august_1991_37!1!37 nouveaux sermons de saint augustin pour la conversion des païens et des...

42
Revue des Études Augustiniennes, 37(1991), 37-78 Nouveaux sermons de saint Augustin pour la conversion des païens et des donatistes Il y a quelques mois, de façon rapide et imparfaite, j'ai signalé l'intérêt exceptionnel d'un sermonnaire de Mayence (Mainz, Stadtbibliothek I 9 = M) 1 . Ce recueil de la seconde moitié du XV e siècle regroupe en effet deux collections antiques de sermons de saint Augustin. La première était, jusqu'ici, attestée seulement dans le catalogue carolingien de la bibliothè- que de Lorsch ; la seconde n'était connue qu'à travers une édition partielle de 1586, fondée sur un volume - aujourd'hui perdu - de la Grande- Chartreuse 2 . Mon intention est de procurer, aussi rapidement que possible, une analyse détaillée de M, ainsi qu'une concordance exacte entre ces diverses collections 3 . D'après un bilan encore susceptible de variations légères, le sermon- naire augustinien de Mayence renferme dix-neuf textes inédits, qui sont presque tous recensés dans l'Indiculum de Possidius 4 . Il permet en outre de compléter, parfois notablement, sept autres pièces 5 . Enfin, parmi la cinquantaine de fragments repérés de sermons augustiniens 6 , treize 1. F. DOLBEAU, Sermons inédits de S. Augustin dans un manuscrit de Mayence (Stadtbibliothek, 19), dans Revue des Études Augustiniennes, t. 36, 1990, p. 355-359. 2. Une analyse des collections de Lorsch et de la Grande-Chartreuse est donnée par P.- P. VERBRAKEN, dans Études critiques sur les sermons authentiques de saint Augustin, Steenbrugis, 1976 (Instrumenta patristica, 12), p. 202-203 et 232-233. 3. Ce travail devrait être publié dans la Revue Bénédictine. On consultera, en attendant, une excellente notice de M, chez G. LiST et G. PowiTZ, Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Band I, Hs 11 - Hs 1150, Wiesbaden, 1990, p. 31-37. 4. Ce sont, à deux exceptions près, les textes affectés d'un astérisque dans l'article signalé à la note 1. J'ai constaté depuis lors que les feuillets 55v-63 donnaient seulement une version complétée du sermon Caillau-Saint-Yves II 19. En revanche les feuillets 83- 84v transmettent une pièce inconnue, qui n'a aucun rapport avec le sermon Denis 9. 5. A savoir les sermons 198, 283, 341, 374, Caillau-Saint-Yves II 19 (346 A), Frangipane 7 (293 A), Mai 19 (299 A). 6. Quarante-sept avaient été recensés par P.-P. VERBRAKEN, Lesfragments conservés de sermons perdus de saint Augustin, dans Revue Bénédictine, t. 84, 1974, p. 245-270. Quelques unités supplémentaires ont été depuis lors ajoutées par R. ETATX (dans RÉAug,

Upload: novi-testamenti-filius

Post on 13-Apr-2016

30 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

Revue des Études Augustiniennes, 37(1991), 37-78

Nouveaux sermons de saint Augustin pour la conversion

des païens et des donatistes

Il y a quelques mois, de façon rapide et imparfaite, j 'ai signalé l'intérêt exceptionnel d'un sermonnaire de Mayence (Mainz, Stadtbibliothek I 9 = M)1. Ce recueil de la seconde moitié du XVe siècle regroupe en effet deux collections antiques de sermons de saint Augustin. La première était, jusqu'ici, attestée seulement dans le catalogue carolingien de la bibliothè­que de Lorsch ; la seconde n'était connue qu'à travers une édition partielle de 1586, fondée sur un volume - aujourd'hui perdu - de la Grande-Chartreuse2. Mon intention est de procurer, aussi rapidement que possible, une analyse détaillée de M, ainsi qu'une concordance exacte entre ces diverses collections3.

D'après un bilan encore susceptible de variations légères, le sermon­naire augustinien de Mayence renferme dix-neuf textes inédits, qui sont presque tous recensés dans l'Indiculum de Possidius4. Il permet en outre de compléter, parfois notablement, sept autres pièces5. Enfin, parmi la cinquantaine de fragments repérés de sermons augustiniens6, treize

1. F. DOLBEAU, Sermons inédits de S. Augustin dans un manuscrit de Mayence (Stadtbibliothek, 19), dans Revue des Études Augustiniennes, t. 36, 1990, p. 355-359.

2. Une analyse des collections de Lorsch et de la Grande-Chartreuse est donnée par P.-P. VERBRAKEN, dans Études critiques sur les sermons authentiques de saint Augustin, Steenbrugis, 1976 (Instrumenta patristica, 12), p. 202-203 et 232-233.

3. Ce travail devrait être publié dans la Revue Bénédictine. On consultera, en attendant, une excellente notice de M, chez G. LiST et G. PowiTZ, Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Band I, Hs 11 - Hs 1150, Wiesbaden, 1990, p. 31-37.

4. Ce sont, à deux exceptions près, les textes affectés d'un astérisque dans l'article signalé à la note 1. J'ai constaté depuis lors que les feuillets 55v-63 donnaient seulement une version complétée du sermon Caillau-Saint-Yves II 19. En revanche les feuillets 83-84v transmettent une pièce inconnue, qui n'a aucun rapport avec le sermon Denis 9.

5. A savoir les sermons 198, 283, 341, 374, Caillau-Saint-Yves II 19 (346 A), Frangipane 7 (293 A), Mai 19 (299 A).

6. Quarante-sept avaient été recensés par P.-P. VERBRAKEN, Lesfragments conservés de sermons perdus de saint Augustin, dans Revue Bénédictine, t. 84, 1974, p. 245-270. Quelques unités supplémentaires ont été depuis lors ajoutées par R. ETATX (dans RÉAug,

Page 2: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

38 FRANÇOIS DOLBEAU

peuvent désormais être réinsérés dans leur contexte7. Comme plusieurs des sermons inconnus ou des compléments retrouvés sont très étendus, les sections inédites du manuscrit de Mayence représentent un corpus textuel considérable. La multiplicité des copistes de M, la compétence médiocre de certains d'entre eux rendent malaisé le travail du philologue. Pour ne pas se sentir écrasé par la tâche, il faudrait avoir la carrure (et la science) de Sirmond ou de Dom Morin. Après avoir pris conseil de mes amis, j 'ai estimé que le meilleur service que je pouvais rendre à la communauté scientifique était de publier très vite les parties inédites de M, sans espérer atteindre une perfection inaccessible. Une fois que les spécialistes auront pris connaissance des textes nouveaux, il sera possible d'améliorer cette publication initiale et de mettre en chantier, sur une base collective, l'édition intégrale des deux collections transmises par M.

Pour inaugurer la première phase de l'enquête, à savoir celle des publications provisoires, j 'a i retenu deux sermons parmi les moins corrompus, mentionnés chez Possidius et qui se succèdent dans l'inven­taire de Lorsch comme dans le sermonnaire de Mayence8. Les notices introductives résument le contenu de chacune des pièces et cherchent à préciser le lieu et l'époque où prêchait saint Augustin. Je me suis efforcé d'y séparer, par des changements de corps, les données sûres des simples hypothèses de travail. Dans l'établissement des textes eux-mêmes, pour éviter de fourvoyer les lecteurs, j 'ai limité à dessein le nombre de mes conjectures et signalé d'un astérisque les passages lesplus perturbés9. Les graphies d'un témoin du XVe siècle étant dépourvuesd'autoritéJ'ai rétabli partout l'orthographe classique, en me conformant enprincipe aux formes adoptées dans la récente concordance de saint Augustin10. Je suis aussi

t. 28, 1982, p. 253-256 et RBén, t. 98, 1988, p. 7-17), moi-même (dans RÉAug, t. 35, 1989, p. 432-433) et P.-P. VERBRAKEN (dans Augustiniana, t. 40-41,1990 = Collectanea Augustiniana. Mélanges T. J. Van Bavel, p. 65-66).

7. Verbraken 2-3 (M, f. 174rv et 181), 4 (M, f. 87), 15-23 (dispersés dans M, entre les f. 226v et 249), 46 (M, f. 127rv).

8. La notice de Lorsch sera citée d'après VERBRAKEN, Études critiques..., p. 232-233 ; Ylndiculunty d'après l'édition d'A. WiLMART, dans Miscellanea Agostiniana, t 2, Romae, 1931, p. 149-233. La numérotation des pièces à l'intérieur de M est empruntée à mon analyse, encore inédite, du sermonnaire de Mayence.

9. La teneur générale de la collection et le témoignage de Possidius suffisent à prouver l'authenticité des sermons publiés ici. Je n'ai donc pas cherché à multiplier en note les renvois à d'autres œuvres d'Augustin. Les parallèles qui ont été retenus manifestent une certaine cohésion de la coUection de Mayence-Lorsch ou constituent un premierjalon pour de futures recherches chronologiques sur la prédication augustinienne.

10. Thesaurus Augustinianus. Series A - Formae, curante CETEDOC, Turnhout, 1989, LXX-700 pages et 248 microfiches. Sans ce magnifique instrument de travail, mon enquête aurait été sensiblement ralentie. Je suis heureux de manifester ici ma gratitude à l'égard de Paul Tombeur et de ses coUaborateurs. Ma reconnaissance s'adresse également

Page 3: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D9AUGUSTIN 39

responsable de la répartition des majuscules. En revanche, la ponctuation transmise par M, dans la mesure du possible, a été seulement transposée. Je remercie d'avance les savants qui me feraient part de leurs observations critiques ou qui accepteraient de collaborer à la seconde phase de l'entreprise.

A. DE TESTBdONUS SCRH>TVRARVM CONTRA DONATISTAS ET CONTRA PAGANOS

Mayence n° 60 (Mainz I 9, f. 201-208) ; Possidius I 42 : «De testimo-niis scripturarum contra donatistas et idola» = Poss. VI 41 : «De testimo-niis scripturarum contra supra scriptos (donatistas) et contra idola» ; Lorsch 6 : «De testimoniis scripturarum contra donatistas et contra paganos».

Argument. - Dossier scripturaire destiné à prouver aux Donatistes que l'Église véritable est universelle, aux païens que les prophètes ont annoncé la destruction de leurs idoles. Peu après l'introduction d'un nouveau développement : «Audiuimus praedicta, quae futura sint idolis ; audiamus praecepta, quae facienda sunt idolis (début du § 11)», le sermon s'interrompt de façon plutôt brutale. S'il y a une lacune finale, celle-ci remonte au moins au modèle de M, car le sermonnaire de Mayence ne présente à cet endroit aucune mutilation. Il est douteux, mais pas entière­ment exclu, qu'une teUe brusquerie ait été intentionneUe.

Circonstances,- Ni le lieu ni l'année ni la saison ne peuvent être précisés à l'aide de la seule critique interne. Augustin se trouve à un endroit où il a déjà prêché la veille, en évoquant Jérémie 16, 19a : «Quamuis hoc hesterno etiam die commemorauerim, dulce est nimis et hodie repetatur... Domine, uirtus mea et auxilium et refugium meum in die malorum (§ 9)». Ce verset, exploité dans le Contra Faustum (13, 7), le De consensu euangelistarum (1, 26, 40) et le De ciuitate Dei (18, 33), ne figure dans aucun des sermons actuellement connus. Il est cité en revanche

au personnel de la Stadtbibliothek de Mayence, et à celui de l'Institut de Recherche et d'Histoire des Textes. Enfin, Goulven Madec et Pierre Petitmengin, qui m'honorent de leur amitié, ont contribué à rendre cette publication moins imparfaite.

Page 4: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

40 FRANÇOIS DOLBEAU

dans Mayence 9 (Mainz I 9, f. 32-35v), qui fut prononcé un 29 juin pour la fête des saints Pierre et Paul11.

Les sermons de Mayence 9 et 60 ont d'autres points communs ft)ar exemple la mention de Sagesse 14, 11), qui incitent à ne pas trop les écarter sur le plan chronologique. Hs furent sans doute prêchés à peu d'intervalle, mais pas nécessairement lors de deux journées successives. On observera en tout cas qu'ils ne se suivent ni dans YIndiculwn de Possidius ni dans le catalogue de Lorsch. A l'intérieur de ces documents, qui ont gardé quelques traces des séries primitives, Mayence 60 serait plutôt au voisinage de sermons prêchés en hiver : Poss. I 38-40 = Lorsch 10 et 2-4 (calendes de janvier, épiphanie) ; Poss. VI. 42 («Contra supra scriptos [donatistas] per natalem sancti Salui martyris [11 janvier]»).

La mention de poursuites légales contre les païens : «flli a timore legum abscondunt (§ 8)», oblige à situer Mayence 60 à une époque où était appliquée en Afrique la loi du 29 janvier 39912. L'argumentation relative aux Donatistes (§ 4) implique une date antérieure à la Conférence de 411, puisque le culte schismatique possède encore un caractère public : «Ille qui recitat codicem in congregatione tua, lector est tuus, testis est meus». Augustin d'autre part garde un ton irénique, qui ne serait plus de mise après la publication des premières mesures répressives, et notamment de l'édit d'union de février 405 : «Sinamus eos, si fieri potest sine studio animositatis, de sua impietate cogitare13».

Pour resserrer cette fourchette (399-405), deux voies restent à explorer, dans lesquelles je ne puis m'engager ici. La première consiste à rapprocher le sermon des pièces apparentées qui se lisent dans M (par exemple Mai 19 augmenté), pour voir si celles-ci ne renfermeraient pas des indications plus précises. La seconde est la confrontation systématique du présent dossier scripturaire avec les versets utilisés par

11. Cette pièce peut être définie comme une recension complétée du sermon Mai 19 (299 A). On y lit au f. 35 un développement inédit et parallèle à Mayence 60, § 6 et 9 : «Habes et illud in chirographo : Et in idolis naîionum erit respectus (Sap 14,11) ; habes in chirographo : Domine deus refugium meum, ad te gentes uenient ab extremo terrae et dicent : Vere mendacia colueruntpatres nostri, simulacra quae eis nonprofuerunt (Ier 16, 19)». On observera cependant que le verset de Jérémie est cité de part et d'autre selon des versions différentes.

12. La législation antipaïenne des empereurs chrétiens se trouve commodément rassemblée chez L. STORONi MAZZOLANi, Sant'Agostino e i pagani, Palermo, 21988, p. 112-136 ; on en trouvera une présentation plus générale chez A. H. M. JONES, The Later Roman Empire 284-602, Oxford, 1964, t. 2, p. 938-943, t. 3, p. 320.

13. Une phrase de ce même paragraphe pourrait sembler, au premier abord, faire allusion à une mesure (elle aussi de février 405) qui retirait aux Donatistes la capacité de tester : «Me dicis incendisse testamentum, quem uides tenere hereditatem ; te dicis seruasse testamentum, cum te feceris exhereditatum». Une étude récente a prouvé cependant que les termes testamentum, hereditas, exhered[it]are, apparaissaient dans la polémique antidonatiste plusieurs années avant le début de la répression. Hs n'ont donc de portée chronologique que là où Augustin évoque clairement les dispositions mêmes de la loi : voir à ce sujet P. DE Luis VßCAflsro, La Sagrada Escritura como «Testamento» de Dios en la obra antidonatista de san Agustín, dans Estudio Agustiniano, t. 15,1980, p. 3-37.

Page 5: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 41

Augustin contre les païens et les Donatistes14. A l'issue de sondages partiels, j'observe que le matériel antipaïen (§ 6-11) est proche de celui qu'exploite le livre premier du De consensu euangelisîarum, et que la plupart des citations à l'usage des Donatistes (§ 1-3), y compris le commentaire développé de Juges 6, 36-40, se lisent aussi dans VEpistula ad catholicos de secta donatistarum. La date traditionnelle du De consensu est 400, mais plusieurs voix se sont élevées pour en abaisser la rédaction (ou en retarder l'achèvement) de quelques années15. L'Epistula ad catholicos est postérieure aux deux premiers livres du Contra litteras Petiliani et antérieure au troisième : sa datation oscille, selon les historiens, de la fin de 401 à peu avant 40516. Notons en passant que l'authenticité de ce dernier texte, parfois mise en cause, semble sortir renforcée de la comparaison avec Mayence 60.

Le texte de ce nouveau tractatus nous a été, dans l'ensemble, transmis de façon satisfaisante. Une phrase («Et quoniam — unde placeamus») reste boiteuse à l'intérieur du chapitre 2 : j 'ai indiqué en apparat une solution plausible, mais il pourrait s'agir seulement d'une anacoluthe. Dans un passage crucial du paragraphe 11, j 'ai été réduit d'autre part à supposer une lacune. Augustin, me semble-t-il, cherche à modérer l'ardeur iconoclaste des chrétiens et souhaite que les idoles soient brisées par les nouveaux convertis : «Sed deus per illos ea uoluit perdere, quos noluit perire17». Et s'il invoque ensuite des versets fort énergiques de l'Exode : «... Aras eorum deponetis et titulos eorum confringetis et lucos eorum excidetis...(23, 23-24 et 34, 11-14)», il omet (sciemment ?) les

14. En suivant la méthode appliquée avec bonheur par A.-M. LA BoNNARDlÈRE, dans les tomes parus de Biblia Augustiniana. Certains versets cités par Mayence 60 n'étaient pasjusqu'ici transmis dans les œuvres d'Augustin (en particulier Jérémie 10, 2-5 et 12-16). D'autres sont courants lorsque celui-ci cherche à convaincre païens ou Donatistes. Sur l'emploi augustinien de Jérémie 10, 11 et 16, 19, on lira déjà avec profit Biblia Augustiniana. Le livre de Jérémie, Paris, 1972, p. 45, 53, 72 et 87-90 ; voir aussi les références réunies à propos de Juges 6, 36-40 (Bibl. Aug. Livres historiques, Paris, 1960, p. 43-44), Sagesse 14, 11 (Bibl. Aug. Le livre de la Sagesse, Paris, 1970, p. 304 et 329) et Zacharie 13, 2 (Bibl. Aug. Les douzepetitsprophètes, Paris, 1963, p. 48).

15. Voir D. DE BRUYNE, L'Itala de saint Augustin, dans Revue Bénédictine, t. 30, 1913, p. 294-314 (spéc. p. 302-303 : rédaction prolongéejusqu'entre 405 et 410) ; A.-M. LA BoNNARMÈRE, chez G. MADEC, 'Tempora christiana'. Expression du triomphalis­me chrétien ou récrimination païenne ?, dans Scientia Augustiniana. Festschrift... Adolar Zumkeller OSA, Würzburg, 1975, p. 112-136 (spéc. p. 118, n. 34 : peu après 404) ; J. J. O'DoNNELL, Augustine's Classical Readings, dans Recherches Augustiniennes, t. 15, 1980, p. 173-175 (entre 400 et 415 et plutôt après 410 ; «G. Madec remains unconvinced of any need to postpone the date of completion of that work much past 404»).

16. Pour les dates extrêmes, cf. P. MONCEAUX, Histoire littéraire de VAfrique chrétien­ne, t. 5, Paris, 1923, p. 105 (fin 401) ; A.-M. LA BoNNARDtèRE, Recherches de chronolo­gie augustinienne, Paris, 1965, p. 36 (peu avant 405).

17. L'attitude d'Augustin à l'égard des païens a été récemment commentée par H. CHADWICK, Augustine on pagans and Christians : reflections on religious and social change, dans History, Society and the Churches. Essays in Honour ofOwen Chadwick, Cambridge, 1985, p. 9-27 ; L. STORONl MAZZOLANl, SanfAgostino e ipagani, p. 9-109.

Page 6: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

42 FRANÇOIS DOLBEAU

derniers mots de 34, 13 (LXX) : «Et vous jetterez au feu les statues de leurs dieux».

Tractatus sancti Augustini episcopi de testimoniis scripturarum contra donatistas et contra paganos.

1. Fidem parentibus nostris dei promissa fecerunt, fidem nobis dei dona impleuerunt. Li iUis promissum est nobis, /201v/ in nobis redditum est et illis. Duo sunt sensus corporis per quos intrat fides : auditus et uisus. Audierunt illi, uidemus nos. Sed et in nobis illi uident, et nos in illis audiuimus. Propterea et ipsam ecclesiam adloquitur deus : Audi, filia, et uide. Audi, inquit, et uide, et obliuiscere populum tuum et domum patris tui, quoniam concupiuit rex speciem tuam. Quis rex ? Sequitur et dicit : Quia ipse est deus tuus. Qualis ergo haec et quanta dignitas feminae, cui rex deus et cui deus maritus ? Audi, inquit, et uide, et obliuiscere populum tuum et domum patris tui. Aliquid figit in memoria, ut aliud toÛat de memoria. Erat enim sub alio patre et in alio populo. Midelibus quippe adhuc, et adhuc tenebris, dicebat dominus : Vos a patre diabolo estis. Populus autem impiorum diaboli filius et turba, pertinens tamquam membra ad caput perditum. Huius patris domum et hunc populum iubetur obliuisci audiendo et uidendo, ut etiam ipsa ex alio psabno respondeat in suis fidelibus : Sicut audiuimus, ita et uidimus.

7. S. Morin 13, 4 (= 110) : «Ipsa ecclesia sic est conpellata ; non ei dictum est, Vide filia et audi, audi, et uide : audi praedicta, uide completa». 7-10. Ps 44, 11-12 11-2 . P s 4 4 , l l 14.Cf.Eph5,8 14-5.Io8,44 18 .Ps47 ,9 .

M = Mainz, Stadtbibliothek 19, XVe s. Mac

f MPC = M ante, post correctionem Les corrections, effectuées dans le texte et parfois reportées en marge, sont

généralement d'une écriture plus fine, mais peut-être en raison d'une différence de plume : je ne suis pas sûr qu'elles contraignent à distinguer le réviseur du copiste.

4. et add. M in marg. 8. uide2 : uideo M

Page 7: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 43

2. Auditum est a patribus nostris : In semine tuo benedicentur omnes 20 gentes. Hoc uidetur a nobis, quia impleturin nobis. Auditum est : Erit

radix Iesse, et qui exsurget regnare in gentibus, in eum gentes sperabunt. De Iesse Dauid, de Dauid progenies Christi. Radix Iesse Christus regnat in gentibus, in eum gentes sperant. Sperant in regem suum prouinciales regis et serui dominantis et coheredes fratris. Hoc, sicuti est in uarietate uestis

25 reginae contextum, ita est nostris /202/ oculis fideique perspicuum. Dictum est enim de hac regina : Adstitit regina a dextris tuis in uestitu deaurato circumamicta uarietate. Quae uarietas uestis ? Numerositas linguarum. Aliter loquuntur latini, aliter graeci, aliter punici, aliter hebraei, aliter syri, aliter indi, aliter cappadoces, aliter aegyptii. Varietas

30 in colore, unitas in textu. Multi enim colores, textus unitate conclusi, depingunt, non scindunt. Varietas linguarum, sed non uarietas doctrina-rum. Varietas locutionis, sed unitas caritatis. Et quoniam* dicat aposto­lus : Gloria nostra haec est testimonium conscientiae nostrae, ubi oculi dei sunt, ubi conspectus eius cui placuimus, quia*, cum peccatores essemus,

35 remittendo nobis unde displicebamus, donauit nobis unde placeamus. Quia ergo hoc factum est ut possemus illius dono, non merito nostro, dicere cum apostolo et ex apostolo : Gloria nostra haec est testimonium conscien­tiae nostrae, propterea et de iUa regina dicitur : Omnis pulchritudo filiae regis intrinsecus. Veste forinsecus decoratur ad faciem, fide formatur

40 intrinsecus ad salutem. Vnde, nisi audiendo et uidendo, cui dictum est : Audi, filia, et uide, ut responderet, sicut diximus, et concineret et quodammodo resonaret omnibus membris suis : Sicut audiuimus, ita et uidimus ?

19-20. Gn 22, 18 (26, 4) - S. 22, 4 : «Diffusa est ecclesia per totum orbem terrarum. Ante mika annorum promissum est Abrahae : In semine tuo benedicentur omnes gentes...» ; Denis 24, 10 (= 113 A) : «In semine tuo... Nos autem uidemus quod illi promissum est...» ; Mayence 54 (f. 172 = Lorsch 8) : «Antequam essent haec omnia, scripta legebantur, credebantur et non uidebantur ; modo uidemus ea quae maiores nostri legebant... Ante multa milia annorum quando dictum est Abrahae : In semine tuo...» ; In ps. 147,16 : «Ecce ante milia annorum dictum est Abrahae : In semine tuo... ; quod ante milia annorum dictum est, et ab uno creditum, modo iam uidemus impletum». 20-1. Rm 15, 12 24. Cf Rm 8, 17 26-7. Ps 44, 10 33, 37-8. II Cor 1, 12 - S. Frangipane 5 (= 163 B) : «non tibi sufficit testimonium conscientiae tuae, in theatro pectoris tui, sub oculis dei». 38-9. Ps 44, 14 41. Ps 44, 11 42-3. Ps 47, 9.

29. siri M Il capadoces M 31. liguarum M 32. quoniam : an quomodo ? 34. an nisi quia ?

Page 8: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

44 FRANÇOIS DOLBEAU

3. Orbis terrarum christianis nudus erat et inopia gratiae siccus erat. 45 Vnus populus deum colens, natus ex Abraham stirpe carnis et serie gene-

rationis ; in quo populo erant multi sancti, prophetae, iusti, patriarchae, patres nostri ; ibi gratia in colendo deo, et meritum promerendi et spes accipiendi mercedem. Et haec una gens erat inter omnes gentes, ab hac gratia /202v/ uacuo toto orbe terrarum. Ventum est ad nostra tempora :

50 gens iUa una ab hac gratia sicca remansit, et irrigatus est orbis terrarum. Hoc apud patres nostros quomodo sit praesignatum, accipite. Post solutio-nem propono quod propositum solui solet. Itaque iam post istam praelocutionem cum dixero, ignoscite. In libro iudicum scriptum est quod Gedeon iturus ad proelium et pugnaturus pro patria contra alienigenas

55 signum petit. Videbatur signum petere ad praesens negotium, sed illi praesenti negotio signum illud non congruebat. Rem praesentem petebat, futuram praenuntiabat. Quid enim petit ? Accipite. Petit a deo ut uellus lanae poneret in area, in quo uellere uoluit inuenire pluuiam, ut illud ueUus humectum esset, area tota sicca. Petit alterum signum et dicit deo :

60 'Domine, ne irascatur mihifuror tuus. Petam adhuc alterum et temptabo adhuc iterum in uellere. Hoc peto ut tota area humecta sit, uellus siccum.' Accepit ; inuenit alio die siccum uellus, aream rigatam. Area est orbis terrarum, in ueUere populus iudaeorum. Totus orbis terrarum ista gratia uacuus erat, area ergo sicca erat. Haec gratia apud populum iudaicum

65 erat, sed in uellere. Quid est in uellere ? Non in manifestatione fidei, sed in nube secreti erat, sed in aperto non erat. Non erat ad ostendendum ut appareret, sed exprimendum ut manaret. Expressum est uellus, et impleuit peluem aqua. Nec frustra peluem. Etenim peluis a pedibus luendis dicta est, id est a pedibus lauandis, tamquam peluis quod pedes luat. Ergo et

70 ipsa expressio uelleris /203/ Christum manauit. Christus enim commen-dans humilitatem in pelue discipulis pedes lauit. Nunc ergo siccum uellus est, expressus est inde Christus. Vere expressus est, quia per pressuras

44. S. Morin 13, 4 : «Christianus populus toto orbe terrarum aliquando non erat : in prophetia legebatur, in terra non uidebatur ; modo autem et legitur, et uidetur». 53 seq. Cf. Idc 6, 36-40 60-1, 65. Idc 6, 39 67-8. Idc 6, 38 70-1. Cf. Io 13, 5.

48-9. post terrarum interpunxi : post gentes interpunxit M 52. propositum : an praepositum ? 53. prelocucionem MPC : prelocionem Mac 54. prelium MPC : bellum Mac Il aUenigenas Mac : -gena MPC ut uid. 68. peluem : peluim exspectares 72. esti add. M in marg.

Page 9: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 45

eiectus. Dixerunt enim coloni : Hic est heres, uenite, occidamus eum, et nostra erit hereditas. Et occiderunt eum, inquit, et eiecerunt eum extra

75 ciuitatem. Expresso uellere, foras aquam miserunt. De qua tamen ut humilitas extenderetur expressi, abstulit inde quos uoluit, et iit ad gentes, ut aliud signum impleret : sicco uellere, aream rigauit. Et haec fides non est in nube ueUeris, sed in aperta manifestatione : omnibus praedicatur, ab omnibus cognoscitur. Sacramentum habet in secreto, uerbum in publico.

80 Haec quemadmodum dicta sunt, ita sunt ; quemadmodum promissa, ita reddita. Sicut audiuimus, ita et uidimus, quia nobis in unitate dictum est : Audi, filia, et uide.

4. At uero haeretici, ab istius orbis compage separati, nec audire uolunt quod legunt nec uidere quod norunt. Ad nuptias inuitati sumus, sponsam

85 laudauimus et ex diuinis testimoniis commendauimus. Commendauimus nos nobis, immo nos dominus commendat omnibus. Ipse enim promisit, ipse exhibuit. Aperiant oculos et uideant quod audierunt. Audis mecum, uide mecum. fcnmo quod peius est, et audis mecum et uides mecum et non es mecum. Quid ergo mirandum est, fratres, si nolunt tenere pagani quod

90 spernunt, cum nolunt credere donatistae quod legunt ? Paganus codicem meum in flammam mittere uoluit, /203v/ ipsam scripturam detestatus est, ipsam persecutus est. Quid mirum, si dolet uiuere quod uoluit incendere ? Tu uero, haeretice, istum codicem te dicis a flamma seruasse. Quem noluisti ut incenderetur, agnosce cum profertur, audi cum legitur. Certe

95 in hoc codice est : In semine tuo benedicentur omnes gentes. Certe istas litteras ardere noluisti. Quare in eis cupiditate dissensionis arsisti ? Quare, obsecro, nisi quia mentiris, nisi quia te seruasse dicis, quod tu tradidisti ? Non quaeramus antiqua quae gesta sunt : codex ipse proferatur, ipse a flamma seruatus iudicet inter nos. Videamus quis ad flammam aeternam

100 pertineat, quis flammae temporali tradiderit codicem. Et qui incendere et qui tradere ausus est, perire illam uoluit, sed non periit. Seruata est, salua est : profertur. Quaeris a quo tradita, quaeris a quo seruata ? Proferatur, legatur. Qui crediderit, non tradiderit. Vis uidere quam mihi cara sit illa scriptura ? Legitur, et sequor. Vis uidere quam tibi odiosa sit ? Legitur, et

105 repugnas, resistis, alienas auditum. Cum aures in corde non habes, clausis-

73-5. Mc 12, 7-8 81. Ps 47, 9 82. Ps 44, 11. 95. Gn 22, 18 (26, 4) 105. S. 380, 1 (= Mayence 6) : «Nolite habere cor in

auribus, sed aures in corde».

75. ciuitatem : uineam exspectares 81. ita et M in marg. : sic Mac

96. dissencionis M 101. seruata MPC : saluata Mac 103. non MPC : et non Mac Il uidere MPC : credere Mac 105. repungnas M™

Page 10: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

46 FRANÇOIS DOLBEAU

ti cor tuum ; pulsat scriptura quam te seruasse dicis, et non aperis. Si uere seruasti istum codicem, melior est arca tua quam cor tuum. Sed absit ut credam te quaesitum seruasse, quod lectum uideo recusasse. De codice seruato uis concinnare crimen meum, de codice lecto ostendo crimen

110 tuum. Paganus, si non credit, odit quod lego ; tu, qui te non uis uideri ad impietatem perductum per paganum, uicisti impietate paganum. /204/ DIe odit et proicit, tu tenes et negas. Me dicis incendisse testamentum, quem uides tenere hereditatem ; te dicis seruasse testamentum, cum te feceris exhereditatum. Testamentum profero, testamentum lego : non uis ut

115 proferam, tu profer. A te proferatur, quod pro me legatur. Tu profer, tu tene, tu aperi, uide, lege. Manus tenentis, oculi uidentis, lingua sonantis mihi militant. Ex te, contra te, ago causam meam. IHe qui recitat codicem in congregatione tua, lector est tuus, testis est meus. Sed isti audiunt et uident, iUi nec audiunt nec uident. Transeamus ab his et sinamus eos, si

120 fieri potest sine studio animositatis, de sua impietate cogitare. 5. Pagani autem reliqui, adhuc ideo reliqui, ut adhuc habeat fides nostra

reprobatores, ut deum habeat probatorem. Adloquatur eos, et sciant quia quod fit scriptum est antequam fieret, et praedictum est quia futurum erat ; et non expauescant quia fit quod ipsi nolunt, sed credant quia fit

125 quod deus promisit futurum. Vellent illi fieri uoluntatem suam, sed deus maluit implere promissionem suam. Non irascantur. IUe melior, puto, ille potentior. Quantumlibet superbi sint, maior est deus. Pauca ergo quae pro temporis angustia potuimus, de scripturis sanctis excerpsimus, quomodo praedixerint prophetae futurum quibusdam temporibus ut idola de medio

130 toUerentur, et hoc impletum est, quemadmodum praedixerunt futurum ut ecclesia per orbem totum diffunderetur, et sic impletum est. Non ergo multum succenseamus paganis, quia nolunt credere de idolis, cum haeretici nolint /204v/ credere de ecclesia. Vtrique uident, utrique non credunt, sed alii negligunt, alii legunt. Non tantum pagani crimen est non

135 credere quod negligit, quantum haeretici non credere quod legit. Sed tamen et pagani eo ipso quo implentur quae praedicta sunt, debent agnoscere praedictorem et impletorem. Quae ergo dicta sunt de hac re, accipite.

112-4. S. Mayence 54 (f. 172) : «Sine causa litigant haeretici cum ecclesia Christi ; parum est quia exheredari uoluerunt, et heredibus calumniantur».

107. tua : tuam Mac 112. dicis iterauit Mac 114. exheredatum exspectares 116. ligua M 119. hiis M

121. ut iterauit Mac 122. adloquatur scripsi : alloquantur M

Page 11: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 47

6. in libro sapientiae scriptum est ita : Propter hoc et in idolis nationum 140 erit respectus. Tamquam enim non respiciebat deus diu adorata idola, diu

sacrificatum idolis. Qui semper uidet, aliquando respexit. Vidit ad patientiam, respexit ad uindictam. In idolis, inquit, nationum erit respec­tus, quoniam creaturae dei ad odium factae sunt. Irritant enim deum de creaturis dei. Quomodo irritant de creaturis deum ? Faber enim fecit

145 deum, sed deus lignum. Aurifex fecit idolum, sed deus aurum. Quid de re* illius facis quod oderit, de creatura dei formas male quod oderit ? Tu bene formare quod diligat. fcnaginem tuam uis ponere in ligno, imaginem dei recipe in te. Quid deles intus et quid sculpis foris ? Creaturae, inquit, dei ad odium factae sunt, et in temptationes animis hominum, et in

150 muscipulam pedibus insipientium. Initium enimfornicationis est exquisitio idolorum. Si laudatur mulier habens multos uiros, laudetur et anima colens multos deos. Si adultera est mulier per ueros uiros, quanto magis anima per falsos deos ? Initium enimfornicationis est exquisitio idolorum, et adinuentio illorum corruptio uitae. Ecce quomodo addixit, uideamus

155 quid praedixit : Ne-/205/-que enim erant ab initio neque erunt in perpe-tuum.

7. Dicit etiam Zacharias similis* propheta : In die illo. Videte quid dicat, et agnoscite diem. Diem quippe ponit pro tempore, sicut apostolus : Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis. Quid ergo Zacha-

160 rias ? In die illa erit locus apertus domui Dauid. Hoc est illud quod dicebam clausum esse in uellere, apertum in area. Erit locus apertus, erit ecclesia manifesta. Quid est erit locus apertus ? Non potest ciuitas abscondi super montem constituta. Erit locus apertus domui Dauid. Et erit in die illa, exterminabit dominus nomina simulacrorum a terra, et in

165 totum non erit illorum mentio. Audiant ista pagani. Videant hoc fieri quod praedictum est. Si amant diuinationem, agnoscant diuinitatem. Quid

139-40, 142-3. Sap 14, 11 - Cf. S. Denis 24, 9 ; Mayence 9 (f. 35 = version augmentée de Mai 19). 148-51. Sap 14, 11-12 153-4. Sap 14, 12 155-6. Sap 14, 13 - Les citations patristiques de Sap 14, 11-13 ont été rassemblées par W. THiELE, Sapientia Salomonis, Freiburg, 1977-85, p. 500-502 (Vetus Latina 11/1).

157. Za 13, 1 159. II Cor 6, 2 160-2. Za 13, 1 - Cf. supra § 3 162-3. Mt 5, 14 163-5. Za 13, 1-2.

143. factae : fracte MPC 146. re conieci : de iterauit M Il tu : et tu Mac 148. deles MPC : debes Mac 154. corruptio conieci : corrupte M 155. quid MPC : quomodo Mac

157. similis MiJC legitur Il illo : illa ex hoc quod sequitur exspectares Il post uidete add. illo Macfort. recte 160. locus M in marg. : domus Mac

debeaupu
Crayon
Page 12: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

48 FRANÇOIS DOLBEAU

pro magno eunt ad unum delirum mathematicum de uno homine consultum - et plura falsa quam uera dicat per casum, qui in falsis facit occasum - ? Quid ergo mathematicum uult audire dicturum de uno

170 homine ? Audiat deum praedicentem de humano genere. De terra delentur nomina idolorum, scribuntur in caelo nomina christianorum.

8. Dicat etiam Isaias : Humiliabitur et cadet iniuria hominum, et exaltabitur dominus solus in illa die, et omnia manufacta abscondent, inferentes in speluncas et cauernas petrarum. Videte si non est, uidete si

175 non fit, uidete si mentitur scriptura. Quasi nos idola quaeramus et non cultores idolorum cultores dei facere uelimus, abscondunt in terra, abscondunt in spelunca, abscondunt in cauerna petrae. Vbilibet abscondant, inde eruitur, cum in corde euertitur*. /205v/ Quam multi deos suos falsos peruersi absconderunt, et correcti prodiderunt. Nam

180 omnino duo ipsa genera hominum uidemus esse in ecclesia, immo unum inde genus in ecclesia, alterum iam in uicinitate ecclesiae, et eorum qui abscondunt, et eorum qui repellunt et proferunt. Utrumque genus praedixit deus. Audistis de genere abscondentium, audite de genere prodentium atque proicientium in ipso capitulo, in uno Isaiae testimonio :

185 Exaltabitur, inquit, dominus solus in illa die, et omnia manufacta abscondent, in speluncas et in cauernas petrarum et in scissuras terrae, a facie timoris domini, a claritate fortitudinis eius, cum exsurrexerit confringere terram. Quid est confringere terram ? Terrere terrenos. Propterea omnem audacem, si timuerit, dicimus timore confractum. Non

190 mirum quia terra timet, caelum enim tonat. In scripturis propheticis tonitrua sunt. Ergo abscondent illi. Quid alii ? Etiam ipsi a timore, sed meliore. IHi a timore legum abscondunt, isti a timore diuinae legis proferunt et proiciunt. In utrisque timor est, sed timore alii proficiunt, alii deficiunt. De abscondentibus audiuimus, aliud genus audiamus. In illa

195 enim die expellet homo abominationes suas argenteas et aureas quas fecerunt. Mirum est expelli aurum et argentum : expeUit pietas quod amat impietas. Expellunt abominationes suas, numquid non expeUunt et ligneas,

172-4, 185-8. Is 2, 17-19 194-6, 199-202. Is 2, 20 - Cf. R. GRYSON, Esaias, Freiburg, 1987, p. 107-109 (Vetus Latina 12, fasc. 2). 197. S. Mayence 13 (f. 65 = Lorsch 5) : «Simulacra gentium argentum et aurum. Noluit dicere lapidem et lignum, sed quod pro magno habent, quod pretiosum putant, electa eorum sibi irridenda proponit. Argentum quidem et aurum, sed tamen opera manuum hominum».

168. per add. M in marg. Il falsis add. M in marg. 169. dicturum M in marg. : deHrumM^

178. posteuenhuT subaudi idolum 181. inter indeef genus anteposuit predixit deus audistis de genere abscondencium M 183. deus MPC : ihesus Mac 184. ysaye M 197. non add. M in marg.

Page 13: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 49

expellunt et testeas, expeUunt et lapideas ? Tamen ad commendationem deuotioris animi, expellunt, inquit, aureas et argenteas. Quid amat, qui

200 iam aurum non amat ? Quae damna timet, qui dam-/206/-na auri argentique non timet ? ExpeUunt abominationes argenteas et aureas quas fecerunt adorare. Vana et noxia illi abscondunt, iUi expellunt : abominatio tamen tollitur. Tollatur, atque utinam ut de locis terrarum, sic de cordibus terrenorum. Per manus seruorum suorum deus de locis tollat haec, per

205 manum suam de cordibus. 9. Audiamus etiam Hieremiam. Quamuis hoc hesterno etiam die

commemorauerim, dulce est nimis et hodie repetatur - non enim possumus fastidire - : Domine, uirtus mea et auxilium et refugium meum in die malorum. Non iam refugium meum lapis et lignum, non iam

210 refugium meum aurum et argentum, opera manuum hominum. Non, inquit, confugio ad eos qui ftigere non possunt : Pedes enim habent et non ambulant. Domine, refugium meum in die malorum, in die temptationum, in die laboris huius, in die infirmae uitae, in die suspiriorum ex desiderio supernae Hierusalem. Quamdiu enim non sumus ubi esse cupimus, dies

215 malorum est. in spe gaudemus, nondum in re. Lide et in alio psahno : Deduxisti me quia factus es spes mea. Spes nostra in uia, cum ducit. Et quomodo refugium ? Turris fortitudinis a facie inimici. Quid ergo de idolis, quid futurum erat ? Ad te, inquit, gentes uenient ab extremo terrae et dicent : Quomodo mendaciapossideruntpatres nostri ? Ipsum quomodo

220 admiratio est filiorum de errore patrum suorum, tamquam dicant : Quomodo prudentes erant maiores, quomodo ista coluerunt, quomodo rectitudinem suam ante lignum et lapides curuauerunt, quomodo relinquentes a quo facti sunt possiderunt uana quae fecerunt, quomodo mendaciapossideruntpatres nostri ? Quae sunt iUa mendacia ? Simulacra,

225 /206v/ et non est in eis utilitas. Solent enim auaris nonnullis uideri aliquando utilia mendacia ; et iurat negotiator ut carius uendat, in lucro iurat ut acquirat, in lucro mentitur ut acquirat, in idolo mentitur ut pereat. Nec in illis mendaciis utilitas est, si ueram et salubrem utilitatem cogitemus. Sed uel illa est quae uidetur hominibus, quae putatur ab

230 imperitis ? Hic quid tandem erogas ut fabrum conducas, erogas ut pascas*, erogas ut ornes, erogas ut coUoces, erogas ut sacrifices ? Totum erogas ut nihil acquiras, multa perdas ut pereas.

208-9. Ier 16, 19 210. Ps 113, 12 211-2. Ps 113, 15 212. Ier 16, 19 216. Ps 60, 3-4 217. Ps 60, 4 218-9, 223-5. Ier 16, 19.

202. illii : illa Mac 203. de locis conieci : deletis M 204. de locis add. M in marg.

206. iheremiam M 214. iherusalem M 215. et : est et Mac 219. lege possede-runt hic et infra 229-30. sed — imperitis : in M haec sententia non est interrogatiua 230. locus suspectus 232. perdas : an perdis ?

Page 14: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

50 FRANÇOIS DOLBEAU

10. Item Hieremias : Secundum uias gentium ne ambulaueritis. Eia, fratres mei, nemo uestrum defendat idola. Omnis idoli defensor cultori

235 uicinusest. Secundum uias gentium ne ambulaueritis, et a signis caeli nolite metuere, quoniam timent ea aspectus eorum. Quoniam legitimum est gentium timere a signis caeli, id est eligere dies quando proficiscaris, quando uxor ducatur, quando tela erigatur et quando alia* discindatur, quoniam legitima eorum uana sunt. Et audi iam de idolis : Lignum est de

240 silua excisum, opusfabri et conflatio argenti. Rem notam uidetur dicere, sed nimis surdus est cui dicit. Excitat eum tamquam a somno, ut uideat et corde quod uidet oculis. Opusfabri et conflatio, argento et auro adornata suntf in incudibus et clauis firmauerunt ea, et non mouebuntur. Per se enim non mouebuntur : mobiles corpore portant immobilem. Non porta-

245 rent immobilem mobiles corpore, si essent immobiles corde. In incudibus et clauis firmauerunt eat et non mouebuntur. Argentum caelatum. Et additum est : Non ambulabunt. A Tharsis ueniet aurum Ophaz- pretiosum aurum et magnum -, et manus artiflcum*, /207/ opus artificum omne, hyacinthum et purpuram uestient ea*. Sublati tolluntur, quoniam non

250 ingrediuntur. Nolite timere ea, quoniam non laedent, et bonum non est in illis. Sic dicetis eis. Quid dicemus eis ? DU qui caelum et terram non fecerunt, pereant de terra et de sub caelo. Quid est sic dicetis eis ? Christiani estis, prophetam auditis : sic dicite eis, nolite tacere. DU qui caelum et terram nonfecerunt, pereant de terra et de sub caelo. Numquid

255 de caelo, ubi numquam fuerunt ? Aduertant ista praedicta et illi cultores, aduertant et credant. Pereant isti de sub caelo, illi scribantur in caelo. Certe sic dicitis eis* ; nolite seduci ab eis qui dicunt : 'Nec colas nec deri-deas'. Accipe potius, christiane, prophetam ; deum audi potius per prophetam : Dicetis eis : dii qui caelum et terram nonfecerunt, pereant de

260 terra et de sub caelo isto. Et tamquam diceret : 'Quem colam, cum illi

233, 235-6. Ier 10, 2 237-8. D'après Césaire d'Arles, les personnes supersti­tieuses choisissaient avec soin le jour de leur départ en voyage (S. 54, 1 ; 193, 4), et s'abstenaient le jeudi de travailler la laine (S. 13, 5 ; 52, 2 : «mulieres infelices, quae in honore louis quinta feria nec telam nec fusum facere uellent»). 239-40. Ier 10, 3 242-3, 245-6. Ier 10, 3-4 246-54. Ier 10, 9 + 5 + 11 (LXX) 253-4. In ps. 98, 2 : «Non dixit : dii qui caelum et terram non fecerunt, pereant de caelo et de terra, quia numquam fuerunt in caelo». 259-60. Ier 10, 11.

233. iheremias M 238. alia (sc. tela) scripsi dubitanter : aia (id est anima) M 241. post cui add. uidetur Mac 243-4. per se — mouebuntur add. M in marg. inf. 247. ofaz M 248. artificum M in marg. (ut uid.) : aurificum ex graeco exspectares Il opus add. M in marg. Il ante omne interpunxit M 249. iacinctum M Il uestient ea scripsi ex graeco : uestientes M 257. sic dicitis eis scripsi : dicitis eis si dicitis eis Mac

dicitis eis si MPC

Page 15: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 51

perierint ?', Deusfecit caelum et terram in uirtute sua. Quid uis colere terram, cum terra et in terra et tu factus ex terra, habes deum fundantem terram ? Non a te recessit opere, non est alienus et a corde. Ipse fecit quod calcas, ipse fecit quod suspicis, ipse est in quem credis. Deus fecit

265 terram in uirtute sua, fundauit orbem terrae in sapientia sua. Forte de Christo non dixit qui dixit : Deus fecit terram in uirtute sua, fundauit orbem terrae in sapientia sua ? Paulum apostolum audi : Christum dei uirtutem et dei sapientiam. Extendit caelum et multitudinem aquarum in caelo et eduxit nubes ab extremo terrae,fulgura in imbresfecit et eduxit

270 lumen de thesauris suis. Fatuatus est omnis homo ab scientia suat et confusus est omnis artifex super sculptilia suat quoniam mendacia confla-/207v/-uerunt, non est spiritus in eis. Vana sunt, opera illusa, in tempore uisitationis suae interibunt. frrtereunt falsi dii, sed tu non remansisti sine deo uero, si sis Iacob filius minor, cui seruit maior. Pereant dii falsi, tene

275 tu uerum. Audi enim quid sequatur : Non est huiusmodi portio Iacob. Ista uana, isti dii falsi peribunt, sed non perit portio Iacob. Portio Iacob : hereditas Iacob. Hereditas Iacob quam dat deus, an ipse deus ? Audeo dicere quia ipse deus. Accipio psabnum, euidens sententia est : Domine, pars hereditatis meae. Non est huiusmodi portio Iacob, quoniam quifinxit

280 uniuersa, hic est hereditas eius, dominus nomen eius. 11. Audiuimus praedicta, quae futura sint idolis ; audiamus praecepta,

quae facienda sunt idolis. Nemo dicat : 'Peritura <...>'. <Peritura*> certe dicta sunt simulacra : perdat iUe*. Tu quid frangis ? Sed deus per illos ea uoluit perdere, quos noluit perire. Et inducet te, inquit, ad amorrhaeum et

285 ethaeum et pheresaeum et chananaeum et gergezaeum et euaeum et iebusaeum, et exteram eos. Non adorabis deos illorum neque seruies eis. Non facies secundum opera ipsorum, sed deponendo depones et

261, 264-7. Ier 10, 12 267-8. I Cor 1, 24 268-73. Ier 10, 12-15 274. Cf. Gn 25, 23 275-6. Ier 10, 16 278-9. Ps 15, 5 279-80. Ier 10, 16.

284-8. Ex 23, 23-24.

262. post ex terra interpunxit M 271. omnis uix legitur Il artifex : aurifex ex graeco exspectares

282. sunt : sintfort. legend. Il lacunam indicaui et peritura iteraui 283. dicta add. M in marg. inf. Il ille scripsi : illa M ut uid. 284-6. amorreum et etheum et phereseum et cananeum et gergezeum et eueum et iebuseum M

debeaupu
Crayon
Page 16: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

52 FRANÇOIS DOLBEAU

confringendo confringes simulacra eorum. Et : Ecce ego eiciam ante faciem uestram amorrhaeum, chananaeum et ethaeum et pherezaeum et

290 euaeum et gergezaeum et iebuzaeum. Ne ponas testamentum cum eis insidentibus terram, in quam introibis ad eos, ne sit tibi offensio in uobis. Aras eorum deponetis et titulos eorum confringetis et lucos eorum excidetis. Non enim adorabitis deos alienos. Dominus enim deus zelans est, nomen eius deus zelator. Audite, fratres, exhorrescitis quia dictum

295 est : Dominus zelans est. O anima ecclesiae, o illa coniux, times /208/ uirum zelantem : serua castitatem.

288-94. Ex 34, 11-14 295. Ex 34, 14 - In ps. 66, 4 : «O anima ecclesiae».

288. et (ecce) add. M in marg. 289. amorreum cananeum M Il et1 add. M supra Un. 289-90. etheum et ferezeum et eueum et gergezeum et iebuzeum M 295. coniunx M

debeaupu
Crayon
Page 17: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 53

B. CVM PAGANI ESTGREDERENTVR

Mayence n° 61 (Mainz I 9, f. 208-219) ; Possidius X^ 73 : «Sermo habitus et ^oset coni. Wilmart) cum pagani ingrederentur» ; Lorsch 7 : «Habitus Boseth cum pagani ingrederentur». On possédait déjà, sans le savoir, trois courts extraits de cette pièce, qui constituent la partie centrale du sermon 97 A {Bibliotheca Casinensis II, 114-115)1. Le responsable du centon cassinien a respecté en général la teneur du texte, mais l'ordre selon lequel il a disposé ses emprunts est inversé par rapport à la séquence originale. Les phrases réemployées dans le sermon 97 A sont signalées ci-dessous entre accolades ({...})2.

Argument,- Avec les yeux de la chair, l'homme est incapable de s'éleverjusqu'à la transcendance divine. Ceux qui verront Dieu sont les cœurs purifiés par la foi. De même que l'aveugle, s'il veut être guéri, doit se fier aux paroles de son médecin et supporter l'âpreté des coUyres, celui qui désire Dieu doit, en se dépouillant de sa superbe, accepter les remèdes du Christ. Il faut croire afin de voir. L'accomplissement visible des prophéties réduit sans cesse le champ de la foi. Il est donc urgent pour l'incroyant de suivre les prescriptions du Christ et de boire à sa coupe d'humilité.

Circonstances, - Ce nouveau sermon offre un intérêt exceptionnel, car Augustin l'a prêché face à une assemblée où se côtoyaient païens et chrétiens. Le verbe «ingredi», qui figure dans le titre, doit être entendu au sens matériel : les païens sont à l'intérieur de la basilique, ils ont entendu chanter le psaume 21, 5 (§ 4), et ce sont eux qu'Augustin cherche en priorité à initier au mystère d'un Dieu «qui habite une lumière inaccessible3». Ceux qui hésitent encore à croire sont priés en finale de quitter les lieux, afin de permettre le déroulement normal de la synaxe

1. Republié de façon critique par G. MoRiN, dans Miscellanea Agostiniana, t. 1, Romae, 1930, p. 416-418 (= PLS 2, col. 533-535).

2. Les trois extraits (§ 18, 20 et 21) correspondent dans l'édition Morin aux pages 417, 8-11 ; 416, 27^17, 7 ; 416, 12-27.

3. Sur les échelons à gravir avant de contempler le mystère, voir les paragraphes 8-10. La première partie de Mayence 61 est à joindre au dossier finement commenté par S. POQUE, L'expression de Vanabaseplotinienne dans laprédication de saintAugustin et ses sources,dmsRecherchesAugustiniennes, 10, 1975,p. 187-215.

debeaupu
Crayon
Page 18: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

54 FRANÇOIS DOLBEAU

(fin du § 27)4. Les derniers mots du texte (§ 28) sont à interpréter comme un «Post tractatum», isolé de ce qui précède par la note suivante du sténographe : «Et postquam pagani egressi sunt5». Augustin y demande aux chrétiens de favoriser, par la pureté de leurs mœurs, la conversion de ceux qui ne croient pas encore.

Selon le catalogue de Lorsch, ce sermon aurait été prononcé dans un lieu appelé Boseth, qui n'est pas encore localisé avec certitude6. Augustin y séjourna au moins deux jours, car il avait déjà prêché la veiUe devant le même auditoire (§ 28).

Une ciuitas, portant le nom de Boseîh Amphoraria, est mentionnée dans la Passion du martyr numide, Mammarius (BHL 5205). La présence de l'adjectif laisse penser qu'il existait au moins une seconde Boseth. Les Actes de la Conférence de 411 confirment cette hypothèse, dans la mesure où trois évêques y sont qualifiés de Boseîanus : d'une part Hilarus, un donatiste converti qui est sans adversaire ; d'autre part le catholique Palatinus et son compétiteur Felix7. Mesnage a supposé jadis que le siège d'Hilarus devait être en Numidle et se confondre avec Boseth Amphoraria, étant donné que le Donatiste qui intervint à son sujet fut Petilianus de Cirta8. Pour des raisons toponymiques, il propose de situer l'autre Boseth en Proconsulaire, sur la route menant de Musti à Assuras9.

Où Augustin a-t-il exactement prêché ? Dans les discussions ultérieures, il conviendra, à mon avis, de tenir compte de YIndiculwn de Possidius et du catalogue de Lorsch. Dans ces deux documents, le sermon de Boseth en précède un autre qui fut prêché à Tignica (= Mayence 54). Or l'emplacement de Tignica ne fait aucun doute. Cette localité, qualifiée

4. Faut-il en déduire que les païens ébranlés par le sermon étaient autorisés à rester, au même titre que les catéchumènes ? Étant donné qu'en principe le renvoi de ces derniers suivait immédiatement l'homélie, je comprends mal comment se sont déroulés exactement les faits. On savait déjà qu'Augustin avait correspondu avec de nombreux incroyants et qu'à Calama, en 408, il avait même reçu une délégation païenne (cf. Epist. 91, 10). Ce qui me semble ici capital est la présence de païens dans une assemblée de prière, à l'intérieur d'une basilique. Ce phénomène s'explique-t-il par la curiosité de gens cultivés à l'égard d'un orateur célèbre, ou plutôt par les pressions qu'aurait exercées un notable vis-à-vis de paysans travaiUant sur ses terres ?

5. Deux autres «Post tractatum» ont été transmis par Mainz 19, aux feuiUets 71-72 (De sepultura caîhecuminorum = Mayence 15 [inédit] ; Lorsch 9b) et 119v-120 (= Morin Guelf. 25). La rubrique du f. 119v est «Exhortatio sancti Augustini post sermonem».

6. Cf. O. PERLER et J.-L. MAffiR, Les voyages de saint Augustin, Paris, 1969, p. 407-408.

7. Gesta conlationis 1120,29 ; 126, 99-101 ; 202, 26-27. J'adopte ici le texte corrigé par S. LANCEL, Gesta conlationis Cathaginiensis anno 411, Turnholti, 1974 (CCSL 149 A) : le ms. unique distingue en fait Bofet. et Boset.

8. J. MESNAGE, L'Afrique chrétienne, Paris, 1912, p. 184-185. 9. D'où la localisation traditionnelle du siège épiscopal de Boseth, par exemple chez F.

VANDERMEER et Chr. MOHRMANN, Atlas de l'Antiquité chrétienne, Paris-BruxeUes, 1960, carte 22.

Page 19: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 55 de plebs lors de la Conférence de 411, était située sur la route de Carthage à Thagaste, entre Membressa et Musti et se confond avec Tactuelle Aïn Tounga10.

Les noms de Boseth et de Tignica ne figurent ni chez Possidius ni dans le sermonnaire de Mayence : ils se lisent uniquement dans le catalogue de Lorsch (sous les numéros 7 et 8). Ils y sont d'ailleurs associés à celui de Chusa (n0 18), qui n'a pas été non plus localisé à l'époque moderne11. Parmi les sermons inédits, il est patent que plusieurs ont été prononcés en dehors d'Hippone par exemple Lorsch 9b = Mayence 15). On peut donc formuler l'hypothèse que la collection de Mayence-Lorsch a recueilli quelques éléments d'une tournée de prédication dans les campagnes de Proconsulaire intérieure, durant laquelle Augustin s'est attaché à convertir les païens et à rallier les Donatistes.

En quelle année le sermon Mayence 61 a-t-il été prononcé ? C'est la conversion des païens qui est à l'ordre du jour : une telle préoccupation suggère aussitôt la décennie 399-409, qui vit la rédaction du De consensu euangelistarum, du De diuinatione daemonum et des Quaestiones sex contra paganos (= Epist. 102). La loi de janvier 399 doit déjà remonter à quelques années, car peu nombreux sont les païens qui résistent encore, selon Augustin, aux tentatives de conversion : «Iam pauci foris remanse-runt et adhuc disputant (§ 25)».

Un argument interne amène à dégager un terminus post quem plus précis. Parmi les signes des temps, qui manifestent l'accomplissement progressif des anciennes prophéties, Augustin fait état d'une visite impériale à Rome : «Veniunt modo reges Romam (§ 25)... Veniunt, ut dicere coeperam, reges Romam (§ 26)». Le choix du présent et l'emploi de l'adverbe modo sont ambigus : correspondent-ils à une constatation de portée générale ou à l'évocation d'un fait d'actualité ? Les détails founis par Augustin prouvent qu'il s'agit en réalité d'un événement encore frais dans les mémoires : l'empereur, négligeant de visiter le Mausolée d'Hadrien, aurait déposé son diadème : «posito diademate (§ 26)», devant la tombe de saint Pierre.

De quelle visite impériale peut-il s'agir ? Depuis 389, la famille impériale ne résidait plus sur le Palatin. C'est pourquoi l'entrée triomphale d'Honorius à Rome, le 1e r janvier 404, soigneusement orchestrée par Stilicon, eut un retentissement extraordinaire12. Cet aduentus, qui marquait le début du sixième consulat d'Honorius et fêtait les victoires de Stilicon sur les Goths, fut célébré par un Panégyrique de

10. Gesta conlationis I133 ; MESNAGE, p. 162-163 ; PERLER-MAIER, p. 410-411. 11. PERLER-MAIER, p. 409. 12. Cf. (entre beaucoup de références possibles) É. DEMOUGEOT, De l'unité à la

division de l'Empire Romain 395-410, Paris, 1951, p. 283 seq. ; A. CAMERON, Claudian. Poetry and Propaganda at the Court of Honorius, Oxford, 1970, p. 382-389 ; M. McCORMICK, Eternal victory. Triumphal rulership in late antiquity, Byzantium and the early medieval West, Cambridge-Paris, 1986, p. 51, 84-90 et 118. Le poème de Claudien est actuellement considéré comme notre unique source sur la cérémonie du ler janvier 404.

Page 20: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

56 FRANÇOIS DOLBEAU

Claudien et commémoré par le dernier arc à être édifié sur le territoire de la Rome antique. Il y eut ensuite d'autres séjours impériaux à Rome, notamment en 407-408, mais seul Yaduentus de 404, survenant après une très longue absence, était susceptible de frapper les imaginations au point d'être interprété par Augustin comme un signe des temps. Le sermon Mayence 61 doit donc être daté de quelques semaines, ou de quelques mois au plus, après le lerjanvier 404.

Par la suite, Augustin évoquera souvent cet abaissement de Yimperator devant le piscator, mais sans employer l'adverbe modo, et en substituant au Mausolée d'Hadrien un banal templwn imperatoris. C'est le cas par exemple dans Mayence 55 (= s. 341 augmenté), où l'aiïusion reste tout de même située dans une chronologie : «Temporibus enim nostris, uenit imperator in urbem Romam. Ibi est templum imperatoris, ibi est sepulcrum piscatoris. Itaque ille ad deprecandam a domino salutem imperator pius atque christianus non perrexit ad templum imperatoris superbum, sed ad sepulcrum piscatoris (Mainz 19, f. 174v)». La déposition du diadème est encore évoquée dans YEnarr. in Ps. 65, 4, qui possède aussi d'autres motifs en commun avec Mayence 61 : «Melius est ut Romam cum uenerit imperator, deposito diademate, ploret ad memoriam piscatoris, quam ut piscator ploret ad memoriam imperatoris». Les autres reprises du thème (Enarr. in Ps. 86, 8 et 140, 21 ; Serm. 335 C et 381) sont moins détaillées, mais pourraient aussi être exploitées à des fins chronologiques13.

La datation proposée ici de Mayence 61 devra être vérifiée. EUe invite naturellement à se poser la question : connaissait-on déjà un voyage d'Augustin dans les campagnes de Proconsulaire au cours de l'année 404 ? La réponse est positive, à cause des faits suivants. Le Contra Cresconium fut rédigé entre février 405 et le début de 406 ; or Augustin y rapporte qu'il s'est rendu peu auparavant à Membressa, Abitinae, Musti et Assuras, où il effectuait une enquête sur des conflits survenus, au sein même de l'ÉgUse Donatiste, entre Primianistes et Maximianistes14. O. Perler et J.-L. Maier ont daté ce déplacement de l'été 404, en supposant qu'Augustin l'avait effectué au retour du Concile carthaginois de juin 40415. Il se trouve que la bourgade de Tignica est située entre Abitinae et Musti, à peu près à mi-chemin entre ces deux viUes. Quant au heu-dit Boseth,

13. J'estime que Ps. Auc, s. App. 205, fait aussi écho à la visite de 404. 14. PERLER-MAiER, p. 252-254. Les évêques Salvius de Membressa, Felicianus de

Musti et Praetextatus d'Assuras comptaient parmi les principaux tenants du parti Maximianiste : cf. A. DE VEER, L'exploitation du schisme maximianistepar saintAugustin dans sa lutte contre le donatisme, dans Recherches Augustiniennes, t. 3, 1965, p. 219-237. Le recours direct aux archives de Musti est confirmé par une aUusion de la lettre 76, écrite au plus tôt en 403. Notons qu'on ne peut à la fois maintenir cette lettre en 403, comme le font PERLER-MAlER, et dater l'enquête d'Augustin de l'été 404.

15. Le choix de la saison repose en fait sur deux postulats : Augustin passe habituel­lement le temps pascal à Hippone ; il répugne à voyager en hiver. Le second de ces postulats est fragile, puisqu'A.-M. La Bonnardière date certaines Enarrationes in psalmos, prêchées à Carthage, de décembre 409 (cf. Recherches Augustiniennes, t. 11, 1976, p. 52-90) ; l'un des nouveaux sermons (De oboedientia = Mayence 5 = Lorsch 20) prouve d'autre part, sans discussion possible, la présence d'Augustin à Carthage les 22 et 23 janvier d'une année antérieure à 411 (le primat de Numidie est toujours Xanthippe). Si Augustin est rentré directement de Carthage après le concile de juin 404, on comprendrait mal qu'il soit retourné en Proconsulaire dès l'automne. Mais rien n'empêche, à mon sens, de situer la mission d'enquête dans les mois précédant les fêtes de Pâques (fin de l'hiver et début du printemps 404).

debeaupu
Crayon
Page 21: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 57 si Ton accepte la localisation jadis suggérée par Mesnage, il est aussi à mi-route entre Musti et Assuras. Ü ne semble pas qu'Augustin ait eu occasion de se rendre à nouveau dans cette zone, avant l'été 407, lorsqu'il dut se rendre de Carthage à Thubursicu Numi-darum16.

A l'exception de quelques bizarreries, signalées par des astérisques, et d'une courte lacune, qui sera peut-être comblée après recours à une lampe à ultra-violets (§ 17), le texte d'Augustin paraît s'être transmis de façon correcte. Des nombreux copistes qui se sont réparti la tâche de transcrire Mainz I 9, le scribe des sermons 60 et 61 se révèle l'un des plus soigneux, et certaines de ses erreurs ont en outre été corrigées après relecture. Mais il subsiste, au chapitre 12, un lapsus d'Augustin lui-même, qui cite à la suite deux versets du même psaume 26, en introduisant le second par la formule : «in alio psahno».

16. Cf. PERLER-MAIER, p. 263-266.

Page 22: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

58 FRANÇOIS DOLBEAU

Sermo sancti Augustini cum pagani ingrederentur.

1. Exhortari nos et consolari sermo dei non cessat promissis fidelibus et salubribus minis. Nam neque non amare neque non timere nobis expedit. Vt autem amandus est promissor deus, ita timendus est commina-

5 tor. In neutro fallit audientem, in neutro decipit credentem. Nemo in animo suo dicat : 'Vera promittit, sed falsa minatur'. Vtrumque uerum est. Ama et time. Sine ulla dubitatione uenturus est qui iam uenit. Venit autem ut te doceret patientiam, uenturus est ut coronet patientiam. Coronabit profecto cum uenerit, quod docuit cum uenisset. Et quod

10 minatus est cum uenisset, cum uenerit irrogabit. Sunt autem duo haec : promissio dei, uita aeterna ; comminatio dei, poena aeterna. Si nondum nosti amare quod pollicetur, timere incipe quod minatur. Ita enim et scriptum est : Initium sapientiae timor domini. Iohannes autem apostolus dicit : Timor non est in caritate, sedperfecta caritasforas mittit timorem.

15 Cum ergo audiuimus : Initium sapientiae timor domini, incipiamus timere. Sed quia timor tormentum cordis habet, non diu eris in tormento, si in te creuerit et perfecta fuerit caritas. Nec in te tamen inchoari potest, nisi timore ad eam seminandam cor praebueris. Caritas autem nata in quantum crescit, in tantum timor minuitur. Et si illa crescente minuitur,

20 iUa consummata consumitur. 2. Quod enim promittit deus, dilectissimi, excedit non solum uerba

nostra, sed etiam cogitationes omnium hominum. Nam ita etiam commen-datur : Quod oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, quae praeparauit deus diligentibus se. Si color aliquis esset uelut

25 lucis quam cor-/208v/-porei oculi nouerunt, non diceretur : Nec oculus uidit ; si aliquis dulcis sonus esset quali solent humanae aures delectari,

13. Ps 110, 10 (Sir 1, 16) 14.1 Io 4, 18 15. Ps 110, 10 (Sir 1, 16). 23-30. I Cor 2, 9.

M = Mainz, Stadtbibliothek 19, XVe s. M<20 MPC = M ante, post correctionem

Tradition indirecte (S. 97 A) : Cas = Monte Cassino, Archivio della Badia 102, XF s. Mor = éd. G. MoRm, dans Miscellanea Agostiniana, t. 1,1930, p. 416-418

22-3. commendatur M™ : commendat MPcfort. recte

Page 23: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 59

uelut organorum et quorumque musicorum, non diceretur : Nec auris audiuit. Et quia homines animis bona uoluere non possunt, nisi quae corporeis sensibus percepenint, additum est : Nec in cor hominis

30 ascendit. Non enim, homo, cogitare bonum potes, nisi quale uidere uel audire uel tali aliquo sensu contingere consuesti. Quidquid non intrauit per sensum corporis tui, non potest et cogitari animo tuo.

3. Itaque cum dictum nobis fuerit in paradisum nos futuros, cogitamus aliquem hortum amoenum. Et si ampliorem cogitamus quam uidere

35 consueuimus, hoc ipsum tamen rerum genus augemus. Si solemus uerbi gratia uidere arbores paruas, cogitamus eas magnas ; et si solemus talia uel talia poma uel fructus, cogitamus ampliora. Si solemus uidere aliquanti spatii prata, sine fine immensa animo uoluimus : eadem tamen augemus cogitando quae oculis nouimus. Rursus cum audimus : Deus

40 habitat lucem inaccessibilem, ex ista luce quam corporeis oculis nouimus iUam metimur et amplificamus in immensum modum, tamen hoc augendo quod nouimus, cum sit illa lux longe alterius generis : lux est enim illa non oculorum, sed mentium. Et sicut oculus carnis mundandus est ut corpoream istam lucem, quae uel e caelo desuper fulget et de nocturnis

45 luminibus micat, possit sustinere, et si fuerint oculi saucii et aliquo humore interno uel extrinsecus irruente aliqua re perturbati, lucem ipsam qua uegetari consueuerant poenalem habebunt et ea cruciabuntur qua gaudere consuerunt, sic et ad illam lucem inteUegibilem atque immorta-lem, non oculus /209/ carnis, sed oculus cordis mundandus est. Nam sicut

50 carnis oculum perturbat pituita, quae lippitudinem facit, ita illum perturbat iniquitas. Habet etiam ipse imbecillitatem suam, habet immundi-tiam suam, non de puluere, sed de peccato uenientem. Sicut ergo iste corporis oculus ad uidendam lucem suam corporalem mundandus est, sic et ille interior oculus mundandus est ad uidendam iUam lucem quam nec

55 oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit. 4. Quare in cor hominis non ascendit ? Nam corde conspicitur, cum

conspicitur. Sed quare in cor hominis non ascendit ? Quia hominis. Quid

33. Cf. Lc 23, 43 40. Cf. I Tim 6, 16 - S. Mayence 54 (f. 165 = Lorsch 8) : «Lux quaedam est, nec taHs qualem uidemus oculis, nec si hanc qualem uidemus oculis augeas, dilatans eam per phantasiam cogitationum tuarum». 43. Développement analogue dans le S. 88, 5-6. 54-5. I Cor 2, 9.

56-8. I Cor 2, 9.

27. nec add. M in marg. 29. perceperunt MPC : preceperunt Mac Il cor add. M in marg.

38. immensa : in mensa M 39. post nouimus add. illa Mac 48. intelligibilem M (hic etpassim) 53. suam : an istam ?

Page 24: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

60 FRANÇOIS DOLBEAU

quia hominis ? Qui scripturas nouerunt, inteUegunt et quod dicturus sum cogitatione praeueniunt. Homines aliquando certa quadam significatione

60 scriptura nostra eos appeUat, qui adhuc carnaliter sapiunt. Homines enim sunt, id est Adam sunt. Nostis autem quod Adam peccauit, et inde origi­nem concupiscentiae carnalis trahit quisquis mortaliter nascitur. Gerit secum ergo uubius oculi, et quamdiu homo est, quamdiu inest illud quod laesum est et primo peccato turbatum. Vnde clamat quidam in psabnis et

65 dicit suspirans et gemens ad deum : Et lumen oculorum meorum non est mecum. Quamdiu ergo homo sic est carnaliter sentiens, non potest cogitare nec mente capere illam lucem, et propterea dicitur : Quod oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit. Quid est hominis ? Carnaliter sentientis. Quid est hominis ? Adhuc Adam gestantis. Vnde

70 quos* homines erant, quid eos facere uolebat, quibus opprobrium erat quod homines erant ? Ait enim illis : Cum enim dicit unusquisque uestrum : ego sum Pauli, ego autem Apollo, ego autem Cephae. Diuiserant enim sibi ministros dei et partes sibi fecerant de ecclesia Christi, incipiente malo schismatum, quae postea errore hominum /209v/

75 confirmata sunt. Haec dicebant carnaliter sentientes et non in deo ponentes spem suam, sed in homine, non corde cantantes quod paulo ante cantauimus : In te speraueruntpatres nostri.

5. Hos ergo obiurgans apostolus ait talia dicentes* : Nonne homines estis et secundum hominem ambulatis ? Rursus in psahno dicitur in

80 persona dei loquentis : Ego dixi : dii estis etfilii excelsi omnes. Vos autem sicut homines moriemini et sicut unus de principibus cadetis. Sicut nostis, antiquum unum ex principibus dicit diabolum. Nam cum esset angelus, superbia lapsus factus est diabolus. Qui ergo tunc lapsus inuidit stanti, ipse et nunc inuidet redeunti. Homines propterea mortales facti

85 sunt, ut maiore afflictione poenae erudirentur ad humilitatem, et flagellati

60. Cf. Rm 8, 5 65-6. Ps 37, 11 67-9. I Cor 2, 9 71-2. I Cor 1, 12 (3, 4) 75-6. Cf. Ps 77, 7 ; Ier 17, 5 77. Ps 21, 5.

78-9. I Cor 3, 3 80-1. Ps 81, 6-7 83-4. In ps. 58, 2, 5 : «Sola superbia lapsus est... Lapsus etiam inuidit stanti».

58. intelligunt M (hic et passim) 63. post secum interpunxit M 66. mecum Madec ex graeco : meum M 70. quos : lege (eos) qui Il erant iterauit Mac 72. appollo M 76. homine scripsi : -nes M

78. talia dicentes apostolus Siitfort. legend.

Page 25: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 61

quodammodo mortalitate sua et cogitantes quia diutius hic uiuere non possunt et, si diutius uiuerent, semper tamen non uiuerent et aliquando esset uita ista finienda, humiliarent se deo et conarentur capere futuram, praesente fugiente. Non enim teneri potest quod fugit uel labitur. Aut

90 quisquam nostrum modo, cum uel nos stamus et loquimur uel uos statis et auditis, tenere potest aetates suas, ne uel pueri crescant uel iuuenes senescant. Videtis quia ex quo loquimur tempus est. Et si ex quo loquimur tempus est, et longitudine temporis fit ut uergamus in senium, iam hoc ipso tempore quo locuti sumus aliquantum senuimus. Istae autem

95 mutationes nostrae ratione comprehenduntur, oculis autem uideri non possunt. Quia nec capilli tui uidentur cum crescunt, et tamen nisi perpetuo crescerent, non post paucos dies tonsorem quaereres : non enim sub una nocte crescit quod crastino tonsor detracturus est. Sicut autem capilli et modo crescunt, sed uideri non possunt, sic et aetas /210/ ipsa et

100 modo senescit, sed capi oculis non potest. 6. Amant ergo homines uitam praesentem, quam non possunt tenere

fugientem, et illis auctis et illis deficientibus labitur. Quanto ergo melius tenent aliquid firmum, quo ista finita uenturi sint. Huc accedit quia cum sit, uita hominis parua, etiam incerta est. Nam si omni homini senectus

105 ipsa certa esset, debuit cogitare quod parua sit uita, etiam si liceret omnibus usque ad eius metas perduci. Quid enim longum est quod fini-tur ? Huc ergo accedit quia mortalitati comes est mors, et quae tecum quodammodo graditur in uia, quando te occupet, utique ignoras. Cum ergo et uita ipsa parua, et mors omni aetati incerta sit, deberent homines

110 ita cogitantes humiliari deo, supplicare creatori, confiteri, gemere in peccatis, adlegare medico aegritudinem, ut sanarentur intrinsecus et oculum illum mutarent*, unde lux illa uideri potest, quae tamdiu non uidetur, quamdiu oculus interior hominis adhuc est hominis. Euigilent ergo cum audiunt a deo : Ego dixi : dii estis etfilii excelsi omnes. Quid

115 est ego dixi ? Ego ad hoc uoco, ego facere uolo. Audi euangelium : Dedit eis potestatem filios dei fieri. Cum ergo ego dicam : dii estis et filii

92. In ps. 38, 12 : «Ex quo loqui coepimus usque ad hoc momentum, sentis quia senuimus. Neque enim cernis et incrementa capillorum tuorum ; et nunc cum stas, cum hic es, cum agis aliquid, cum loqueris, in te crescunt capilli tui : neque enim repente creuerunt, ut tonsorem quaereres».

106. In ps. 101, 2, 9 : «Exiguum est omne quod finitur». 114-5. Ps 81, 6 115-6. Io 1, 12 116-9. Ps 81, 6-7.

102. auctis Petitmengin : actis M 105. quod : an quam ? 112. mutarent : an mundarent ? 116. ego add. M in marg.

Page 26: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

62 FRANÇOIS DOLBEAU

altissimi omnes, uos autem sicut homines moriemini, et non uobis prodest uel ipsa mortalitas ad corrigendos uos, sed quasi immortales sitis, ita caditis ut unus ex principibus, id est ita superbitis quemadmodum

120 superbire ausus est angelus. Sed si angelum deiecit superbia, quid de homine factura est ? Eritis ergo dii. Et si non colueritis falsos deos, uos eritis dii. Et quomodo uos eritis ? Illo faciente qui fecit et homines. Qui enim nos fecit homines, facere uult deos, non qui pro illo colamur, sed in quibus ipse colatur.

125 7. Est /210v/ ergo, ut dicere coeperam, dilectissimi, oculus interior quem sauciunt perturbantque peccata, camales concupiscentiae et terrena desideria, ita ut ipse homo peccans audierit : Terra es et in terram ibis. Si ergo superbus iniquus audire meruit : Terra es et in terram ibis,cur non humilis pius audiat : 'Caelum es et in caelum ibis' ? Humilitate quippe

130 atque pietate fit sedes dei. lam cum factus fuerit sedes dei, nonne caelum est ? Dictum est in scripturis : Caelum mihi sedes est, terra autem scabel-lum pedum meorum. Si ergo caelum sedes est dei, esto caelum ut portes deum. Cum portare coeperis deum, caelum eris. Vt autem plene eum portes, ipse te mundabit, cum coeperit habitare, donec perducat oculum

135 illum cordis ad tantam munditiam ut possit uidere faciem eius, in quem non uisum credidit. Crede ergo antequam uideas, ut per fidem mundato corde etiam uidere quod credidisti merearis. Promittitur enim tibi lux, quam nec oculus uidit, quia non est color, nec auris audiuit, quia non est sonus, nec in cor hominis ascendit, quia homo qui proprie dicitur homo,

140 carnalis, infirmus, animalis, cogitare non potest nisi quae corporis sensibus hauserit. Non est talis illa lux. Nihil sibi anima, quasi in phantasia, formare audeat de deo : quem uult inuenire, prius discat non inuenire.

8. Quid est quod dixi : prius discat non inuenire ? Vt cum forte cogitat 145 de deo et coeperit ei occurrere quod uidit, occurrit pulchritudo terrae,

respuat ab animo suo ; occurrit species aquarum, occurrit tranquillitas serenitatis aereae, respuat et hanc cogitatione sua ; dicat sibi : 'Non est hoc deus meus, opus est dei mei'. Non est hoc, inquam, deus meus, opus

121. Cf. Gn 3, 5. 127-8. Gn 3, 19 131-2. Is 66, 1 132-3. S. 53, 14 : «Ipsi deum portant, et

caelum sunt, quia sedes dei sunt» ; Inps. 121, 9 : «Sic iustificati facti sunt caelum. Portauerunt deum». 138-9. I Cor 2, 9.

144. Lente ascension vers le mystère du Dieu ineffable : cf. S. 52, 16-17 ; Denis 2, 3 (= 223 A) ; In Ioh. 20, 11-13 ; In ps. 41, 7-8, et le bel article de S. Poque, cité en introduction.

147. aree Mac

Page 27: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 63

est dei /211/ mei : quod factum est, cogitas. O anime meus, illum quaere 150 qui fecit. Cum autem cogitatio tua et ad caelestia corpora uenerit, non te

illiciat lux caelestis, nec ipsa quae summa est. Summa enim lux caelestis in sole est. Caelestium corporum primatus fulgoris in sole inuenitur, qui diei sufficit. Nec tale aliquid cogites deum tuum, nec ipsum fulgorem augeas in maius et euageris tibi per spatia phantasmatis tui, neque hoc

155 deus est quod in animo tuo ita figuratur quale oculis corporis solet splendere. Non est hoc deus.

9. Veni ad ipsam animam, quia et ipsa non uidetur. Non uidetur anima, et magna uis est naturae incorporeae. Non enim corpus est anima, inuisibile quiddam est, et magnum quiddam est :uideri non potest, sed ex

160 operibus mirare quod non uides. Quid te delectat in rebus humanis ? Circumspice ordinem rerum, pulchritudinem cultorum agrorum, exstir-patarum siluarum, insitorum* fructuosorum, quaeque in agris uidemus et amamus, ordinem ipsum reipublicae, moles aedificiorum, uarietates artium, copiam linguarum, profunditatem memoriae, eloquentiae uberta-

165 tem. Haec omnia animae opera sunt. Quanta uides opera animae, et ipsam non uides ! Cum ergo talis quaedam natura* occurrere coeperit, numquid iam deus tuus quem quaerebas ? Non uidetur, iam incorporeum aliquid est, aliquid spiritale est, aliquid magnum est, quod uegetat etiam membra mortalia, quod fluentes quodammodo putredines corporis restringit et

170 tenet. Sed hoc potest et anima pecoris. Magnum quidem aliquid est etiam anima pecoris, inuisibile quiddam est et hoc. Sed transcende ad animam hominis : intuere ubi factus est homo ad imaginem dei. Ad imaginem quippe dei non in corpore fac-/211v/-tus est, sed in mente, in ea re qua moderatur quis his omnibus, in ea re qua excedit beluas. Nam quam

175 multae beluae nos et firmitate corporis et acrimonia sensuum carnalium superant ! Et uelocitate et omnibus muneribus corporalibus multis a beluis superamur. Vnde meliores beluis sumus, nisi quia intellegimus, nisi quia rationem habemus qua possumus et feram domare ? A fera uero domari non possumus. Sicut autem idoneus est homo ad domandam

180 bestiam, sic ad domandum hominem non est idoneus nisi deus. Cum ergo tale aliquid occurrerit, ut mentem humanam uel a corporeis nexibus

169. In Ioh. 8, 2 : «Corruptibilis est enim omnis caro, in putredines defluit, nisi quodam condimento animae teneatur». 180. S. 55, 2 : «Ergo deus quaeratur, ut dometur homo».

154. et (euageris) add. M in marg. 160. dilectat M fort, recte 162. insitorum scripsi dubitanter (litterae insi- uix

leguntur) 164. liguarum M 166. locus suspectus Il nuquid M 174. hiis M

Page 28: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

64 FRANÇOIS DOLBEAU

liberám cogïtes, nihil tale audeas suspicari deum. lam quidem uideris in proximo, sed longo interuallo. fri proximo ita ut superius aliquid nihil sit quod propinquet deo, sed tamen inter mentem tuam et deum qui creauit

185 mentem tuam plurimum interest. Non aliqua natura uel locus interiacet, sed dissimilitudine longe est, quandoquidem ista facta est, ille fecit, nec ullo modo quod factum est potest comparari factori. hnago tamen dei tui aliquantum est in mente tua.

10. Transcende, si potes, et mentem tuam, si tamen cognitione perue-190 nisti ad mentem tuam. htfuemini, fratres, quod dicam. Forte enim et cum

de tua mente cogitas, aliquid corporeum cogitas consuetudine sensuum carnalium, ut uideatur tibi mens tua aut aer esse aut ignis esse aut lux ista quam cernis. Aliquid tale cogitas, cum mentem tuam cogitas. NoIi tale aliquid cogitare. Statim ut tibi occurrerit quod intellegis, 'quid est quod

195 intellego ?\ dic tibi. Vtique enim nisi lux quaedam ibi esset, non intelle-geres. Ita enim quandam /212/ lucem cernis interius, ut quandam lucem cernis exterius. Est enim lumen corporis tui oculus tuus. Sed absente lumine, quid prodest patens oculus tuus ? Habes quidem integra lumina, sed alio lumine adiuuaris ut uideas. Ita etiam cum intellegis, <habes*>

200 nescio quid tale, quod potest luce frui interna, quae non est hoc quod oculis uides. Tale aliquid mentem tuam cogita, si potes ; si autem non potes, quid est ille supra mentem tuam qui terret mentem tuam, qui hortatur mentem tuam, qui format mentem tuam ? Quid est ille supra mentem digne cogitare non potes : illum unde potes, quem pura mente

205 uisurus es ? Ergo si et hoc non potes, et non terra, non caelum, non aer, non lux ista siderea, non ipsius animae rationalis tam mirabilis uis atque natura potest recte dici deus tuus, sed ubique debes dicere : 'Non est iste deus meus'.

11. Non potes ergo scire quid sit, nisi didiceris ante quid non sit. Ergo 210 prius cogita quid non sit, ut inuenias quid sit. Hoc est quod paulo ante

dixi : ignorare disce deum, ut inuenire merearis. Discis enim eum ignorare meliori ignorantia, quam falsa scientia. Melior est enim igno-rantia non errans, quam scientia quae uocatur et non est. Dixeris enim mihi : 'Scio deum'. Quaero quid sit deus. hicipis explicare uelle, et primo

215 eo ipso nescis quo putas te explicare quod non potes cogitare. Dicturus

197.Cf.Mt6,22(Lc 11,34).

182. suspicari scripsi : -care M ut uid. 186. facta add. M in marg. 190. et fratres Mac 197. tui add. M in marg. 199. habes addidi dubitanter

200. quod2 add. M in marg. 204. illum scripsi : illud M 205. et2 superfluum uidetur

215. nescis add. M in marg.

Page 29: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 65

ergo mihi es cogitationes tuas, eas dicturus es quae ascenderunt in cor tuum. Sed uide quia homo es, et in cor hominis ascendit quod mihi dicturus es. IHe autem qui seipsum promittit ad fruendum dilectoribus suis, non utique promittit quod oculus uidit nec quod auris audiuit nec

220 quod in cor hominis ascendit. Quomodo autem diligunt quem /212v/ non uident, nisi quia credunt antequam uident ? Dilectoribus ergo suis quid promittit ? Quod oculus non uidit nec auris audiuit. Forte cogitari potest ? Ne te fallas : nec in cor hominis ascendit.

12. Quid igitur ? Quomodo te paras ? Dic. 'Volo uidere deum meum'. 225 Illi dic : 'Videre uolo', illi dic qui ait : Petite et accipietis, pulsate et

aperietur uobis. Pulsa ante ostium positus, pulsa uehementer. Qui claudit, non expellit : exercere uult pulsatorem. Pulsa ergo, pulsa, non corporea manu, sed cordis affectu. Dic domino deo tuo quod in psalmis cantas : Tibi dixit cor meum : quaesiui uultum tuum, uultum tuum requiram. Dic

230 etiam quod in alio psalmo dicitur : Vnam petii a domino, hanc requiram, ut inhabitem in domo domini per omnes dies uitae meae, ut contempler delectationem domini. Desidera contemplari et dic ei : 'Videre te uolo'. Sed unde uidebo ? Si oculis carneis, ergo lux corporea es. Modo mihi iam renuntiat cor meum, quia non es tu, deus meus, corporea lux. Quid ergo

235 es ? Transcendi omnia ista, ad mentem meam iam perueni, nec ipsa deus meus est. Et tamen natura mentis transcendit omnia corporea siue terrestria siue caelestia, sed nondum est deus meus. Mens enim mea mutabilis est : deus autem meus incommutabilis est. Aliquid incommu­tabile quaero, cum deum meum quaero. Mentem autem unde mutabilem

240 agnosco ? Modo meminit, modo obliuiscitur, modo sapit, modo desipit, modo uult, modo non uult, modo irascitur, modo tranquillatur. Aliquid incommutabile quaero, cum deum meum quaero. Sic mihi locutus est in scripturis deus meus, ut possim utcumque cogitare quod credam, /213/ nondum habere quod uideam. Aliquid quaero quod incommutabile

245 semper manet.

217-23. I Cor 2, 9. 225-6. Mt 7, 7 0 ^ 11, 9) 229. Ps 26, 8 230-2. Ps 26, 4 238. S. Mayence

54 (f. 166) : «Deus enim incommutabilis est. Mens autem nostra quia creata est, quia facta est, non est hoc quod deus : mutabilis est. Videmus et nunc mutationes ipsas. Sapit, desipit ; meminit, obliuiscitur ; uult, non uult ; delectatur, contristatur. Istae mutabilltates non cadunt in deum» ; In Ioh. 20, 12 : «Ipse animus mutabilis est... Modo nouit, modo non nouit ; modo obliuiscitur, modo recordatur ; modo uult, modo non uult ; modo peccat, modo iustus est» ; Inps. 41, 7 : «Non est talis ipse animus : deficit, proficit ; nouit, ignorat ; meminit, obliuiscitur ; modo illud uult, modo illud non uult. Ista mutabilitas non cadit in deum» ; cf. S. 241, 2 et Denis 2, 3.

223. te uix legitur 226. hostium M

Page 30: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

66 FRANÇOIS DOLBEAU

13. Sed unde uidebo ? Respondebit tibi euangelium : Beati mundicordes quia ipsi deum uidebunt. Si ergo beati mundicordes quia ipsi deum uidebunt, immunda autem corda peccatorum praegrauatione gestamus, quid agemus ? Vnde mundabimus interiorem oculum nostrum, quo uideri

250 <possit*> facies dei nostri ? Vnde mundabimus ? Habes et hoc in scrip-tura : Mundans fide corda eorum. Duo ergo ista testimonia teneamus : unum ex euangelio, alterum ex actibus apostolorum. Quod ex euangelio ? Beati mundicordes quoniam ipsi deum uidebunt. Respexisti te, inuenisti quandam immunditiam cordis tui ; uidere deum desiderans et audiens

255 quia non uidetur nisi cordibus mundis, desiderio uidendi inflammatus, quaeris utique mundare cor. Vnde ergo mundabis ? Adtende in actibus dicentem : Mundans fide corda eorum. Tene ista duo : unum in promissione, alterum in actione, hi promissione quid ? Beati mundicordes quoniam ipsi deum uidebunt. in actione quid ? Mundans fide corda

260 eorum. Crede ergo antequam uideas, ut possis gaudere cum uideris. 14. Non ascendat in cor tuum uana cogitatio : 'Quid est quod dicunt

christiani : Crede, crede ?' Medicus hoc dicit, qui nouit quid agatur in oculo tuo. Nunc et resiste manibus medici et dic : 'Non credo, nisi mihi ostenderis'. Respondebit tibi medicus : 'Non est cui ostendam ; hoc uolo

265 in te sanare quo possis uidere quod me iam cupis ostendere'. Puta homini obcaecato aliqua caligine, et forte ab initio aetatis suae, ut iam nec quid uideatur a uidentibus nouerit, dicere medicum : 'Est quod /213v/ tibi ostendam ; ecce sensu quodam nosti te caecum, alios autem uidentes : quia uel duce indiges quod illi non indigent, interest profecto aliquid inter

270 illos et te. Vident ergo illi quiddam, quod tu non uides ; quod si uideres, multum gauderes.' Excitat in illo desiderium uidendi quod nescit, uolens*

246. Développements analogues dans S. 53, 9-10 ; In ps. 109, 8. 246-8. Mt 5, 8 251. Act 15, 9 253. Mt 5, 8 257. Act 15, 9 258-9. Mt 5, 8 259-60. Act 15, 9.

262. S. Mayence 59 (f. 195 = S. 374 augmenté) : «Medicus ad aegrum uenit saucios habentem oculos, aut fortasse iam perditos - oblitus est se uidisse aliquando, aut forte a natiuitate sua numquam uidit -, sed tamen tantus est medicus, qui possit antiquam pellere caecitatem. Promittit esse aliquid quod possit ostendere, si se ille patiatur curari. Porro autem ille antequam uideat si non credit, quomodo curabitur ? 'Est, inquit, quod uideas, sed tunc uidebis, cum sani tibi fuerint oculi'. Et ille : 'Ego nisi uidero, non curabor'. Quam absurda et peruersa responsio : prius uidere uelle ut curetur, qui utique si uidere posset, causa non esset quare curaretur. Crede ergo medico demonstraturo, ut non resistas curaturo.»

246. ante euangelium uerbum deletwn esse uidetur 250. possit addidi 264. est : an es ? 271. uolens scripsi : uolo M

Page 31: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 67

eum curare, ut possit uidere quod non uidet. At ille si ita sit absurdus et auersus ab omni ratione ueritatis ut dicat medico : 'Non me curabis, nisi mihi demonstraueris quod uisurus sum', quid putabis medicum respon-

275 surum ? 'Oportet te curari ut uideas, non uidere ut cureris. Peruersus es, praeposterus es. Prius illud fiat quod non uis, ut peruenire possis ad id quod uis. Si haberes oculos quibus possem ostendere quod dico, non opus esset ut curareris.' Forte ille respondebit : 4Et quid sum facturus ? Cura ut uis.' Et medicus : 'Adhibiturus sum quaedam acriora collyria, quae tibi

280 detergant caliginem, de quorum acrimonia sensurus es aliquem dolorem. Sed oportet te dolorem salubrem perferre patienter nec anxium atque impatientem doloris repellere manus meas. Noui enim quid agam in oculis tuis, ut sint oculi qui modo nec oculi dicendi sunt. Noui quid agam, et ideo tibi praedico aliquid te molestum passurum cum fructu illumina-

285 tionis.' Illforte territus ne mordeatur illis medicamentis quae imposi-turus est medicus, rursus redit ad illud detritum et exclusum : 'Egone passurus sum dolores tantos, quos mihi impositurus es ? Nisi prius uideam quod demonstraturus es, non feram.' Contra ille : 'Non potes. Hoc est quod quaero ; rogo te : curare. Videbis, expelletur caligo, re-

290 /214/-splendet tibi lumen illud quod audis uidentes nominare et non uides. Audis enim : lux, color, fulgor ; nomina haec audis. Haec nomina aliqua-rum rerum sunt, res ipsas non uides. IHi qui uident beatiores te sunt. Suffer ergo aliquid doloris compensatione magnorum gaudiorum.' Si consenserit, curabitur et uidebit. Si non consenserit, prius uolens uidere

295 quam curari ut sit unde uideat, absurdissimus et inimicus salutis suae deseret medicum.

15. Adtende nunc medicum salutarem uenisse ad nos dominum nostrum Iesum Christum, inuenit caecitatem cordis nostri, promisit lucem quam oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit. Hanc

300 uident angeli, de illa gaudent. Sicut enim illi homines sani uident quod non uidet caecus, sic uident angeli quod non uidet homo. Quare non uidet homo ? Quia adhuc uult esse homo, hicipiat ergo curari ipse homo, ut ex homine fiat inter filios dei, quia dedit eis potestatem filios dei fieri. Hoc est* : dedit eis potestatem, ut curentur, ut detergeatur caligo cordis, quia

305 beati mundicordes quia ipsi deum uidebunt. Et audi quia et in euangelio est, quod et alibi dictum est : Mundans fide corda eorum. Cum dixisset dominus : Dedit eis potestatem filios dei fieri, subiecit statim :

299.1 Cor 2, 9 303-4. Io 1, 12 305. Mt 5, 8 306. Act 15, 9 307-8. Io 1, 12.

276. prepostorus M 277. uis : non uis Mac

303-4. uerba hoc est uix leguntur

debeaupu
Crayon
Page 32: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

68 FRANÇOIS DOLBEAU

credentibus in nomine eius. Si ergo credentibus potestatem dedit filios dei fieri - filii autem dei poterunt uidere quod in cor hominis non ascendit - , fide mundat corda eorum ut possint esse mundicordes, quia ipsi deum uidebunt.

16. Beati ergo uos, fratres, qui creditis ; orate pro non credentibus, ut et ipsi uidere mereantur. Beati qui creditis : non uidetis, sed creditis ; /214v/ nondum sani estis, sed adhuc curamini. Salus uestra in spe est, nondum in re. Perseuerate sub manibus medici, praecepta eius tamquam acria collyria tolerate, abstinete uos a perniciosis uoluptatibus mundi : non uos ducantillicita gentium, non theatricae nugae, non luxuria ebrio-sitatis, non uenenum curiositatis iUicitae. Ab his omnibus abstinete uos. Sed consuestis in istis gaudere, et cum uos ab istis abstinere coeperitis, consuetudinis infractae auiditas dolebit. Sed ipsa sunt acria collyria, quibus oculi curantur. Accipite praecepta medici. Quidquid uobis imponit ut feratis, prior ipse perpessus est. Et in iUo quidem quid curaretur non erat, quia nihil aegrotabat, sed officio sanandi sustinuit quod proponebat aegroto. Calicem quendam amarum dabat tumenti et inflato superbia ; ille humilis ueniens passus est omnia humilia a superbis hominibus.

17. Humilitas Christi medicamentum superbiae tuae. Noli irridere unde saneris. Dignare esse humilis, propter quem deus factus est humilis. Hac enim medicina te sanandum esse iudicauit, qui bene nouit et unde aegrotes et unde sanandus sis. Li omnibus corporis membris causam quaerunt* ....

309-11. Cf. I Cor 2, 9 ; Act 15, 9 ; Mt 5, 8. 313. Cf. Io 20, 29 317. S. Mayence 59 (f. 194v) : «Ad perniciem generis humani

theatricae omnes nugae non sunt inuentae, nisi ab ingeniosis hominibus» ; pour «theatricae nugae», voir aussi In ps. 38, 2 et 53, 10. 322. S. Mayence 54 (f. 170v) : «Ne tu dubitares bibere, prior medicus bibit, non quia medico necessarium fuit, sed ut dubitationem auferret aegroto».

326. S. Mayence 54 (f. 171) : «Medicinam superbiae nostrae humilitatem domini nostri Iesu Christi teneamus».

309. dei add. M in marg. 317. theatrice iterauit M in marg. 318. hiis M 319. consuestis MPC :

consueuistisM^ Il isûs2iterauitMinmarg. 327. saneris uix Iegitur 329. sis uix legitur Il post quaerunt quattuor uel quinque

litterae non leguntur : bonifort. legend.

debeaupu
Crayon
Page 33: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 69

330 medici unde* la omnia quae difficillime tolerantur. Et ideo multi imperiti, curantes accidentes causas et non curantes originales, ad tempus uidentur mederi, sed manente quasi fonte morborum, rursus in riuos calamitatis emanat quod in origine perseuerat. Audi ergo unde aegrotet homo, unde non oculos tantum, sed nuUa membra sana habeat. Audi unde

335 aegrotet, accipe de scripturis ubi ars medici scripta est. Non enim tibi certior est qui de Hippocrate tibi legit morbum, quam ille qui de diuina scriptura tibi de-/215/-monstrat unde intus aegrotes. Audi ergo dicentem scripturam : Initium omnis peccati superbia ; et curris tamen pro salute corporis tui, pro anima piger es. In oculo tuo si stipula irruit, non

340 differtur ut auferas. Oculum cordis tui premit iniquitas, non curris ad medicum. Quamquam, dum non poteras currere ad medicum, ipse medicus ad te uenit et, quod est grauius, hoc ipsum quod ad te uenit irrides, misericordiam eius pro nihilo habes. Venit, subuenire uult, scit quid adhibeat. Ideo humilis uenit deus, ne homini non esset imitandus.

345 Altum enim quomodo imitareris ? Non imitato eo, quomodo sanareris ? Venit ergo humilis, quia nouerat quale tibi poculum daret. Amarum quidem aliquantulum, sed salubre. Tu autem ferentem poculum irrides adhuc et dicis tibi : 'Qualem deum habiturus sum ? Natum, passum, sputis iUitum, spinis coronatum, in cruce suspensum ?' hrfelix anima ! Humilita-

350 tem medici uides, tumorem superbiae tuae non uides. hide tibi displicet humilis, superbiae tuae displicet, morbo tuo displicet medicamentum quod tibi dat medicus.

330. S. Mayence 54 (f. 169) : «Medicus peritus, quando uiderit hominem diuersis morbis languentem, non adtendit proximas causas et relinquit originem causarum omnium ; si enim curauerit proximas causas, seruato fonte morborum, redeunt deriuationes calamitatis, et ad tempus uidetur mederi, non autem penitus santat» ; In Ioh. 25,16 : «Medicus quando aegritucünem discutit, si curet quod per aliquam causam factum est, et ipsam causam qua factum est non curet, ad tempus uidetur mederi, causa manente morbus repetitur». 338. Sir 10, 15 339-40. S. 88, 6 : «Nemo uel differt si stipula in oculum cadat». 346. S. 142, 5 (= Lorsch 9a) : «Bibat contra tumorem poculum amarum, sed salubre : bibat poculum humilitatis». 348-9. In Ioh. 3, 3 : «Sputis illitus, spinis coronatus, in cruce suspensus».

330. post unde sex uel septem litterae non leguntur 331. origenales M 336. ipocrate M 338. tamen : an tantum ? 341. ipse add. M in marg. 351. post tuae et tuo interpunxitM

Page 34: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

70 FRANÇOIS DOLBEAU

18. Si adhuc irrides, phreneticus es. Phrenetici et caedunt medicos plerumque, et misericordes non solum non irascuntur caedentibus, sed

355 etiam caedentium salutem quaerunt. Praeualent autem aliquando ut etiam medicum possint occidere. Sed uitat uehementer occidi a phrenetico, quia resurgere non potest et sanare phreneticum. IHe autem medicus noster a phreneticis nec occidi timuit, et de ipsa morte sua phrenetico medica­menta confecit. Mortuus est enim et resurrexit. Et uide quia uerus

360 medicus non irascitur phreneticis caedentibus se, sed ma-/215v/-gis eos miseratur et ex eo quod patitur uult sanare saeuientes. Audi medicum pendentem in cruce ; circumspecta turba saeuientium phreneticorum, ait : Pater ignosce illis, quia nesciunt quidfaciunt. Nec uox iUius inanis fuit. Nam posteaquam resurrexit et clarificatus est in oculis discipulorum

365 suorum, ita ut eis carnis eiusdem resuscitatae etiam cicatrices ostenderet, neque se tantum uidendum sed etiam contrectandum praeberet, ascendit in caelum, misit spiritum sanctum : coeperunt miracula fieri in nomine occisi, in nomine crucifixi, magisque tunc compuncti sunt iUi qui occide-runt quam cum uiderunt in cruce pendentem. Cogitabant enim tanta fieri

370 in nomine eius qui inter suas manus occisus ab eis putabatur. Senserunt uiuentem, quem irriserant morientem. Compuncti sunt corde, sicut scriptum est in actibus apostolorum ; quaesierunt consilium ab apostolis multi ex ipsis iudaeis crucifixoribus domini ; acceperunt etiam consilium, quia non frustra iUe dixit pendens : Pater ignosce illis, quia nesciunt quid

375 faciunt. Ait iUis apostolus : {Agite paenitentiamt et baptizetur unusquis-que in nomine domini nostri Iesu Christi, et dimittuntur uobis peccata uestra. Factum est : baptizati sunt et crediderunt} in eum quem crucifixe-runt. Hoc est quod dixi, fratres, quia et de ipsa morte sua medicamenta faciebat phreneticis.

380 19. hide itum est ad gentes. Missi sunt apostoli ad gentes : inuenerunt totum orbem deditum simulacris. Coeperunt et ipsi discipuli ipsius medici, in quibus ipse medicus praesidebat, quia caelum facti erant et

353. Nouvel exemple d'un thème courant dans la prédication augustinienne : le médecin face au frénétique (S. 16 A, 8 ; Lambot 18 [= 111], etc.). 363. Lc 23, 34 371. Act 2, 37 374-5. Lc 23, 34 375-7. Act 2, 38.

353. freneticus M (hic et semper) 355. etiam1 add. M in marg. 364. postea quam M 375. apostolus (sc. Petrus) scripsi : apostolis M Il unusquisque + uestrum Cas 376. nostri om. Cas 377. et om. Cas

Page 35: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 71

deum portabant, coeperunt ergo praedicare eum qui crucifixus est et mortuus propter delicta nostra et resurrexit propter iustificationem

385 nostram. Coadtestantibus signis et miraculis tantis, coepit impleri orbis /216/ terrarum. Et primo ut impleretur, occidebantur et discipuli medici, sicut ipse medicus fiierat interemptus. Sed quando hi timerent occidi, cum in capite suo etiam carnem resurrexisse conspicerent ? Cui enim timerent animae numquam moriturae, cum corpore iam resurrexerant in domino ?

390 IUe autem omnes credentes tamquam capiti corpus fecit, ut ipse eis caput, iUi autem omnes qui ei credunt tamquam membra cohaererent. Ab initio autem mundi usque in finem creditum est et credetur in Christum, quia et antequam nasceretur ex Maria uirgine, multi crediderunt uenturum, sicut modo credunt in eum qui iam uenit. Et per ipsam fidem omnes sanantur,

395 nec est aliud collyrium illius caliginis oculi spiritalis, nisi quomodo scriptum est : Mundans fide corda ipsorum. Omnes ergo sanctos corpus sibi fecit, cuius corporis est ipse caput. Nec caput esset huius corporis, nisi aliquid haberet ex ipso corpore. Vnde enim assumpsit carnem, quae in illo potuit mori ? Si enim anima hominis mori non potest, diuinitas

400 uerbi quando posset mori ? Occisa ergo sunt et milia martyrum, et tamquam eorum sanguine seminata surrexit toto orbe seges ecclesiae.

20. Ergo, fratres, ante milia annorum ista praedicta sunt et, sicut praedicta sunt, ita uidentur expressa et exhibita. Pauca restant quae legimus et credimus, nam plura iam legimus et uidemus. Ex his autem

405 quae legimus et uidemus, non est magnum credere pauciora quae restant. Magnum erat credere illis qui nihil horum uidebant quae nos uidemus. Modo iam non est laudabile credere, sed damnabile non credere. Euigi-lent aliquando et curentur qui adhuc nolebant curari. Credant : uidebunt.

383. Cf. supra sub 132-3. 384-5. Rm 4, 25 396. Act 15, 9 397. Cf. CoI 1, 18 401. S. 22, 4 : «Sparsum est semen sanguinis, surrexit seges ecclesiae» ; Mayence 9 (f. 34v) : «Promisit martyres... Saeuit mundus, saeuire promissus est, non ut semen conculcaretur, sed ut seges seminaretur ; fusus est ubique martyrum sanguis ; mundum impleuit messis ecclesiae» (thème fréquent).

403. S. Mayence 12 (f. 56v = S. Caillau II 19 augmenté) : «Numerate tam multa praeterita quae euenerunt et credite pauca quae restant» ; Mayence 54 (f. 172) : «Si ergo haec tanta impleta sunt, pauca quae restant non sunt uentura ?» ; Inps. 62,1 : «Stultus est enim qui non uult credere pauca quae restant, cum uideat tam multa impleta esse» ; 66, 10 : «Sicut usque ad hodiernum diem omnia euenerunt, sic et quae restant euentura sunt».

387. hi add. M in marg. 404. hiis M

Page 36: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

72 FRANÇOIS DOLBEAU

Non sint tam peruersi ut dicant nobis : 'Videam primo et tunc credam'. 410 Quid est 'uideam et tunc credam' ? { Qui enim uidet, numquid credit ?

/216v/ IHe credit, qui non uidet. Aliud est credere, aliud uidere. Crede quia non uides, ut credendo quod non uides merearis uidere quod credis. Meritum uisionis fides est. Merces fidei uisio est. Quid quaeris ante opus mercedem ? Crede ergo, et ambula in fide : salus tua in spe est. Coepit

415 enim te curare optimus medicus, cui nuUus morbus est insanabilis. NoIi timere scelera tua praeterita, quamuis immania, quamuis incredibilia, quae forte gessisti : morbi sunt magni, sed maior est medicus. NoIi ergo curare de praeteritis : uno sacramenti momento dimittentur, et omnino omnia dimittentur.} Nihil praeteritorum remanebit, quod angat curam

420 tuam. Eris non in tua fortitudine, sed in manu medici securus. Esto ergo sub iUo securus, quia et quod reliquum est sanabit : ipsam infirmitatem mortalitatis nostrae, unde minora quidem, dum hic uiuimus, peccata subrepunt. Sanabit totum, mundabit totum. Vniuersa caligo tolletur, sed detur talis oculus cordis ut sis beatus cum uideris, quia credens audisti :

425 Beati mundicordes quia ipsi deum uidebunt. Intueantur qui nondum crediderunt, o fratres mei, intueantur quanta deus exhibuit. Omnia quae uidentur per totum orbem terrarum fieri in nomine Christi, praeuisa, praedicta, praescripta sunt. In manibus nostris sunt codices, in oculis nostris facta.

430 21. Et si uerum cogitemus, fratres, difficilius fecit quam quod facturus est. Quid est quod est : difficilius fecit ? Iustificauit {impium, ex idolatra fecit fidelem, ex ebrioso sobrium, ex luxurioso parcum, ex auaro donantem res suas, non donantem uenatoribus plaudente diabolo, sed donantem pauperibus coronante Christo, et acquirentem sibi illud quod

435 transire non possit. Difficilius erat quod fecit. Qui enim ex impio fecit pium, pio non reddet praemium ? /217/ Aduertite, fratres mei. Quid est

411-3. S. 43, 1 : «Est autem fides credere quod nondum uides, cuius fidei merces est uidere quod credis» ; Denis 24, 4 : «Ideo illud non ostendit, ut merces sit fidei. Si enim ostendat tibi, quod meritum habes quia credis ? Non est iam credere, sed uidere...». 415-7. S. Mayence 59 (f. 197v) : «Magnus aegrotus, sed maior medicus» ; In ps. 102, 5 : «Magni sunt (languores), inquies, sed maior est medicus. Omnipotenti medico nullus languor insanabilis occurrit». 425. Mt 5, 8.

431. Cf. Rm 4, 5 433. S. 9, 21 (= Lorsch 18) : «Quanta donatis uenatoribus ?» ; Inps. 102,13 : «Qui uenatoribus donant, quare donant ?».

411. ante credit unum uerbwn deleuit M Il aliud2 + est Cas 413. ante add. M in marg. 415. enim M : ergo Cas

433. donantem res suas non om. Cas donantem res suas om. Mor Il plaudentem Cas 434. coronante M : et coronantem a Cas et coronandum a Mor Il acquirentem Cas : acquirente M 435. fecit* + dominus Cas 436. aduertite M : attendite Cas

debeaupu
Crayon
Page 37: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 73

incredibilius ? Ex impio facere pium, an ex pio facere angelum ? hnpius et pius contraria sunt. Pius et angelus non sunt contraria. Ex uicino te non implebit, qui ex contrario te mutauit ? Iam enim cum pius esse coeperis,

440 imitari incipis uitam angeli. Cum autem impius esses, remotus eras a choro angelorum. Venit autem fides et iustificauit te. Humiliaris deo, qui blasphemabas deum. Et qui conuersus eras ad creaturam, iam desideras creatorem. Ecce quid tibi praestitit : exhibuit in orbem terrarum eccle-siam suam ; sicut eam promisit, exhibuit. Praedicta est idolatria aliquando

445 interficienda et auferenda : legerunt ea maiores nostri et non uiderunt, nos autem legimus et uidemus.} Praedictae sunt haereses, praedicta schismata : etiam ipsa sunt. Vnde non turbantur christiani quando haere­ses et schismata uident. Certius enim sperant euentura quae promissa sunt, quoniam eueniunt quae praedicta sunt.

450 22. Fugite ergo scelera omnium haeresum et schismatum, fugite sacrilegia gentium, curiositates daemonum, adorationes idolorum, sacrile-gia remediorum, consultationes mathematicorum. Fugite ista, fratres. Quid in eis speretis, non habetis. Propter uitam futuram numquam promiserunt ; propter praesentem si dicant*, uobis mentiuntur. Exsistat

455 aliquis qui dicat : 'Mihi, scio, uerum dixit mathematicus, et mihi scio quia uerum dixit sortilogus, et illud remedium habui, et ualuit'. Hoc solum sciat caritas uestra, quod facile uideri potest. Felicitas et infelicitas praesentis temporis, quae nec uera felicitas est nec plena infelicitas, permixte sparsa est per omnes homines. Si soli essent secundum tempus

460 felices qui ista faciunt, deberetis uos, fratres qui credidistis, propter futuram felicitatem contemnere praesentem. Cum autem /217v/ uideatis

437. S. Mayence 54 (f. 171v) : «Quid magnum est deo ex homine facere angelum, qui ex limo fecit hominem ?» ; Morin 16, 7 (= 77 B) : «Difficile est quod promisit, ut homo fiat angelus, nihil difficilius». 446. S. 22, 4 : «Praedictae sunt scismata et haereses futurae. Videmus illa» ; Mayence 12 (f. 57v) : «Praedictae sunt et haeresum concisiones. Numquid non et ipsas uidemus ?».

455-6. Mathematici et sortilogi sont souvent associés, notamment en S. 4, 36 ; 9, 17 ; Denis 21,4 (= 15 A) ; Lambot 6 (= 335 D) ; Mai 25, 3 (= 63 A), etc.

438. sunti + sibi Cas 439. mutauit : non m. Cas commutauit Mor 440. angeli : angelicam Cas 440-1. a choro M : om. Cas a uita Mor 441. uenit — te M : ueniente autem fidem (fide Mor) iustificaris et Cas Mor 444. ita exhibuit Casfort. recte 445. ea : eam Cas

454. dicant Madec : dicam M

Page 38: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

74 FRANÇOIS DOLBEAU

permixte sanos et illos qui faciunt et illos qui non faciunt, permixte morientes et qui non faciunt et qui faciunt, permixte diuites et pauperes et qui faciunt et qui non faciunt, permixte honoratos et ignobiles et qui

465 faciunt et qui non faciunt, cum ergo felicitatem uel infelicitatem temporalem permixtam uideatis in genere humano, quare non cauetis aeternam infelicitatem, cum dicetur : Ite in ignem aeternum, et compa-ratis ueram felicitatem cum dicetur : Percipite regnum.

23. 'Iuno, inquit, parientibus praestat, et Mercurius uenatoribus uel 470 litteratis et Neptunus nauigantibus'. Falsa sunt haec. Nam si uera sunt,

non pariant bene mulieres quae Iunonem blasphemant. Quid magnum est, fratres mei, ad haec uidenda oculos aperire ? Numquid et ista prophetae praenuntiauerunt ? Vos ipsos interrogate : genus humanum respondeat. Naufragent omnes qui non colunt Neptunum ? Damnum patiantur omnes

475 mercatores qui derident Mercurium ? Si autem ista falsa sunt, uitam futuram numquam uobis promiserunt, ad uitam praesentem nihil prosunt. Quare coluntur, nisi ut obligent pedes euntium uiam domini, ne quaerant immortalitatem et aliquam requiem post labores et difficultates huius uitae ? Opponit se enim ille diabolus cum angelis suis, et quasi necessa-

480 rium se facit ut uos in seruitutem redigat. Vtimini potius libertate ; maior est qui uos redemit, quam ille qui oppugnat. Quicumque huic consenserint, cum iUo damnabuntur ; quicumque in Christum crediderint, cum illo damnabunt. Haec futura sunt, sed ex his quae iam uenerunt conicite quae restant.

485 24. Praedictae sunt persecutiones futurae christianis a regibus mundi : euenerunt, facta est strages martyrum, et putabant qui haec faciebant se posse interficiendo finire christianos. Ecclesia sanguine suo creuit,

467. Mt 25, 41 468. Mt 25, 34. 469. S. Mayence 62 (f. 250rv = Lorsch 2) : «Videte si felicius nauigant qui

Neptunum colunt, quam qui eum non colunt, si uberiores agros habent, qui templo Telluris obligati sunt, quam qui nulla tali superstitione detinentur, si minore dolore aut periculo pariunt mulieres quae Iunonem colunt, quam christianae quae illam detestantur, si auctiores sunt qui Mercurium colunt, quam qui talia figmenta derident» ; In ps. 26, 2, 19 : «Omnes qui colunt Neptunum, non naufragauerunt ; aut omnes qui blasphemant Neptunum, ad portum non peruenerunt ? Omnes mulieres colentes Iunonem, bene pepererunt, aut omnes blasphemantes Iunonem, male pepererunt». 477. Cf. Ps 19, 9.

485. S. 22, 4 : «Praedictae sunt persecutiones. Factae sunt a regibus colentibus idola» ; Mayence 12 (f. 57v) : «Praedictum est quod reges persecuturi essent ecclesiam eius : facta sunt haec».

483. hiis M

Page 39: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 75

persecutores uicti sunt, qui patiebantur persecutionem /218/ uicerunt. Etiam hoc praedictum est. Ipsos quoque reges subdituros colla iugo Christi inuenimus in scripturis sanctis, a quibus primo quasi cauenda uidebatur ecclesiae persecutio. Et hoc factum est, fratres : iam crux Christi in frontibus regum est, adorant reges quod irriserunt iudaei. Et quia sic dictum est : Infirma huius mundi elegit deus ut confundatfortia, et ignobilia huius mundi elegit, et ea quae non sunt tamquam quae sint, ut quae sunt euacuentur, uenit dominus noster Iesus Christus ad salutem non tantum pauperum, sed et diuitum, non tantum plebeiorum, sed et regum. Noluit tamen eligere in discipulatum reges, noluit diuites, noluit nobiles, noluit doctos, sed elegit pauperes, idiotas, ignobiles, piscatores, ubi magis claresceret gratia eius. Venit enim dare humilitatis poculum et sanare superbiam. Et si primo uocaret regem, diceret rex dignitatem in se electam ; si uocaret primo doctum, diceret doctrinam suam electam. Qui uocabantur ad humilitatem, per humiles uocari debuerunt. Itaque non lucratus est Christus de imperatore piscatorem, sed de piscatore impera-torem.

25. Veniunt modo reges Romam. Magna res, fratres, quomodo impletum est. Quando dicebatur, quando scribebatur, nihil horum erat. Mirum est : adtendite et uidete, gaudete. Sint curiosi qui eam nolunt

489-90. Cf. Ps 71, 10-11 ; 104, 14-15 ; 109, 1 et 5, etc. - Cf. S. 156, 13 : «Legite quid dixerit : Euangelium sanctum est, omnium superba colla subduntur. Non haec dicit Augustinus, haec dicit dominus» ; Denis 24, 5 : «Omnes etiam reges sub iugum ipsius mittendi erant, et uidemus impleta post mortem Christi quae praedicta erant» ; Denis 24, 9 : «Crediderunt et reges, qui primo persequendo martyres fecerant. Videmus ergo et modo reges credidisse» ; Mayence 9 (f. 35) : «Crediderunt et reges : erat enim in chirographo dei : Adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes seruient illi» ; Mayence 12 (f. 57v) : «Praedictum est quod reges credituri essent in eum : tenemus iam fidem regum et de fide Christi dubitamus» ; Césaire, S. 142, 2. 493-5.1 Cor 1, 27-28 497. S. 43, 6 : «Si enim eligeret Christus primitus oratorem, diceret orator : *Eloquentiae meae merito electus sum'. Si eUgeret senatorem, diceret senator : 'Dignitatis meae merito electus sum'. Postremo, si prius eUgeret imperatorem, diceret imperator : 'Potestatis meae merito electus sum'» ; Mayence 55 (f. 174v = S. 341 augmenté) : «Elegit ergo infirmos, pauperes, indoctos, ignobiles : non quia reliquit magnos, diuites, sapientes, nobiles, sed si ipsos primo eligeret, merito dignitatum suarum, merito diuitiarum suarum, merito natalium sibi eUgi uiderentur» ; Mayence 62 (f. 249 = fragm. Verbraken 16) : «Non elegit reges, aut senatores, aut philosophos, aut oratores ; immo uero elegit plebeios, pauperes, indoctos, piscatores» ; In ps. 65, 4 : «Si ipsos (doctos) primo elegisset, doctrinae suae merito se electos putarent... Elegit ergo dominus postea et oratores ; sed iUi superbirent, si non prius eligeret piscatores ; elegit diuites, sed dicerent merito diuitiarum suarum se electos esse, nisi primo elegisset pauperes».

494. quae (sint) MPC : ea quae (sint) Mac 498. ideotas M

Page 40: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

76 FRANÇOIS DOLBEAU

adtendere, ad ista eos uolumus esse curiosos : relinquant uanarum curiosi-tatum scelera et nugas, aliquando sint ad scripturas diuinas curiosi,

510 inueniant tanta ante praedicta esse quae modo uident. Mirantur enim in nomine crucifixi incurrere et confluere genus humanum, a regibus usque ad pannis uestitos. Nulla aetas praetermissa, nulla secta, nuUa doctrina. Non enim crediderunt indocti et non crediderunt /218v/ docti, aut credi-derunt ignobiles et non crediderunt nobiles, aut crediderunt mulieres et

515 non crediderunt uiri, aut crediderunt pueri et non crediderunt senes, aut crediderunt serui et non crediderunt liberi. Omnis aetas uocata est ad salutem, omnis aetas iam uenit, omnis dignitas, omnis copia et facultas humana. Iam intus sint omnia. Iam pauci foris remanserunt et adhuc disputant ; euigilent aliquando uel ad strepitum mundi : clamat totus

520 mundus. 26. Veniunt, ut dicere coeperam, reges Romam. Jbi sunt templa impe-

ratorum qui superbia sua diuinos sibi honores exegerunt ab hominibus et, quia poterant - reges enim erant et dominatores - , extorserunt potius quam meruerunt. Cui potuit tale aliquid extorquere piscator ? Ibi est

525 sepulcrum piscatoris, ibi templum est imperatoris. Petrus ibi est in sepulcro, Hadrianus ibi est in templo. Templum Hadriani, memoria Petri. Venit imperator. Videamus quo currerit, ubi genua figere uoluit : in templo imperatoris, an in memoria piscatoris ? Posito diademate, pectus tundit ubi est piscatoris corpus, cuius merita cogitat, cuius coronam

530 credit, per quem cupit peruenire ad deum, cuius orationibus se adiuuari sentit et inuenit. Ecce quae fecit ille crucifixus et irrisus in cruce, ecce unde strauit gentes, non saeuiente ferro, sed irriso ligno. Bibant ergo superbi poculum humilitatis, humiliato Christo. Dignentur esse humiles, iam cognoscant medicamentum suum, ueniant et credant.

535 27. Hortamini eos, fratres, non tantum uerbis, sed et moribus uestris, et nos hortamur ut iam non differant. Forte enim aliqui cogitant et

513. In ps. 64, 5 : «Numquid uenerunt pauperes, et non uenerunt diuites ? Numquid uenerunt humiles, et non uenerunt sublimes ? Numquid uenerunt indocti, et non uenerunt docti ? Numquid uenerunt uiri, et non uenerunt feminae ? etc.»

521. Voir S. Mayence 55, In ps. 65, 4, et les autres textes allégués en introduction. 532. Cf. supra, sub 346 ; S. Mayence 54 (f. 170v) : «Bibe calicem humilitatis. Temperauit tibi eum, quia ad te humilis uenit ».

535. S. 9, 21 : «Non insultetis his qui nondum bene uiuunt, sed eos ipsos moribus uestris hortemini».

526. adrianus M adriani M 529. est scripsi : et M 530. adiuuari MPC : -uare Mac

debeaupu
Crayon
Page 41: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN 77

dicunt : 'Cras ero christianus'. Si cras bonum est, et hodie bonum est. Neque enim ut sit christianus, a mathematico quaesiturus est /219/ diem. Omnem diem fecit deus. IHe tibi bonus est dies, quo boni aliquid gesseris.

540 Si ergo bonum est credere in Christum, ut fide mundetur cor et sanetur ille oculus lucem tantam uisurus, quare differatur, quare uox coruina remansit in hominibus ? 'Cras eras', coruus dicit, qui de arca missus non reuersus est ; columba reuersa est. Coruus 'eras' clamat, columba cottidie gemit. Non ergo in te sit uox differentis, sed gemitus confitentis.

545 Quicumque fatigati sunt audiendo, ignoscant studiosis. Quicumque adhuc uolunt audire, ignoscant fatigatis, quia et tempore urgemur finire sermonem. Nam tantam uestram auiditatem uidemus in Christo, ut plura possetis audire, sed tempus tenere non possumus. Quicumque hic sunt qui non crediderunt, ecce sumus, ecce est ecclesia : si uolunt, credant. Si

550 differendum putant, quod, arbitror, iam putare non debent, locum faciant acturis diuina mysteria.

Et postquam pagani egressi sunt : 28. Iam, fratres, et hesterno die diximus uobis et nunc dicimus et

semper rogamus, ut bene uiuendo lucremini eos qui nondum crediderunt, 555 ne et uos sine causa credideritis. Rogamus uos ut, quomodo uobis placet

uerbum dei, sic placeat et in moribus uestris, non in aure sola, sed et in corde, non corde solo, sed et in uita, ut sitis familia dei apta et placita oculis eius ad omne opus bonum. Omnino, fratres, non dubitamus quia, si uos digni deo uixeritis, cito nullus eorum qui nondum crediderunt in

560 infidelitate remanebit.

Paris François DOLBEAU

540. Cf. Act 15, 9 542-4. Cf. Gn 8, 6-12 - In ps. 102, 16 : «Sunt enim qui praeparant conuersionem , et differunt, et fit in illis uox coruina : Cras, cras. Coruus de arca missus, non est reuersus. Non quaerit deus dilationem in uoce coruina, sed confessionem in gemitu columbino. Missa columba reuersa est» ; voir aussi S. 82, 14 ; 224, 4 ; In Ioh. 6, 2.

558. Cf. n Tim 2, 21 (3, 17 ; Tit 3, 1).

542. dicit add. M in marg. 550. post faciant add. diuinis Mac

Page 42: AUGUST_1991_37!1!37 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes

78 FRANÇOIS DOLBEAU

RÉSUMÉ : Publication provisoire de deux sermons d'Augustin, extraits du sermonnaire de Mayence (Stadtbibliothek 19), du XVe s. ; le premier ^layence n° 60 ; Mainz 19, f. 201-208), prêché entre 399 et 405, veut prouver aux Donatistes que l'Église véritable est universelle, et aux païens que les prophètes ont annoncé la destruction de leurs idoles ; le second (Mayence n° 61 ; Mainz I 9, f. 208-219), prononcé dans les premières semaines ou les premiers mois de 404, en présence de chrétiens et de païens, veut convaincre ces derniers de l'urgence de leur conversion.

debeaupu
Crayon
debeaupu
Crayon
debeaupu
Crayon