BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

NQ 21 • İYON (HAZİRAN) 2014

K/ass ik Azarbaycan tarixçisi Hacı Şeyx Hasan Mollazada Gancavi 181

KLASSİK AZaRBAYCAN TARİXÇİSİ HACI ŞEYX HaSaN MOLLAZADa GaNCaVİ

ı

E/çin Kamal oğ/11 QASIMOV,

AlvfEA Mahammad Fiizuli adına

8/yazmalar İnstitııtunım doktorantı,

Açar söz/;Jr: Hacı Şeyx Hasan Mallazada Gancavi, tarıxçz, azadlıq,

Mahammadhasan Mövlazada, manba, Azarbaycan, İslam Keywords: Haji Sheikh Hasan Mollazadeh Ganjavi, historian, freedom,

Mahammadh'asan Movlazadeh, source, Azerbaijan, lslamic

Kmor.ıeBbıe cnooa: rao::J~Cu Illeüx racaH Mollfla3aoe TJlHO::»eaeu, ucmopuK,

ceo6ooa, MClll-teozacaH MoeRa3aoe, ucmoiıHuK, A.3ep6aıio::»eaH, l1cnC1J11

Zamanın müxt~lif dövrl~rind~ yadellil~rin, işğalçı imperialist qüvv~l~rin

hücumlanna m~ruz qalmış doğma yurdumuz bu t~cavüzl~rin n~tic~sind~ maddi

itkil~r verm~kl~ yanaşı, m~n~vi irsi.mizin t~dqiqi v~ öyr~nilm~sind~ d~ bir çox

probleml~rl~ üzl~şmişdir. Bütün bunların n~tic~si olaraq görbmli ş~xsiyy~tl~rimizin

h~yat v~ yaradıcılığını araşdırmaq yolunda yaradılan mane~l~r, b~zi hallarda milli kimliyin, m~n~vi d~y~rl~rin aradan qaldırılmasına unudulmasına, ül~manın, onlann

yaradıcılığınm gizli qalmasına g~tirib çıxarmışdır. Şükürl~r olsun ki, bu gün

Az~rbaycanın müst~qilliyi onun görk~mli ş~xsiyy~tl~rinin h~yat v~ yaradıcılığını

araşdınb öyr~nm~k ücün elın ~hlin:;ı s~rh~dsiz imkanlar yaradır. H~qiq:;ıt~n d~

azadlıq, istiqlaliyy~t çox böyük bir nem~tdir. İnsanın azad ~~f~kkürü, azad v~ müst~qil h~yatı, bu yolda azad mühitin olması onun üçün ~v~zolunmazdır. Nec~ ki, Hnr~t 8li (:;ı) buyurur: "Ey insanlar! Ad:;ımd~n n~ bir qul tömnib, n~ d~ bir kaniz.

Bütün insanlar azaddır. Heç . kimin qulu olma, çünki Allah s~ni azad yaradıb!"

Azadlığın biz~ b~xş etdiyi fürs~td~n istifad~ ed~r~k bildirir~m ki, h~l~d~ h~yatı v~ ~s~rl~ri tam ş~kild~ araşdırılınayan, Az~rbaycanın m~n~vi h~yatında görbmli rol

oynamış alıml~rd:;ın birid:;ı Hacı Şeyx H~s:;ın Mollazad~ G~nc~vidir.

Hacı Şeyx H~s~n Molla İmamqulu oğlu Mollazad~ G~nc~vi 1848-ci ild~ indiki

Daşk~s~n rayonunun Qabaqt~p:;ı k~ndind~ dünyaya g:;ılib. O, Qazaxlar tayfasından

idi. Bu tayfa xvm ~srin 40-cı ill~rind:;ı Nadir şahın ölümünd~n V;} Az~rbaycanda

182 E/çin Kamal oğlu QASIMOV

xanlıqlann yaranmasından sonra indiki Qazax rayonu ~razisind~n Daşk~s~n~ va bir

sıra başqa yerl~r~ köçmüşdü. M~s~l~n. Molla P~nah Vaqifin ail~si Qarabağ xanlığına p~nah aparmışdısa, Hacı Şeyx Has~nin ail~si d~ Cavad xanın dövrtind~ G~n~ xanlığına sığınmışdı. Bu üzd~ndir ki, indi Az~rbaycanın bir çox yerl~rind~ "Qazax" toponimin~ rast g~linir. Qazaxlar maldar t~r~k~m~ tayfası idi, y~ni o~ar tam

köç~ril~rd~n f~rqli olaraq daimi qışlaq v~ yaylaq yerl~rin~ malikdil~r. ham da az da olsa akinçilikla maşğul idilar. ( 3, 9, 10)

Hacı Şeyx Has~n uşaqlıqda çobanlıq edib. Ona atası Molla İmamqulu oxumağı v~ yazınağı öyr~dib. K~ndl~rini t~rk ed~rak G~nc~y~ gal~nda Hasanİn 12 yaşı vardı. O, burada Şah Abbas madras~sinda oxuyaraq savadını artınb, daha sonra isa 5 il

Tabrizda Hacı Safarali m~dr~s~sinda tahsil alaraq (Abdulla Şaiq'in atası Mustafa ila birlikda) ar~b va fars dill~rini da mükammal öyranib. Burada tahsilini bitirdikdan sonra o, Nacaf şah~rin~ ged~r~k 5 il d~ burada dini elmlarin inc~liklarina yiyalanib v~ müctahid rütb~sina çatıb. ( 3 )

Deyilanlara göra, Has~n t~hsilini başa vurduqdan sonra müq~ddas Hacc ziyaratin~ gedib va bundan sonra "hacı" titulu qazanıb .Qeyd ed~k ki, Hacı Şeyx

Hasan Mallazada Ganc~vi haqqında olunan bilgil~rin dem~k olar ki, ~ks~riyyatini

prof. 8dalat Tahirzada Hacının naticasi Rasiın baydan alda etmişdir. Artıq ali savadlı ruhani kimi özünü tasdiql~miş Hacı Şeyx H~san Mallazada

G~n~vi doğma yurduna qayıdır va Naxçıvanın Nehram kandinda yaşamağa

başlayır. Burada o, dostunun qızı M~şadi X~dica xanımla ail~ qurur. Xadic~ xanım

Calil Mah~m.madquluzadanin maşhur "Usta Zeynal" hekay~sinin baş qahr~mam Usta Zeynalın qardaşı qızıdır. ( 9 )

Neb.rnmin k~nd abu havası, mühiti, tabii ki, onun daxili potensialının tam

gerç~kl~şmasina, faaliyyatini genişlandirmasina imkan vermirdi, buna gör~ da Gancaya qayıdaraq burada ruhani kimi faaliyyatini davam etdirir. ( 3 ) Yerli camaat

Molla Hacı Hasana onun üçün Ganc~d~ Sabzikar q~biristanlığının yanında indiki İsm~t Qayıbov k:üçasi ~razisind~ torpaq sahasi alıb. Hacı Şeyx H~san ömrünün

sonunad~k burada yaşayıb. M~lumat üçüm om~da dey~!~ ki, Hacı Has~n Mollazad~ G~ncay~ g~ldikd~n 2 il sonra Naxçıvandakı ail~sini ora g~tirir. H~min müddatd~ is~ G:mc~ Müctehidinin qızı Habib~ xanımla yeni ail~ h~yatı qurur. ( 3 )

XX asrin başlanğıcında C~nubi · Qafqazın markazi sayılan Tiflisa ged~rak

şeyxülislamın yanında imtahan veran Hacı Şeyx H~s~n ~ne~ Şi~ m~zhab Ruhani

M~clisinin üzvü v~ G~nc~ ş~h~rinin axundu tayin edilib. O, Şah Abbas mascidindaki ruhani seminariyasında ilahiyyatdan d~rs deyirdi. ( 3 ) Mallazada Şeyx Ba~ddin

t~r~find~n tikildiyini bildiril~n xvn ~sr Azarbaycan memarlığı üçün saciyy~vi olan

K/ass ik Azarbaycan tarixçisi Hacı Şeyx Hasan Mallazada Gancavi 183

qiymatli abidalardan sayılan Şah Abbas mascidinin axundu da ( 1905-1918 )

olmuşdur.

Hacı Şeyx Hasan Mallazada Ganca şaharinin madani-maarif hayatında da

yaxından iştirak edirdi. "Ganca quberniyasının 1903-cü il üçün yaddaş kitabı"nda

Mollazadanin adım şahar Dumasının üzvlari arasında görürille O, buraya müsalman

din xadimlari zü.mrasindan seçilmişdi. 1919-cu ilda vafat etmiş Hacı Şeyx Hasan

Gancada Sabzikar mazarlığında dafn edilib. ( 3, 9, 10)

Hacının ikisi qız olmaqla 8 övladı olmuşdur. Hüseyn, Cafar, Hamid, Macid,

İsrafil, Hasan, Sariyya va Sürayya. Övladlarından ikincisi Cafar Axundov kimi tanıdığııruz Zaqafqazıya seyminin üzvü ganc yaşlarından siyasata böyük maraq

göstarmişdir. Sonradan 28 may 1918-ci ilda Tiflisda Azarbaycanın İstiqlal

Bayannamasi qabul edildikda ham da Az~rbaycan Milli Şurasının üzvü olan C::ıf::ır

Axundov s::ısvermada bit::ıraf qalıb (müstaqilliya sas vermayan ikinci deputat isa

"İttihad" partiyasının rabbarlarİndan biri Sultanmacid Qanizada idi). C::ıfar Axundov

t::ıhsilini Ganca gimnaziyasında alıb. O, erkan yaşlarından siyasatla maraqlanmağa

başlayıb. 1903-cü ildan RSDFP-ya daxil olan "Hümmat" partiyasının menşevik üzvü

va Azarbaycanda ilk marksist damaklarini quranlardan biri olaraq gizli faaliyy::ıt

göstanb. Qardaşı navasi Rasim Axundovun bildirdiyina göra, Leninin ona yazdı_ğı

maktub onların ail::ısinda saxlanılırmış va sonralar DTK-dan galanlar o maktubu

apan b lar.

1905-ci ilda Ganca san::ıt maktabi şa_girdlarinin nümayişini taşkil etdiyina göra

bahs edilan C.Axundov Gancada va Bakıda zindanda yatıb va az sonra Krasnodar

(Y ekaterinodar) quberniyasına 5 illik sürgüna göndarilib. Atası Hacı Şeyx Hasani

jandarm idarasina çağıraraq deyiblar ki, sanin oğlun kafirdir (sosialistlari kafir kimi qal::ıma verirdilar), halbuki san axundsan. Cafar Axundov 1913-cü ilda Romanovlar

sülalasinin 300 iliiyi münasibatiyla Rusiyada verilmiş amnistiyadan sonra ana

vatanina qayıda bilib. 1917-ci ilin fevralında Rusiyada burjua inqilabı baş verdikdan

sonra Gancada da Kerenskinin Müvaqqati höku.matini · tamsil edan hakimiyyat

qurumlan faaliyyata. başlayıb. C.Axundov Ganca Şahar Falıla va 8sgar Deputatlan .

· Şurası sadrinin müavini seçilib. Cafar Axundov Azarbaycan Cümhuriyyati

dönaminda müstaqil dövlatimiza galm::ıyar::ık Güreüstanda yaşayıb va bir müddat

Borçalı torpaq şöbasinda çalışıb. ( 3 ) Malumat üçün qeyd ~dak ki, 1920-ci ildaki

Ganca üsyanının qan içarisinda boğulmasından sonra Cafar Axundov callad Hamid

Sultanova üsyançıların tapılıb mahv edilmasinda alindan galan yardıİnı edib. Sonrakı iliarda C.Axundov A.zarneftda mühandis vazifasinda çalışıb. Ancaq qadirbilmaz

bolşeviklar kommunist partiyası qarşısındakı xidmatlarini unudaraq 1928-ci ilda onu

184 E/çin Kamal oğlu QASIMOV

"narimanovçu" damğası ila partiyadan qovublar. Cafar Axundov 1931-ci ilda Ganca şaharinda vafat edib va atasının sardahasİnda dafn edilib. Allah atasına rahmat elasin.

Hayatı haqqında malimat verdikdan sonra qeyd etmaliyik ki, Hacı Şeyx Hasan Mollazada Gancavi dövrünün darin İlahiyyatcı alimi olmaqla yanaşı bir sıra qiymatli tarixi asarlarİ da qalama almışdır. Mollazada 1 0-a yaxın kitabın müallifidir.

"Hidayatül-müslimin va yaxud Mizanül-adyan" (Ganca: Haqverdiyev va Bbilov

matbaasi, 1910, 116 salı.), "Bqaidül-islam va firuiddin" (Ganca: Haqverdiyev va Bbilov matbaasi, 191 ı, l 18 salı.), "İbtidai-aqaidül-islam va firuiddin" (Ganca: Haq­verdiyev va Bbilov matbaasi, 1911, I hissa, 36 salı.), "Basiratül-islam. Müfassal aqaidül-islam va firuiddin" (Ganca: Haqverdiyev va Bbilov matbaasi, ı91 ı, 120 salı.).

Yuxanda adlan çakilmiş dini mövzulan alıata edan kitablanyla yanaşı Şeyx. Hasan Mollazada ham Azarbaycan, ham da İslam tanxını öyranmak baxım.ından qiymatli manba sayılacaq tanxı kitabiarında müallifidir. 4 cildlik "Zübdatüt-tavarix.

Hazrati Adamdan zamanamiza qadar keçan vüquati-tavarixiyyeyi-came dörd cild üzarina yazılmış tarixi-ümumidir" (I cild, Tiflis: "Qeyrat" matbaasi, 1905, 261 salı.;

n cild, Ganca: Bsgar Hacı Hasanıada matbaasi, 1909, 128 salı.; m cild, I kitab, Ganca: Bbilov va Haqverdiyev matbaasi, 1913, ı55 salı. IV cild, Ganca: Bbilov va Haqverdiyev matbaasi, 1912, I kitab, 100 salı., n kitab, 92 salı.;), 2 cildlik "Müxtasar

tarixi-islam. Tarix el.mlari ürouroudur va ayineyi-calıanoümadır" (Ganca: Haq"" verdiyev, Rzayev va Bbilov matbaasi, 1908, I cild, 119 salı.), "Tarixi-anbiyayi-üzam aleyhüssalam'~ (Ganca: Bbilov va Haqverdiyev matbaasi, ı913, 60 salı.), adlı tanxı

asarlarİ halada tam şakilda tadqiq edilmamişdir.

Bu görkamli Azarbaycan tarixçisinin hayatını tadqiq edarkan onun dövrün başqa bir alımı Şeyxülislam Mahammadhasan Mövlazada Şakavi ila qanşdınldığının

şahidi oluruq. Bela ki, Azarbaycan dilinda Quianı Karimin tarcüma va tafsiri sayılacaq ilk

asarlardan olan "Kitabul-bayan fi tafsiril-Quran" kitabının ~üallifi, Qafqaz Müsalmanlan Ruhanı idarasinin tarixinda an qısa müddatlı Şeyxülislam, Mahammadhasan İsmayıl oğlu Mövlazada Şakavi 1853 cü ilda Şakinin "Gancalilar" malıallasİnda anadan olmuşdur. O,

avvalca Şaki mollaxanasında, sonra Ganca madrasasinda tahsil almış, bir müddat Ganca Cüma mascidinda mollalıq etdikdan sonra İraqa getmiş va orada alı dıoı tahsil alaraq vatana qayıtmışdır. ( bax: 1, s. 33 ) Mahz Mövlazadaoin Şakida "Gancalilar'' malıallasİnda doğulması va Ganca da tahsil alması onun Mollazada ila bazi manbalarda

sahf salınması sabah olan arnillardan biridir.

KlassikAzarbaycan tarixçisi Hacı Şeyx Hasan Mallazada Gancavi 185

Başqa bir m~nb~ Hacı Şeyx H~s::ln Mollazad::l baqqında yazır: O, 1853 cü ild::l

Nwcada anadan olmuş v~ G::lnc::l Ş::lb::lrind::l ruhani t~hsili almışdır. sonralar mollazad::l

C~brayıl v~ Tiflis q~zalannda qazı, zaqafqazıya şi~ ruhanı idar~ hey~tinin üzvii,

şeyxülislam v~ başqa v~zif::ll::lrd~ calışmışdır. (bax: 5, s. ı89.) M::lnb~d~ qeyd olunan

ali ruhani v~zif~l~rd~, Hacı şeyx H~s~n Mollazad~ G~nc~vi yox, Şeyjrulislam Hacı

M~h~mm~dh::ls~n Mövlazad~ işl~mişdir. Bu fikri mü~llifl~rin göst::lrdi.kl~ri m~nb~ d::l

(Azarb. MDTA, f. 290, siyahı 240-8, iş 4ı51, v. 16-21: siyahı 990-ıO, iş -6128, v. 1-

6) t~sdiq edir. 3ünki qeyd olunan m~nb~d~ Hacı M~b~mm~dh~s~n Mövlazad::lnin

b~yatından b~bs olunur. ( 1, s. 40)

İstedadlı alim, elmin~ böyük hörm~t b~sl~diyimiz Şahlar Ş~rifov özünün

Şeyxülislam M~b~mm~db::ls::ln Mövlazad::l Ş::lk~vi v~ onun "Kitabul-b~yan fi t~fsiril Quran" ::lS~ri adlı dissertasiya işind~. M~mm~dov 8., Xalıqov F. Ş~ki alım v~ ziyaWar

::ls~rina istinad ed~rnk 4 cildlik "Zübd~tüt-t::lvanx" ~s~rinin Şeyx Mövlazday~ aid

olduğunu bildirir. Düzdür müallif sonradan cox mük~mm~l bir araşdınna ed~r::lk,

Şeyxülislam M~h~mm~dhas~n Mövlazad~ Ş~k~vinin ~s~rlarini t~qdim ed~r~k qalan

deyil~n kitabiarın mü::lllifinin Hacı Şeyx H::ls::ln Mollazad~ olduğunu vurğulayır.

Bu iki Az~rbaycanlı alımin as~rl::lrinin qarışdınlması h::lm d::l onların soyadia­

nnın biri-birin~ cox oxşamasıyla da alaq::llandiril~ bil~r. Mollazad~nin ~sarl~rini

Mövlazadanin ayağına yazanlar cox gürnan ki, müalliflarin soyadlarını sahf

salmışlar. Neca ki Mövlazada Ş~bviy~ bazi manbal~rd~ "Ş~kuyi" kimi rast g~lmak

olar. Buda arab h3rflarind::l·olan yazıların düzgün ox.unmamasından ir~li g~lir.

Bu qabildan qanşıq fikirl::lr İsmayılovun "Ş::lki" kitabında va 8.Abdullayevin

"Şakinin şairl::lri" ("8dabiyyat va incasan~t" 1989, ı 1 dekabr) adlı m~qal~sin da

t~krar olunmuşdur. Adlan çakilan manbalara ::lsasan müxbir G.Mamm~dzad~ da

H~s~n Mallazada baqqında b~hs etmişdir. O, "İslam" qazetinda çap etdirdiyi

"İlahiyyatçı alım" m~qal~si.İıda Axund Mahammabas~n İsmayıl oğlu Mövlazada

Ş~kavidan b~hs edarkan Hacı Şeyx Hasan Mollazad~ya maxsus adları ç~kilmiş

~sarl~ri ·da onun ayağına yazır. Manb~l~rdan malumdur ki, Hacı M~h~mmadbasan

Mövlazadanin fars dilind~ 1529-2028-ci illarin taqvimini ::lks etdir~n "Tatbiqul­

ayyam fil-aşb~r v~l-avam", H~san Nasruhdan t~rcüm~ etdiyi va mÜS~lmanlann

arasında maçcani yayılmaq üçün Hacı Zeynalabdin Tağıyevin vasaiti hesabına iki cildd~ çap olunmuş "T~rcümeyi-Töhfeyi-Nasnıhiyya fi ahvali-m~malikil-küratil­

arziyya v~ biya coğrafiya ümumiyyatüd-düvalül-ah:ım" iki cildda "Kitabul-b~yan fi tafsiril-Quran" v~ peyğambarl~rin h~yatı va faaliyy~tin~ h~sr edilmiş "Tarixi

müq~ddasi. 8nbiya abvalatı" adlı asarlari olmuşdur. Adları ç~kilan diğ~r as~rlar Hacı

Şeyx Hasan Mollazadanin qalaminin mahsuludur. (bax: ı, s. 40-4ı)

186 E/çin Karnal oğlu QASIMOV

Bel:;ılikl:;ı uzun araşdırmadan sonra m:;ılum olur ki, Az:;ırbaycanm ictimai h:;ıya­tında böyük xidm:;ıtl:;ıri olan bu iki görk:;ımli alimin özün:;ı m:;ıxsus f:;ıaliyy:;ıtl:;ıri, h:;ıyat t:;ırzi olmuşdur. Qanşıq fikrl:;ıri aydınlaşdıraraq dey:;ı bil:;ırik ki, M:;ıh:;ımm:;ıdh:;ıs:;ın

Mövlazada Şakavi çox qiymatli asarl:;ırin mü:;ılli:fi olmaqla yanaşı qısa müddat da olsa

Şeyxülislam v:;ızifasini icra etmişdir. Hayat va yaradıcılığını tadqiq etdiyimiz digar

görkamli alim Hacı Şeyx Has:;ın Mallazada G:;ıncavi isa ''Hidayatül-müslimiıı va

yaxud Mizanül-:;ıdyan", "8qaidül-islam va firuiddin", "İbtidai-aqaidül-islam v:;ı

firuiddin", "Basiratül-islam. Müfassal aqaidül-islam va firuiddin", "Zübdatüt-tava­

rix" ( 4 cildda) va başqa cox qiymatli asarlatin müallifi olmaqla yanaşı, G:;ınca

ş:;ıharinin Axundu kimi d:;ı faaliyy:;ıt göst:;ırmişdir.

iSTiFADa OLUNMUŞ 8D8BİYYAT

1. Şarifov Şahlar Şahbaz oğlu, Şeyxülislam Mahamm:;ıdhasan Mövlazada Şakavi

va onun "K.itabul-bayan fi tafsiril Quran" asari.

2. Hüseynli Rasul, Azarbaycan ruhaniliyi (Xanlıqlar çağından sovet işğalınadak

olan dövrda.) Bakı Kür, 2002

3. Oğuztoğrul TAHİRLİ 525-ci qazet.- 2011.- 17 dekabr.- S.28.

4. Manaflı Habibulla, Öyünc va Güvanc qaynağı, Bakı. Nurlan, 2007

5. 8.N.Quliyev, İ.M.Hasanov, İ.V.Striqunov, "XIX asrd:;ı v:;ı XX asrin avvalla­

rinda Azarbaycan tanx elıninin inkişafı" Bakı 1960

6. Gülm:;ıınmad Maınmadzada "İlahiyyatçı alım", İslam qazeti 1990-ci il 20

deka br.

7. M.İsmayılov "Şaki", Bakı 1982

8. Xalilov Aydın, Görkamli İslam tarıxçısı, "İslam dünyası" qazeti, 1993,2 aprel

9. httQ://az.wikipedia.orglwiki Mollazade

10. Maqalada GürcÜStan Dövlat Markazi Tarix Arxivinin materiallarından va

Hacı Şeyx H:;ısan Mollazadanin n:;ıticasi Rasim A,xundov'un verdiyi malumatlar dan

istifada olunub.

ll. Maınm:;ıdov 8., Xalıqov F. Şaki alım va ziyalılar. Bakı BDU naşri, 2002

K! ass ik Azarbaycan tarixçisi Hacı Şeyx Hasan Mo !laz ada Gancavi 187

XÜLASa

M~qal~d~ görk::>mli Az~rbaycan tarixçisi Hacı Şeyx H~s~n Mollazad~ G::>nc::>vi­nin (1848-1919) h::>yat v::> yaradıcılığı haqqında t~Wil apanlmışdrr. Mollazad::> dövıii­nün qabaqcıl ziyaWanndan olmuş v::> çox qiym::>tli as::>rl::>ri q::>l::>m::> alaraq sağlığında çap etdir::> bilmişdir. Daha sonra Hacı Şeyx H::>s::>n Mollazad::>nin h::>yat v::> yaradıcı­lığından b::>hs ed::>r::>k onun dövrün başqa bir alimi Şeyxülislam M::>h::>m.m::>dh::>s::>n Mövlazad::> Ş::>k::>vi il::> b::>zi m::>nb::>l::>rd::> qanşdrrlması m::>s::>l::>sin~ da aydınlıq g::>tiril­mişdir.

RESUME

This article is about the life and creative work of one of the well known histarian Haji Sheikh Hasan Mollazadeh Ganjavi. He was bom in 1848 anddiedin 1919. he was famous for his works and was very popular in his time. He wrote . a lot of important works and could publish then durinq his life. Then moll brought some clearness to his works whicb were mixed writh the works of another histarian Sheyxulislam Movlazadeh.

PE3IOME

B cTaTı.e npaıw.ıı;HTC.sı aaamı3 2KH3ım 11 TBopqecTBo sı.maıomeroc.sı

A3ep6aH.zvı<aaCKOrO HCTOpm<a fa,WKH ,meH:x. facaa Moruıasa.zı;e feH,ZOKeBH (1848-1919). Momıasa.zı;e 6ı.m O.zı;ımM H3 nepe.zı;osı.ıx HHTenmıreHTOB csoero speMeım H

HanHCaB BeCE.Ma :UeH1Ihle llpOH3Be.zı;eHIDI C}'MeJI )')Ke llpH )l(H3~ HX ony6JIHKOBaTh. ,ı:ı:arree, asTop cTaThH roBap.sı o )l(H3HH H TBopqecTBe fa,ZVKH ,meM:x racaa Momıasa.zı;e Baec aeKOTopyıo .sıcaocn, CB.ll3aımyıo c HMeaeM .npyroro BH.zı;Horo yqeaoro Toro )Ke BpeMeHH ,meHx.yJIHcrraM MaMe.zı;:racaa MoBrrasa.zı;e II(araBH.