explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex...

20
Faculté de Philosophie et Lettres Département des Sciences Historiques Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge Textes Florence CLOSE Année académique 2010-2011

Upload: doanthuan

Post on 17-Feb-2019

267 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Faculté de Philosophie et Lettres Département des Sciences Historiques

Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge

Textes

Florence CLOSE Année académique 2010-2011

Page 2: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Table des matières

I. LE LATIN DES TEMPS « BARBARES » ................................................2 État du latin mérovingien au VIe siècle : Lettre de Léon évêque de Sens à Childebert Ier ... 2 Maintien du latin dans la péninsule ibérique : Isidore de Séville........................................... 3 État du latin mérovingien au VIIe siècle : La Chronique de Frédégaire ................................ 4 Un capitulaire de Carloman (742/743)................................................................................... 5 Charte de fondation de l’abbaye de Hornbach par Pirmin ..................................................... 7

II. L A RÉFORME CAROLINGIENNE ......................................................9 Une lettre d’Alcuin à Charlemagne........................................................................................ 9 Les Annales Mettenses Priores............................................................................................ 10 Epistola Generalis de Louis le Pieux et Lothaire (décembre 828) ...................................... 11

III. É VOLUTION DU LATIN AU IX E ET XE

SIÈCLES ............................12 La deuxième renaissance carolingienne : Sedulius Scottus ................................................. 12 Un témoin tardif de la renaissance carolingienne : Étienne de Liège .................................. 13 Un diplome d’Otton III en faveur de l’Église de Liège (7 juillet 985) ................................ 15

IV. L’ ESSOR DE LA LITTÉRATURE LATINE AU XII E SIÈCLE .............16

Pierre Abélard ...................................................................................................................... 16 Une page d’histoire monastique........................................................................................... 17 Les goliards .......................................................................................................................... 19

Page 3: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 2 -

I. LE LATIN DES TEMPS « BARBARES »

Texte 1

État du latin mérovingien au VIe siècle

Lettre de Léon évêque de Sens à Childebert Ier (ca. 538)

(éd. W. Grundlach, in MGH Epistolae, t. III, Berlin, 1892, p. 437-438)

Page 4: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 3 -

Texte 2

Maintien du latin dans la péninsule ibérique : Isidore de Séville (ISIDORE DE SEVILLE , Etymologiarum sive originum libri XX, éd. W.M. Lindsay, 2 t., Oxford, Clarendon, 1911

De nocte, V, 31 et De aetatibus hominum, XI, 2) )

Page 5: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 4 -

Texte 3

État du latin mérovingien au VIIe siècle

La Chronique de Frédégaire

(Chronicarum quae dicuntur Fredegarii scholastici. Libri IV cum continuationibus, éd. Br. Krusch, in MGH SRM, t. 2, Hanovre, 1888, Livre IV, § 85, p. 163-164.)

Page 6: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 5 -

Texte 4

Un capitulaire de Carloman (742/743)

(Capitulaire du Concile germanique, éd. A. Wermighoff, in MGH Concilia, t. 2-1, Hanovre-Leipzig, 1906, n° 1, p. 1-4.)

In nomine domini nostri Iesu Christi. Ego Karlmannus, dux et princeps Francorum, anno ab incarnatione Christi septingentisemo XLII., XI. Kalendas Maias, cum consilio servorum Dei et optimatum meorum episcopos qui in regno meo sunt cum presbiteris et concilium et synodum pro timore Christi congregavi, id est Bonifatium archiepiscopum et Burghardum et Regenfridum et Wintanum et Willabaldum et Dadanum et Eddanum cum presbiteris eorum, ut mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata corruit, et qualiter populus Christianus ad salutem animae pervenire possit et per falsos sacerdotes deceptus non pereat. 1. Et per consilium sacerdotum et optimatum meorum ordinavimus per civitates episcopos,

et constituimus super eos archiepiscopum Bonifatium, qui est missus sancti Petri. Statuimus per annos singulos synodum congregare, ut nobis presentibus canonum decreta et aecclesiae iura restaurentur et relegio christiana emendetur. Et fraudatas pecunias aecclesiarum aecclesiis restituimus et reddidimus. Falsos presbiteros et adulteros vel fornicatores diaconos et clericos de pecuniis aecclesiarum abstulimus et degradavimus et ad poenitentiam coegimus.

2. Servis Dei per omnia omnibus armaturam portare vel pugnare aut in exercitum et in hostem pergere omnino prohibuimus, nisi illi tantummodo, qui propter divinum ministerium, missarum scilicet solemnia adinplenda et sanctorum patrocinia portanda, ad hoc electi sunt; id est unum vel duos episcopos cum capellanis praesbiteris princeps secum habeat, et unusquisque prafectus unum presbiterum, qui hominibus peccata confitentibus iudicare et indicare poenitentiam possint. Necnon et illas venationes et silvaticas vagationes cum canibus omnibus servis Dei interdiximus; similiter ut acceptores et walcones non habeant.

3. Decrevimus quoque secundum canones, ut unusquisque presbiter in parrochia habitans episcopo subiectus sit illi, in cuius parrochia habitet, et semper in quadragesima rationem et ordinem ministerii sui, sive de babtismo sive de fide catholica sive de precibus et ordine missarum, episcopo reddat et ostendat. Et quandocumque iure canonico episcopus circumeat parrochiam populos ad confirmandos, presbiter semper paratus sit ad suscipiendum episcopum cum collectione et adiutorio populi, qui ibi confirmari debet. Et in cena Domini semper novum crisma ab episcopo querat, ut episcopum testis adsistat castitatis et vitae et fidei et doctrine illius.

4. Statuimus, ut secundum canonicam cautellam omnes undecumque supervenientes ignotos episcopos vel presbiteros ante probationem synodalem in aecclesiasticum ministerium non admitteremus.

5. Decrevimus, ut secundum canones unusquisque episcopus in sua parrochia sollicitudinem adhibeat, adiuvante gravione qui defensor aecclesiae est, ut populus Dei paganias non faciat, sed ut omnes spurcitias, gentilitatis abiciat et respuat ; sive sacrificia mortuorum sive sortilegos vel divinos sive filacteria et auguria sive incantationes sive hostias immolaticias, quas stulti homines iuxta aecclesias ritu pagano faciunt sub nomine sanctorum martyrum vel confessorum, Deum et suos sanctos ad iracundiam provocantes, sive illos sacrilegos ignes,

Page 7: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 6 -

quod nied fyr vocant, sive omnes, quecumque sint, paganorum observationes diligenter prohibeant.

6. Statuimus similiter, ut post hanc synodum, que fuit XI. Kalendas Maias, ut, quisquis servorum Dei vel ancillarum Christi in crimen fornicationis lapsus fuerit, quod in carcere poenitenciam faciat in pane et aqua et, si ordinatus presbiter fuisset, duos annos in carcere permaneat et antea flagellatus et scorticatus videatur, et post episcopus adaugeat. Si autem clericus vel monachus in hoc peccatum ceciderit, post tertiam verberationem in carcerem missus, vertentem annum ibi paenitenciam agat. Similiter et nonne velatae eadem penitentia conteneantur, et radantur omnes capilli capitis eius.

7. Decrevimus quoque, ut presbiteri vel diaconi non sagis, laicorum more, sed casulis utantur, ritu servorum Dei ; et nullus in sua domu mulierem habitare permittat. Et ut monachi et ancille Dei monasteriales iuxta regulam sancti Benedicti ordinare et vivere, vitam propriam gubernare studeant.

Page 8: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 7 -

Texte 5

Charte de fondation de l’abbaye de Hornbach par Pirmin

(Éd. A. DOLL, « Das Pirminskloster Hornbach. Gründung und Verfassungsentwicklung bis Anfang des 12. Jahrhunderts », in Archiv für mittelrheinische Kirchengeschichte, t. 5 (1953), p. 141-142.)

C. In dei nomine ego Uuarnharius quondam comis vir inluster, dum audissem sanctum euvangelium dicentem et admonentem atque iubentem ; querite primum regnum dei et iustitiam eius et hec omnia adicientur vobis1 ; et iterum tesaurizate vobis thesauros in celo, ubi neque erugo nec tinea demollitur, et ubi fures non effodiunt nec furantur2 ; et iterum date et dabitur vobis3, et in alio loco : quid prodest homini, si universum mundum lucretur anime autem sue detrimentum patietur, ut semetipsum perdat4 ; et iterum : redemtio anime viri proprie divitie eius5 ; et sicut aqua extinguit ignem, ita elimosina extinguit peccatum6 : dum hec et multa alia istius modi mecum tacitus voluerem, cepi exquerere intra arcana cordis mei, quid agere deberem, et cum deus scrutator sit cordium, obtulit mihi thesaurum optimum in corde meo, ut aliquit de proprio meo, quod de paterno vel materno iure mihi convenit, eclesiis conferam dei et aliquos peregrinos monachos dei servos, qui ibidem deo laudes conferant, exquisivi. Inueni ergo virum obtabilem et per omnia laudabilem Perminium episcopum, cui omnia, que deo vovi per hoc testamentum, quod presens tenetur, tradidi, sicut in presente audituri estis. Dum fragilitatem huius mundi et incongruas humani generis clades pertimiscuntur, oportet, ut unusquisque preparet sibi iter, ut aliquid deo retributori bonorum operum digne offerat atque ad eternam requiem prestante domino pertingat. Ego itaque Uuarnharius quondam comis ut mihi in futuro aliquid boni operis adcressat et de peccatis meis veniam prosequi merear et ad eternam retributionem contingi valeam, trado Perminio episcopo viro digno atque in omnibus probato atque transfundo illum locum, quem construxi in pago blesinse, quem populus apellatur Gamundias inter duos fluuiolos nomen uni Trobalba et alter Suabalba cum omnibus apenticiis atque adiacentiis mansis casis mancipiis campis pratis silvis aquis aquarumue decursibus farinariis mobilibus et inmobilibus vel quidquid per alia testamenta denominavimus vel conscribsimus, quod modo non est necesse iterum, nominare; totum et ad integrum trado supradicto viro domno Perminio episcopo atque eius peregrinis monachis et eorum successoribus, quos deo donante ibidem perennis successoribus domino credo esse seruituros, ut relinquant posteri posteris usque in perpetuum. Iterum atque iterum trado atque transfundo de iure meo et omnium heredum meorum et omnium successorum meorum in iure et dominatione ipsius Perminii episcopi vel eius congregationi ut in omnibus habeant potestatem tenendi vindendi atque possedendi vel quidquid exinde facere maluerint in omnibus tam hii peregrini quam illi patroni, qui ex ipsis peregrinis spontanea voluntate eligenti sunt abbati, firmissimam in omnibus habeant potestatem. Si quis vero, quod futurum esse non credo, euenit, ut ego aut aliquis de heredibus meis vel proheredibus vel quislibet oposita persona, qui contra hoc testamentum a me factum venire tentaverit aut infrangere vel mutare conauerit, inprimitus iram dei omnipotentis incurrat et extraneum se a limitibus sanctorum vel eclesiarum dei sciat et sicut Dathan et Habiron uiuos terra absorbuit,

1 Mt 6, 33. 2 Mt 6, 20. 3 Luc 6, 38. 4 Mt 16, 26. 5 Prov. 13, 8. 6 Eccli 3, 30.

Page 9: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 8 -

ita eos infernum uiuos absorbeat, et qui maluerint lucernam meam, quam ego bona voluntate inluminaui, extinguere, extinguatur lucerna eius in mediis tenebris, ut non queat uidere lumen uerum, quod est deus uerus et dominus noster; et qui voluerint illam congregationem dispergere et illum templum dei uiolare, disperdet illum deus, sicut ait apostolus, si non statim se correxerit uel recognouerit se iniuste egisse; et qualiter ego non decreui iudicasse, et insuper una consocio fisco7 auri libras quinque et argenti pondera quantum ipsas res estimantur, coactus exsoluat et in ...it.. et quod repetit, non ualeat euindicare, sed hoc testamentum a me factum firmus et stabilis permaneat et domnum et principem nostrum Carolum maiorem in domo et post eum, sicut per diuina gratia credimus ex eius genere procreatos principes uel reges francorum semper habeant ipsi peregrini superius denominati defensores et mundeburdos, ut eos nemo inquietet, sed quieti et securi laudes ibi referant deo, ubi antea denominaui et eis per hoc testamentum tradedi et intercedant pro meis peccatis et pro vita regis. Et ut hoc testamentum a me factum firmior et stabilis permaneat, manu propria subter signum feci atque firmaui et testes, qui subscriberent uel signarent, in presente rogaui cum stibulatione subnixa. Actum publice in ipso monasterio, quem populus apellatur Gamundias in illa salamea et illo solario a parte oriente sub die pridie kalendas augustas regnante sub Carolo maiore in domo Theuderigo rege anno XX. Signum +ipsius Uuarnharii, qui hoc testamentum fieri rogauit. Signum + Nantharii. Signum + Herloino. Signum + Rothario filiorum ipsius Uuarnharii. Signum + Adalhardi germani ipsius Uuarnhario. Signum + Guntlando. Signum + Uuelando germani ipsius. Signum + Hariuuino. Signum + Gerberto germano ipsius. Signum+ Hagannoni teste. Signum +alio Hariuuino. Signum + Harigero germani ipsius. Signum + Uuilliramno. Signum + Adalulfo teste. Signum Uulcberto teste. Signum + Agysulfo teste. Ego Sigibaldus civitate Metinse episcopus consensi et (SR). Ego Candidianus lector et emanuensis scribsi et (SS)

7 Expression qui doit se traduire – comme consociante fisco – par au profit du fisc.

Page 10: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 9 -

II. LA RÉFORME CAROLINGIENNE

Texte 6

Une lettre d’Alcuin à Charlemagne

(éd. E. Dümmler, in MGH EKA, t. 2, Berlin, 1895, L. 41, p. 84-85)

Page 11: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 10 -

Texte 7

Les Annales Mettenses Priores

(éd. B. de Simson, in MGH SRG in usum scholarum, t. 10, Hanovre – Leipzig, 1905, p. 33-35, l. 15-23.)

Anno dominicae incarnationis DCCXLIII. Ogdilo dux Bawariorum, qui Hiltrudem filiam Caroli ad se fugientem in coniugium sibi copulaverat contra voluntatem Pippini et Carolomanni, ipsum etiam ducatum suum, quod largiente olim Carolo principe habuerat, a dominatione Francorum se subtrahere nitebatur. Qua de causa compulsi sunt gloriosi germani exercitum contra ipsum ducere. Venientes autem super fluvium quod dicitur Lech castrametati sunt in planicie super ripam predicti amnis. Baioarii quoque ex alia parte contra eos exercitum adunaverunt conductosque in adiutorium Saxones et Alamannos et sclavos secum habuerunt. Sedit autem uterque excercitus in eodem loco XV diebus. Erat autem in eo loco ipse fluvius intransmeabilis. Nam duxerat memoratus dux Ogdilo vallum fortissimum inter se et hostes. Provocati tandem Franci irrisionibus gentis illius, indignatione commoti, periculo se dederunt et per loca iniqua perque palustria nocte irruentes divisis exercitibus improvisos Bawarios occupaverunt. Commissoque prelio Ogdilo dux, caeso exercitu, vix cum paucis turpiter fugiendo Innum fluvium transit et sic manus invictorum principum evasit. Teuthbaldus quoque timore perterritus in aliam partem fugam iniit. Ipsi vero victores cum exercitu suo Baioariam circueunt et moram fecerunt in eadem regione quinquaginta duorum dierum. Captus est autem in eodem prelio Sergius presbiter missus domni Zachariae papae, qui pridie quam bellum committeretur ab Ogdilone Carolomanno et Pippino directus fuerat falsoque ex auctoritate domni apostolici bellum interdixerat et quasi ex precepto supradicto pontificis Francos a Bawariis discedere persuaserat. Qui patrata victoria in presentiam invictorum principum perductus fuit una cum Gauzebaldo episcopo. Cui Pippinus princeps sedato pectore dixit : “O domine Sergi, modo cognovimus, quia tu non es sanctus Petrus apostolus nec legationem illius ex veritate geris. Dixisti enim nobis hesterna die, quod domnus apostolicus ex auctoritate sancti Petri et sua nostram iusticiam de Baioariis contradixisset, et nos diximus tibi quod sanctus Petrus nec domnus apostolicus te istam causam non ordinasset dicere. Iccirco scias si sanctus Petrus cognovisset quod nostra iusticia non fuisset, hodie in isto bello nobis adiutorium non prestitisset. Nunc vero certus esto, quod per intercessionem beati Petri apostolorum principis, per iudicium Dei, quod subire non distulimus Bawariam Bawariosque ad Francorum imperium pertinere”. Haec autem dum apud Bawarios agerentur, Hunaldus dux Aquitaniae Ligerim transiens, cum manu valida, ad Carnotis urbem perveniens, ipsa civitate diruta, igne eam cremavit cum ecclesia episcopali, quae in honorem sanctae Dei genitricis Mariae consecrata fuerat. Haec autem fecit per suggestionem Otilolis ducis, qui per internuntios fedus inierunt, ut unusquisque eorum irruentibus Francis ferre alteri alter subsidium debuissent. Eodem anno Carolomannus perrexit in Saxoniam et cepit castrum quod dicitur Hocsioburg et Theodericum ducem Saxonum subjugavit.

Page 12: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 11 -

Texte 8

Epistola Generalis de Louis le Pieux et Lothaire (décembre 828)

(éd. A. Wermighoff, in MGH Concilia, t. 2-2, Hanovre-Leipzig, 1908, p. 597-601)

Page 13: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 12 -

III. ÉVOLUTION DU LATIN AU IX E ET XE

SIÈCLES

Texte 9

La deuxième renaissance carolingienne : Sedulius Scottus

(SEDULIUS SCOTTUS, Contra plagam, in H. WADDEL (éd.), Mediaeval latin lyrics, réimpr., Londres, 1947 ([1929], p. 124.)

Page 14: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 13 -

Texte 10

Un témoin tardif de la renaissance carolingienne : Étienne de Liège

ETIENNE DE LIÈGE, Vita Landiberti episcopi Traiectensis, éd. P. De Winterfeld, in MGH SRM, t. 6, Hanovre-Leipzig, 1913, p. 385-387)

Page 15: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 14 -

Page 16: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 15 -

Texte 11

Un diplome d’Otton III en faveur de l’Église de Liège (7 juillet 985)

(éd. Th. Von Sickel, in MGH DD, Otto III, Hanovre, 1893, n° 16, p. 413-414)

Page 17: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 16 -

IV. L’ ESSOR DE LA LITTÉRATURE LATINE AU XII E SIÈCLE

Texte 12

Pierre Abélard (PIERRE ABÉLARD, Epistola XIV, éd. J.P. Migne, PL, t. 178, col. 355-358)

Page 18: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 17 -

Texte 13

Une page d’histoire monastique

(RENIER DE SAINT-LAURENT, Triumphale Bulonicum, éd. W. Arndt, in MGH.SS., t. 20, Hanovre, 1868, p. 583-584)

Page 19: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 18 -

Page 20: Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge · mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et aecclesiastica relegio recuperetur, que in diebus preteritorum principum dissipata

Fl. CLOSE – Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge – 2010-2011 - 19 -

Texte 14

Les goliards

In taberna quando sumus

(éd. C. Fischer, H. Kuhn et G. Bernt, Carmina Burana, Zurich-Munich, 1974, n° 196, p. 592, 594)