaqlar. Milyonlada g~ncl~r h~yata uyğunlaşa bilm~y~c~kl~r. Toffler bunu "oğurlanmış g~l~c~k" kimi qiym~tl~ndirir. Toffler n~y~ ~saslamr? Onun fikirl~rin~ gör~, kütl~vi standartlaşdınlmış t~hsil "üçüncü dalğa" üçün s~ciyy~vi olan ~kskütl~vil~şm~y~ mane olur. Sonuucunu dövlatin idar~ olunması sistemind~n başlayaraq ailaya q~d~r hayatın bütün sferalannda müşahida· etmak mümkündür. Kütl~vi istehlak, kütl~vi informasiya vasital~ri, n~hayat, kütlavi tahsil - bütün bunlar hayatımıza kütlaviliyi gatiran industrial dövrün tör~mal~ridir. Buna gör~ d~ bu günkü t~bsil hayatın yeni hadisalari il~ ziddiyy~t t~şkil edir (6).

Tofflerin bu fikirl~ri ila razılaşaraq ·qeyd etm~k istardik ki, tabsil takca sinifl~rd~ki va ya auditoriyalardakı maşğal~l~rd~n ibarat deyil. H~l~ 1916-cı iida ABŞ filosofu, psixoloqu va tahsil islahatÇısı Jon Dyui aşkar etmişdir ki, d~rsl~rin m~zmunundan çox tahsil müasissal~rindaki sosial mühit ganclara camiyyatda öz yerini tapınağı, özünün sosial rolunu v~ onunla bağlı olan masuliyyatini d~rk etmayi öyradİ[. O vaxtdan bir çox alimlar t~rafından bu fikra alav~lar edilmişdir. E.Toffler

· d~ istisna deyil. Onun fikirlarina göra, bir vaxdar tahsil samaraliliyi yüksak idi. Birincisi, o, dünya boyu savadlılıq s~viyyasini artırmışdı. İkincisi, tahsil ocaqlan ganclari onlann yaşamalı olacaqlan real hayata hazırlaşdırırdı. Demali, avv~lki tahsil sisteminin bilavasita nizam-intizamı, subordinasiyanı; daqiqliyi va t~lab

olunan standartiara uyğunluğu aşılayırdı. Bu gün isa inkişaf etmiş ölkalarda aks tendensiyalan müşahida edirik: bazi problemlar artıq sırf onlann halli üçün yaradılmış balaca kollektivlarda hall olunur (avvallar onlann halli üçün bürokrati­yaya müraciat etmak lazım galirdi);evdan çöla çıxmamaqla da işlamak olur, hamının işa eyni vaxtda galmasina ehtiyac qalmadığından, işçilar üçün çevik qrafik yaradılır; an asası is~ odur ki, bu gün insanın keyfiyyatlari arasında an yüksak qiymatlan­dirilan kreativlikdir.

E.Toffler bunagörada bu günkü tabsili, xüsusan da maktab tahsilini "galacayin oğurlanması" adlandırır. Aynlıqda har bir maktablinin fardi qabiliyyatlarini inkişaf etdirmak avazina bu sistem maktahlilardan gal~cak zavod işçilarini hazırlayır. ôksar Rusiya alimiari da tahsil sferasında bu gün isiahatlar çarçivasinda, yani ananavi metodiki yanaşmalar çarçivasinda hall oluna bilmayan problemlatin olduğunu

Postindustrial sivilizasiyada tahsi/in ro/u 301

vurğulayır, bu probleml~ri ilk növb~d~ mövcud t~hsil sisteminin g~l~c~y~

deyil,keçmiş~.keçmiş t~crüb~y~ üz tutması il~ ~laq;;ıl~mdirirl~r (4; 7; 8).

T;;ıdqiqatçılarımız bu m;;ıs~l~l~ri t~hlil edib çıxış yollannı tapınağa çalışırlar. Aliml~r (N.Q;;ıhr;;ımanov, 8.V;;ıliyev, H.İsaxanlı, S.Namazov, M.Nuriyev, N.İbadov, G.Novruzova v;;ı b.) bir fıkird~ h~mr;;ıydirl;;ır ki, bu gün c;;ımiyy;;ıtimizin yeni t;;ıhsil sistemin;;ı - t;;ılim alanlarda g;;ıl;;ıc;;ıyi layih~l~şdirm;;ık qabiliyy~tini, bu g;;ıl;;ıc;;ıy;;ı gör;;ı m~suliyy;;ıti, özün;;ı v~ öz peş;;ı qabiliyy;;ıtl~rin~ inaını formalaşdırmalı olan "innovasiyalı t;;ılim;;ı" ehtiyacı var. T;;ıhsilin dünya miqyasında böhram mövcud simasiyanın f~ls;;ıfi d;;ırki m;;ıs;;ıl;;ısini ön plana çıxarır, çünki yeni konseptual, metodoloji v;;ı aksioloji yanaşmalar işl;;ımad;;ın t;;ıhsilin h;;ım beyn;;ılxalq, h;;ım d;;ı

milli-dövl~t s;;ıviyy;;ısind;;ı ir;;ıli sürül;;ın m;;ıqs;;ıdl;;ırin~ nail olmaq mümkün deyil. Biz t;;ıhsil paradiqmasının özünü, t;;ıhsilin bütün növl;;ırin;;ı münasib~timizi d;;ıyişdirm;;ıli­yik. YUNESKO-nun s;;ın~dl~rind;;ın birind~ (1991-ci il üçün dünyada t~hsilin

v;;ıziyy~ti haqqında m~ruz;;ıd;;ı) deyilir ki, t;;ıhsil sah;;ısind~ müvafiq strateqiya olmadan yoxsulluqla mübariz;;ıy;;ı, c;;ımiyy;;ıtin sağlamlığının yaxşılaşdırılmasına,

insan hüquqlannın möhbml;;ındirilm;;ısin;;ı, milli m;;ıd;;ıniyy;;ıtl;;ırin z;;ınginl;;ışdirilın;;ı­

sina yön;;ıldil;;ın siyas;;ıt lazuni effekt verm;;ıy~c;;ıkdir. Qurumun bir çox s;;ınadl;;ırind;;ı vurğulanır ki, insan kapitalına optimal qoyuluşlar (human capital n;;ız;;ıriyy;;ısinin

tar;;ıfdarlan hesab edirl~r ki,;;ım;;ık baqqı artdıqca,h;;ıyat keyfiyy;;ıti yaxşılaşdıqca, ;;ısas m~hsuldar qüvv;;ınin d;;ıy;;ıri artır) ilk növb;;ıd;;ı onun t~bsilin;;ı, informasiya camiy­yatinin t~l:)bl;;ırin;;ı cavab ver;;ın kadriann hazırlanmasına qoyuluşlar dem;;ıkdir. Buna gör;;ı d;;ı praktiki olaraq bütün inkişaf etmiş ölk;;ıl;;ır milli tahsil sisteml;;ırind;;ı müvafiq isiahatlar aparır. Tahsil isiahatlan dövl~t siyas;;ıti statusunu alınışdır. Bu siyas;;ıt

ç;;ırçiv;;ısind;;ı t~l~b;;ı ordusunun v;;ı ali m;;ıkt;;ıbl~rin sayının artırılması, bilikl;;ırin

keyfiyy;;ıtİ', orta v;;ı ali m~kt;;ıbl;;ırin yeni funksiyalan, informasiyanın artması v~ yeni informasiya texnologiyalannın inkişafı v;;ı s. il;;ı bağlı m;;ıs;;ıl;;ıl~r h~ll olunur.

İn.kişaf etmiş ölk~l;;ır t;;ıhsil sferasına külli miqdarda pul buraxır. Burada bilikl;;ır sektoruna qoyulan investisiyalar ÜDM-n 5%-ni ötür. Bel~ ki, m;;ıs;;ıl~n. 2006-2010 -ill;;ır;;ı olan m;;ılumatlara ;;ısas~n, Narvee v~ Danimarkada t;;ıhsil~ ÜDM-n 7,3%-i, ABŞ-da 5,4%-i x;;ırcl;;ınir. Hazırda ABŞ v;;ı Kanadada bir t;;ıl;;ıb;;ıy;;ı ç;;ıkil;;ın xarc 23-24min, Böyük Britaniya v;;ı Fransada is~ ll -12 min dallar t;;ışkil edir. O q;;ıd;;ır d;;ı varlı olmayan Hindis-tanda is;;ı t;;ıhsil~ qoyulan x~rcl;;ır ÜDM-n 3,1 %-ni t;;ışkil edir (9). T;;ıhsil;;ı kifay;;ıt q;;ıd;;ır investisiyalar qoymayan ölk;;ıl;;ırd;;ı ÜDM-nun dinamik inkişafından söhb;;ıt ged;;ı bilm;;ız. M;;ıs;;ıl;;ın, Braziliya bir-neç;;ı il bundan önca t;;ıhsil sferasına investisiyalar qoyulu-şunu azaltdı ki, bunun da n;;ıtic;;ısind;;ı onun ÜDM

302 MH.Nazarov

aşağı düşdü v::ı v::ıziyy::ıti düz::ıltm::ık üçün d::ırhal bu sferaya investisiya qoyuluşlan

artırıldı. Başqa bir misal: Koreya Respublikasında t::ıhsil::ı investisiyalar qoyuluşunun

artınlınası onun üDM-nun sür::ıtl::ı v::ı dinamik ş::ıkild::ı artmasına s::ıb::ıb oldu. T::ıhsil

sistemi ç::ırçiv;;ısind::ı is::ı c::ımiyy;;ıt:;ı daha çox fayda g::ıtir:m mahz elit tabsildir

(beyn::ılxalq arenada m::ıhz bu t::ıbsila tal::ıbat daha çoxdur).

İnkişaf etmiş ölkalarda istedadlar (siyasat, biznes, elm, inc::ıs;;ınat va s.

sab;;ıl;;ırd::ı) uğrunda ::ısl mübariz;;ı gedir. ABŞ-da, m::ıs::ıl;;ın, dövlat va apancı

korparasİyalar istedadlı uşaqlan (gifted cliildren) axtanr,onlara b::ız;;ın t::ıqaüdl::ır

verir, orta m::ıktabi bitirdikdan sonra is;;ı an nüfuzlu universitetl::ırd::ı oxumaq t::ıklif

edirl::ır. imkansız ailalardaq olan uşaqlara al~v::ı maddi yardım da göstarilir. İnk:işaf etmiş ölkl::ılar::ı başqa ölk;;ıl::ırd::ın "beyinl::ırin axını" da davam edir. Söbb::ıt t::ıkc::ı

inkişaf etmakda olan ölkalardan getmir. 2004-cü ilda A vropa Ko missiyasının ali

tahsil v::ı elm probleml::ıri üzr::ı m::ıruz::ınin müzakir::ısin::ı h::ısr olunmyş iclasında

Avropadan ABŞ-a "beyinl;;ırin axını" haqqında g::ıtiril::ın r::ıq;;ıml::ır ::ısl şoka s:;ıb::ıb

oldu. Malum oldu ki, Avropanın t:;ıdqiqatçı aliml::ırinin 40000, v::ı ya ümumi sayının

40% ABŞ-da işl::ıyir. T::ıhsil sah::ısind::ı siyasatimizin mü::ıyy::ınlaşdirilmasi baxımın­

dan 2005-ci ild::ı Qleniqlsd::ı "böyük s::ıkkizl::ır" liderl::ırinin 2015-ci il::ı qadar bütün

uşaqlar üçün pulsuz, mükammal va keyfiyyatli tahsilin tarnin olunması proqramını

dast;;ıklayan Bayannamasinin, YUNESKO-nun Salamankada qabul olunmuş B;;ıyan­

namasinin prinsiplarinin n::ızar::ı alınması böyük ::ıhamiyy::ıt kasb edir. Bu sanadiarda

bildirilir ki, sosial, etnik, konfessional, gender mansubiyyatindan asılı olmayaraq,

har bir insanın keyfiyyatli tahsil almaq, tahsilin idara olunmasında, şaxsiyyatin, ilk

.növbada ganclarin yaradıcı potensialının reallaşmasına yönalmiş proqramlann

işianib-hazırlanmasında iştirak etmak hüququ tarnin olunmalıdır. Dünyanın tahsil

sisteminin perspektivlari baxımından 2006-cı ilda Sankt-Peterburq şaharind::ı "böyük

s::ıkkizlarin" sammitind::ı qabul olunmuş qararlar da halledici ahamiyyat kasb edir.

Rusiyanın taşabbüsü ila sammitda xüsusi olaraq tahsil masalalari, o cümladan

müxtalif ölkalarin tahsil sisteml::ıri arasında beynalxalq alaqalarin güclandirilmasi,

istedadlı uşaqlann üza çıxanlması masalal::ıri müzakir::ı olunmuşdur (10).

ön taassüratlandıncı d::ıyişikliklar darin inteqrasiya dövrünü yaşayan A vropada

gedir. Kulturoloji yanaşma Avropa ölk::ılarinda makt::ıb tahsilinin mazmununun

d::ırkina imkan yaradır. A vropa m::ıd::ıniyy::ıtinin xüsusiyy::ıtl::ıri müasir tahsilin d::ı

inkişafına t::ısir göst::ırir. Yeni Avropanın inkişaf prosesl::ıri t::ıhsil qarşısında

genişl::ınmiş Ümumavropa ::ım::ıkdaşlığı sistemind::ı, intensiv informasiya mübadilasi

ş::ıraitinda yaşayacaq, birg::ı şab::ık::ılar, layih::ılar, birlikl::ır v::ı s. vasit::ısil:;ı amakdaşlıq

Postindustrial sivi/izasiyada tahsi/in ro/u 303

ed~c~k insanlan yetişdirmak v~zifasini qoyur. H~tta t~bsild~ "A vropa ölçül~ri"

termini d~ meydana g~lmişdir. Bu, n~dir? "T~bsilda Avropa ölçül~ri" Avropa tipli

vat~ndaş va peşakar, tolerant, birliyin m~d~ni irsini dayarl~ndiran, Avropadakı

inteqrasiya prosesl~rinin şüurlu iştirakçısı olan ş~xsiyyatin formalaşdırılmasını

n~zard~ tu tur. A vropa Şurasının s~n~dl~rinda diqqat vatandaş şaxsiyyatinin axlaqi

sferasında, Avropa Biriiyinin Ağ kit<ı.bında - peşakar va vatandaş şaxsiyyatinin

axlaqi sferasında c~mlaşdirilir (2). Avropadakı tahsil sistemlarinin tarazlaşdınl­

masının asasını ümummadani d~y~rl~r, tabsilin falsafi prinsipl~rinin ümumi asaslan

(azadlıq va barabadik prinsipi); vicdan va tabsil azadlığını bayan ed~n liberal

ideologiya; insan hüquqlannın, o cümladan hamının tabsil almaq hüququnun

tanınması t~şkil edir. Madaniyyatlararası qarşılıqlı tasirlarinin asasını ümumi madani

day~dar t~şkil edir ki, bu da tahsil siyasatini tayin edan qanunverici sanadl~rda öz

aksini tapmışdır. Bel~ ki, Avropa Şurasının 1989-cu ild~ qabul etdiyi Avropa Biriiyi

v~ Sosial büquqlar x~yası Müqavilasinin 128-ci maddasinda peş~ tahsilindaki

ümumi siyasatdan, zahmatkeşlarin sarb~st yerdayişmal~rindan, t~hsil müasiss~la­

rinin va tahsil xidmatlarinin azadlığından bahs olunur. A vropa ölkal~rinin qanunve­

ricilik aktlannda tahsil sisteminin markazlaşdirilmasi va aksmarkazl~şdirilmasi kimi xüsusi bir problem da öz aksini tapmışdır. Tahsilin aksmarkazlaşdirilmasinin asasını

hazar iqtisadiyyatının ideya va dayarlari; tahsil müasissasi, birincisi,xaricdan dastak

olmadan da keyfiyy~tli m~hsul buraxa bil~n müasissa kimi, ikincisi, sosial xidmat

kimi qiymatlandirilir. Lakin tahsila zamanat veran,onu idara edan dövlatdir. Maktab

dövlat nazarati obyekti kimi qiymatlandirilir. Siyasatin bu cür qurulması raqabatin

haddindan artıq inkişafının qarşısını almaq, fardin büquqlannı qorumaq,dövlatin

maliyyalaşdirma masuliyyatini, tahsil xidmatlari sferasının taşkili va nazaratini

tarnin etmak maqsadindan irali galir.

A vropada tahsil müasir dünya, xüsusan da A vropa madaniyyatinin an mühüm

dayari kimi nazardan keçirilir. Bu, ilk növbada insana özünü hayat boyu realiza edan

azad va yaradıcı şaxsiyyat kimi münasibatda özünü büruza verir. Tahsilda

demokratik dayadar inkişaf etdirilir ki, bu da talimin fardilaşdirilmasinda, tahsilin

müxtalif (o cümladan böyüklar üçün) formalannın yaradılmasında tazahür edir.

Müasir tahsilin ~sas ideyası har bir insana hayat boyu bilikiari alda etmak,

onlan inkişaf etdirmak, takmillaşdirmak, özünürealiz~ imkanı veracak sistemin

yaradılmasındadır. Müasir va galacak talablara cavab ver~cak tahsil sistemini

xarakteriza edarkan müxtalif ölkalarin mütaxassislari "davam etmakda olan", "son­

rakı", "permanent", "fasilasiz", "hayat boyu" tahsil teminiarindan istifada edirlar.

304 MH.Nazarov

T~bsild~ "Avropa ölçül~ri" ilk növb~d~ t~bsild~ yeni prioritetl~ri h~v~sl~ndir~n

V';} bütün A vropa ölk';}l';}rinin hayata keçirdiyi yeni t~crüba dem';}kdir. Taklif olunan

metod va yanaşmalarm ';}Sasını aktiv va altemativ pedaqogikanın dayar va metodlan,

sosial psixologiyanın, epistemologiyanın, antroplogiyanın va s. araşdırmalan taşkil

edir. Bütün bunlar ümumi şakilda üç asas müddaada öz ifadasini tapır. Birinci

müddaaya göra, şagird faal, fardi, yalnız ona maxsus olan cah';}t, qabiliyy~t va

arzulara malik subyektdir. O, özünü formalaşdınb azad vat~ndaşa çevfilmakla

yaşadığı camiyyatda madaniyyati kaşf edib yaradan şaxsiyy';}tdir. Talim va

t';}rbiyanin vazifasi yetişmakda olan nasl';} hayat şaraitini dayişdirm~yi, onu ~vv~lki

n';}sillardan hadiyya kimi passiv olaraq qabul etınayib yaxşılaşdırmağı öyratın';}kdir.

İkinci müddaaya gör';}, ş~xsiyyat bu gün rangar';}ngliyin V';} qarşılıqlı asılılığın artdığı polimadani camiyyatda şoşiallaşır. Bu gün m~daniyy';}t "dil v~ digar

simvollar sistemi vasit~sila aq~dalar V';} day~rl~r formasında nasild';}n-nasila ötürülan

sosial ş~rait" kimi şarh olunur. Müasir madaniyyat bir-biril';} qarşılıqlı tasiriarda olan

madaniyyatlarin macmusu, insanların birgayaşayış makanını kasb edir.

Üçüncü müddaa müasir talimin birinci manbayinin real h';}yat va birbaşa tacrüba

olduğunu bayan edir. Başqa sözl';}, talim mümkün qadar müasir hayata yaxın olmalı

va amakdaşlıq prosesinda baş verm';}lidir.

A vropa ölçiliari konsepsiyası V';} onun bir çox ölbl~rin ~dris proqramlarına tatbiqi

"faaliyyatda ~lim" kimi saciyy';}l~ndira bilacayimiz Z}ngin innovasiya tacrübasini

doğurdu. Bir tarafdan biliklar, digar ~rafdan da sarişt';}liliyi göstaran "harabt etınak

bacarığı", "mövcudluq etınak bacarığı" V';} ''yaşamaq· bacanğı" arasındaki münasibatlar

digar tahsil tacrübalarind~n f~rqlanir. Biliklar praqmatik mas';}laya, yani fardi va kollektiv

sariş~lilik va s. nail olmaq maqsadina tabedir. Talimin hala XX ~srin avvallarinda

yayılmış bu prinsiplari bu gün geniş vüsat alaraq ~nan~vi pedaqogikanın nüfuz, nizam­inti.zam., yarış va s. bu kimi müddaalarını sooşdınb çıxararaq ~bsil paradiqmasını d';}yişdirir,azadlıq,f~allıq, amakdaşlıq kimi yeni, müasir paradiqmaları tatbiq edir.

Orta tahsilin keyfiyy~tinin t~min olunması A vropa öl.blarinda apan cı problem­

dir. Onun halli üçün aşağıdakı iki vasita taklif olunur: geniş manada qiymatlandirm';}

(maktab naticalarinin, hamçinin bütövlükda maktab sisteminin qiymatlandirilmasi);

maktab saviyyasinda idaraetmanin inkişaf etdirilmasi, maktabin özünüqiymatlandir­

masi va tahsil xidmatlarinin istehlakçılan qarşısında hesabatın verilmasi.

Tahsil müasissasinin qiymatlandirilmasi şagirdlarin nailiyyatlari va digar gös­

taricilar, masalan, müallimla şagirdlarin münasibatlari, müallimlarin daracasi,

maliyya vasaitlari, şagirdl';}rin sosial mühiti, tahsil müasissasinin sosial mühiti

Postindushial sivi/izasiyada tahsi/in ro/u 305

~sasmda h~yata keçirilir. T~hsil mü~siss~si razılaşdınlmış siyas~t h~yata keçirirs~; şagirdl~r vaxdarının çox hiss~sini d~qiq m~s~l~l~rin h~llin~ s~rf edirl~rs~; razılaş­

dınlmış pedaqoji idar~etm~ h~yata keçirilirs~; mü~lliml~r daima öz pedaqoji ustalığını t~kmill~şdirirl~rs~; nizam-intizama riay~t olunursa; valideyn v~ yerli hakimiyy~tı~ sıx ~m~kdaşlıq qurulursa, o zaman o, s~m~r~li hesab olunur. Son ill~r

bu göst~ricil~r~ t~hsil mü~siss~l~rinin t~crüb~sin~ "A vropa ölçül~rinin" daxil etdirilm~sini n~z~rd~ tutan aşağıdaki meyarlar da ~lav~ olunmuşdur: konsepsiya v~ d~y~rl~r; t~lim prosesinin t~şkili; inzibati t~dbirl~r; t~hsil siyas~tinin işl~nm~si

prosesi; mühit; mü~lliml~rin peş~karlığınm t.~kmill~şdirilm~si; t~hsil biriiyi v~ yerli orqanlarla münasib~tl~r; m~kt~b m~d~niyy~ti.

A vropada m~kt~b t~hsilinin inkişaf tendensiyalarmdan biri d~ müxt~lif t~r~fdaş­

larla, o cüml~d~n valideynl~r, mü~siss~ r~hb~rlari, yerli orqanlar, ictimai taşkilatlarla münasibatl~rin inkişaf etdirilm;}sidir. Axı t~hsil onun inkişafmda maraqlı olan h~r

kas üçün açıqdır. Bu cür ~m~kdaşlığm hesabına isiahatlar da daha f;}al aparpılır. Bundan başqa, m;}ktabl~ c~miyy~tin qarşılqlı t~sirl~ri t~hsilin demokratiklaşm~sin~,

\t~hsilin keyfiyy~tinin yüks~lm~sin~ d~ sabah olur. Bel~likl~, Avropada orta bhsilin ümumi s~ciyy~vi c:;,h~tl~rin~ açıqlığı (t~hsilin

başqa pillal~rin~, sosial mühit~, ~laqal~r;} çıxışın olması), brnfdaşlığın genişl~n­

dirilmasini ("t~hsil birliyinin"formalf!Şdırılması), beyn~lxalq qiym~tl~ndirm;} mey­arlarına ~sas~n bhsilin keyfiyy~tinin yüks~ldilmasini aid etmak olar. Bu cah~tl~r orta

t~hsild~ madaniyyatl;}rarası qarşılıqlı tasirl~rin inkişafı, t~hsila Avropa ölçülarinin daxil

etdirilmasi üçün Ş;}rait yaradır. Dedikl~rimizi aşağıdaki c~dv~lda nümayiş etdirak.

Maktab tabsilinin mazmununda Avropa ölçülarİ

A vropa madaniyyatinin A vropa tabsilinin xüsusiyyatlari xüsusiyyatlari

Rasionalizm (praktiki-rasional h~yat Ş~xsiyy~tin m~n~vı s~rbastliyinin

davramşı) inkişaf etdirilm~si

Passiv seyretmadan imtina edilmasi va in- Faal va yaradı cı şaxsiyyatin inkişaf

san zakasının faal rolunun tasdiqlanmasi etdirilmasi

Texnoloji utilitarizm Ümumi tahsil konsepsiyasmda texno-

loji mad~niyyatin ş~xsiyyatin ü.mumi m~d~niyy~tinin bir hiss~si kimi n~z~r-d~n keçirilm~si

306 MH.Nazarov

İndividualizm (uğura f:;ırdi can atma) T:;ıhsild:;ı uşaq ş:;ıxsiyy:;ıtinin rolunun t:;ısdiql:;ınm:;ısi,pedosentrizm ideologi-yasının yayılınası

Q:;ırb mentalitetinin ekspansionist ruhu İnk.işaf etmiş ölk:;ıl:;ırin t:;ıhsilind:;ı A vro-pa Surası ideologiyasının yayılması

D:;ıy:;ırl:;ırin aşağtdakı kimi iyerarxiyası: Demokratik c:;ımiyy:;ıtd:;ı ş:;ıxsiyy:;ıtin v:;ı-

hüquq, :;ıxlaq, inc:;ıs:;ın:;ıt; ş:;ıxsiyy:;ıtin t:;ındaşlıq keyfiyy:;ıtl:;ırinin inkişaf et-azadlığı, ona hörın:;ıtl:;ı yanaşma, ş:;ıxsiy- dirilm:;ısi

y:;ıtin l:;ıyaq:;ıti v:;ı fundamental hüquqlan

G:;ıl:;ıc:;ıy:;ı yön:;ılişlik: plüralizm, demo- T:;ıhsild:;ı A vropa ölçül:;ıri ideyalarİnın

kratiya, polilinqvizm, polim:;ıd:;ıniyy:;ıt yayılması

kimi m:;ıd:;ıni prioritetl:;ır:;ı malik birl:;ış-miş A vropa ideyası

A vropa Şurasının v:;ı A vropa İttifaqının materiallannın t:;ıhlilind:;ın "ideal" avropalının simasım yaratmaq olar. O, inkişaf etmiş m::mlik şüuruna,v:;ıt:;ındaşlıq

keyfiyy:;ıtl:;ırin:;ı, t:;ınqidi t:;ıf:;ıkkür:;ı, A vropa v:;ı milli identikliyi bir araya g:;ıtir:;ın

"M:;ın" obrazına malik olmalı,demokratik münasib:;ıtl:;ırin subyekti olmalı,

mühakim:;ıl:;ırind:;ı s:;ırb:;ıst olmalı, özünüt:;ıkmill:;ışdirm:;ıy:;ı, özinkişafa can atmalı,

fasil:;ısiz t:;ıhsild:;ı iştirak etm:;ıli, ümumi m:;ıd:;ıniyy:;ıt:;ı (h:;ım elmi-texniki, h:;ım d::l lıumanitar) maraq b:;ısl:;ım:;ıli, demokratik v:;ı m:m:;ıvi d:;ıy:;ırl:;ıri (tolerantlıq,

lı:;ırnr:;ıylik), Jıabel:;ı Avropa biriiyinin ideallanın bölüşdürm:;ıli,d:;ıyişiklikl:;ır:;ı

adaptasiya etm:;ıyi , situasiyanı adekvat qiym:;ıtl:;ındirm:;ıyi, q:;ırar q:;ıbul etm;)yi, koroandada işl:;ım:;ıyi bacarmalı, f:;ıal v:;ı yaradıcı olmalıdır.

Bel:;ılikl:;ı, dünyada baş ver:;ın iqtisadi, sosial, siyasi, texnoloji v:;ı m:;ıdani

d:;ıyişiklikl:;ır, inteqrasiya prosesl:;ıri, qloballaşma ali t:;ıhsilin :;ısas parametrl:;ırin:;ı

:;ısaslı v:;ı n:;ız:;ır:;ı almalı olduğumuz d:;ıyişiklikl:;ır g:;ıtirir.

Postindush·ial sivi/izasiyada tahsi/in ro/u 307

anaBİYYAT

ı. Ramiz Mehdiyev. G~l~c~yin strategiyasını mü~yy~n1~şdir;;ırk;;ın:

modernl;;ışm;;ı x;;ıtti. Bakı, "Ş;;ırq-Q;;ırb", 2008. 2. EeJJa.sı: Klmra "HoBı:.rn lfMnyJibc .zı.mı Eaponei1:cı<Oi1: MOJIO,ZJ,e:>KH"

(http://europa. eu. int/comın/youthpolicy). 3. ra.zı.aMep X. r. Mcnma H Mero.zı.: ÜCHOBI>I cpHJIOC. repMeHeBTill<H: Tiep. c HeM.

/06ın. pe.zı.. H BCT}'II. CT. E. H. EeccoHoaa. -M. : Ilporpecc, ı988. -704 c. 4. repmyHCKHH E. C. Poccmı: o6pa30BaHHe H 6y.ızyıuee . KpH3HC o6pa30BaHIDI. B

Poccım Ha nopore XXI seKa. M., 1993. 5. IIapcoHc r. CHeTeMa coapeMeHHJ>ıx o6ınecTB. -M., 1998. 6. Tocpcpııep, 3. Peaomoqı.ıoHHoe 6oraTCTBO 1 3JIBırn Tocpğmep, XeH,ZJ,u

Tocpcpııep. -M. : AC'~: ACT MOCKBA, 2008. - 569 c. 7. <I>ımococpmı o6pa3oBaHIDI ,ZJ,JUI XXI a. M., 1992 . . 8. lllyıanyııoB B. E. , PoMaHoaa JI. M. tıepe3 pa3BHTHe o6pa3oaamı.sı: K HOBOH

Poccım. M. , 1993. 9. L(eHTp ryMaHHTapHl>IX TeXHOJIOfHH / frYMaHHTapH:&Ie TeXHOJIOrHH H pa3BHTHe

qeııoaeKa. 3KcnepTHO-aHaJJHT:H'IecKH:H nop:aıı. ı O. http; //www/g8russia. ru / agenda 1

308 MH.Nazarov

PE310ME

B cTau.e paccMalpHBaıoTc.ır coBpeMeHHI>ıe cP}'Hl<IUlli o6opa3oBamuı:, aoBı.ıe

TeH-,lleHI..{HH H IIplfOpHTeThl B COBpeMeHHOM o6pa30BaHHH, aHam:ı3HpyiDTC.If

MaTepmun.ı CoBeTa EBpoın.ı H EBpocciıo3a B llJiaHe onpe.ueneHIDI aaı:nmHam.HoH IIOnHT.Ifl<H B 06naCTH 06pa30BaHWI.

SUMMARY

The article considers the modem functions of education, new trends and priorities in modem education, analyzed materials of the Council of Europe and the European Union in defining the national policy in the field of education.

Çapa tövsiya etdi: f.e.d. M.A.Balayev