o2 s8 - university of texas at austin
Post on 24-Oct-2021
3 Views
Preview:
TRANSCRIPT
IDENTIFICATION
DUREE
QUALITE
TRANSMISSION
DATE TRANSCRIPTION
DATE DE REVISION
NOM DU TRA~SCRIPTEUR
DICTAPHONE
o2 S8
: RTLM 3-6-7/12/93 0288KT00~0644
: 60 mn
: Assez bonne
: RTLM
: Le 04 / 01 / 2001
: Décembre 2001
: UWAMAltORO M.Vianney
: SANYO
, 02<~,¯ :4 ~ 6"
Modèle TRC-8080
Série P8806620
~NYARWANDA TRANSCRIPTi i i iiiii- -
(REVISED VERSION OF K016..4916)
Cassette N° 0288 transcrite par U.MV
..-~436~
RESUME DE LA CASSETTE N° 0288.
FACE A"
* Interview de Kantano par GAHIGI à propos des cérémonies de funérailles du
Président NDADAYE et ses suites.
* GAHIGI demande aux églises chrétiermes de prendre partie en vue de sauver la
démocratie.
* Quelqu’un de la CDR parle des actes ignobles du FPR.
FACE B ’
* La mëme personne continue.
* L’interview de Kantano par GAHIGI continue.
Cassette N* 0288 transerite par U.MV
3
FACE A
HABIMANA Kantano, RTLM.
... dukwiye abantu bize kuko ni twe dushaka ubutegetsi, twari dukwiriye kujya rimwe na rimwe
twiseka tuki.., tukibaza kuko wabonaga nko mu muryango wa Jules BIMAZUBUTE, Visi-
perezida wa Assamblée ni Umututsi ee umuryango we rero uzanye indabyo wanyarukaga
ukabonamo n’Abahutu, tuvuge abuzukuru, abakwe, iki, bon noneho na none mu miwango
y’Abahutu na none bishwe ukanyamka ukabonamo Abatutsi ha bo baie, ad abakazana, ad iki,
ugasanga ad ibintu by’uruvange. Ariko rero ee mu by’ukuri nta ma... mu by’ukuri ikibazo
cy’amoko kiragaragara, urakibona ndetse mu kanya hari uwambwiye ail «bavuze... se» bavuze
bati «délégation ya FRODEBU igiye ku... igiye gu... kurambika indabyo ee ku... ku... ku
murambo wa Nyakwigendera NDADAYE, ku gituro, ku mva, ee ba... bambwiye yuko abantu
baryanye inzara bo muri UPRONA, kandi bakomeye». Urabona rero ikibazo cy’amoko
cyagaragaraga.
Nyuma kandi na none none aha mu kanya muri Hôtel Source du Nil Meridien nyine ya hano, ce
abagize Gouvernement ehe b’Abahum bihutiye kujya mu nama hanyuma abakuru b’abasirikare
b’Abatutsi nyine ubona rwose ari ibihanganye ndetse ahubwo uld.., ukibaza nîba badakora akandi
kantu cyangwa batazagakora muri iyi minsi, kuko ni abanm sereins, (inaudible) han...,
BIKOMAGU mu kanya turavuganye ampa rendez-vous y’ejo mit gitondo ngo tuzajye kubonane,
ee yikomye Radio Rwanda ngo yaramusavonnye ngo bihagije, ngo arishakira Radio privée
RTLM, ee ngo hanyuma ngo arebe na télévision gusa ariko nyurna tumubwiye ko ejo azatwaldra
ariko aravuga ati «ehein mwa Banyarwanda mwe ntabwo nakoze coup d’état nk’uko mubizi mu
Rwanda», ati «jyewe nzabasobanurira». Ubwo rero dutegereje ibisobanuro azaduha ejo, ariko
GAHIGI ikibazo cy’amoko hano kiragaragara cyane, na hano mu ihoteri ee imodoka ya Radio
Rwanda mu kanya twajemo ba... bashatse kuyimena ngo ni yo yateye amahane, ...
GAHIGI Gaspard, RTLM
Imenwa... imenwa na ba ride?
Cassette N* 0288 transerite par U.MV
- imenwa n’abantu nyine bakubita agatoki ku kandi ee, mu kanya na none...
- bantu se kuri umunyamakuru watubwiye abo ari bo?
- ehein abantu ntabwo... (aseka) ni abantu, ni abantu.
- yeee.
- natwe twayihishe ubu ngubu ...
- ubwo ntushatse kubavuga.
-eee, nyuma kandi na none abadepite bagombaga kunyura mu Kaya... bagombaga kunyura
umuhanda wo mu Kayanza ha bo ntibashoboye kuza kubera ko... bavuze yuko mu Kayanza nta
mutekano, abantu ngo bagomba kuba bafunze umuhanda, ee ubwo rero umutekano nukomeza
n’ejo yenda hari ubwo tutazabona aho tunyura, cyakora bamwe banyuze.., baie n’indege.
- ee Kantano rero nagira ngo nkubaze kuko ndabona igihe cyihuta, ...
- ee,
- ... mufi iyo mihango abasirikare ... hari abasikare wahabonye? Bail bifashe bate? Ee abari muri
ka gatsiko bavuga bahahingutse? Byari bimeze bite ku byerekeye abasirikare kuko ...
- bon, ...
-... ni bo bakoze coup d’6tat?
- ... yee ku byerekeye abasirikare ee BUYOYA yee yari ahari,, Majoro BUYOYA yari aharî
Cassette N* 0288 transerite par U.MV
5n’umukenye.., n’umugore we, BAGAZA na vve yahanyuze mu kiliziya, ee ariko ntabwo yaje
muri réception, hanyuma rero uwadutangaje, waduteye amatsiko ni BIKOMAGU, BIKOMAGU
yazanye igipfunyika cy’indabyo nyinshi yee kuk.., ari nka.., ni we chef d’état major wa... wa
armée agifatanyije icyo kizi.., icyo kiziga cy’indabyo na chef d"état major wa gendarmerie, ee
noneho baza badefira, nuko abantu bakajya baryana inzara bati «nguwo BIKOMAGU, nguwo
BIKOMAGU», ...
- bari bambaye gisirikare se?
- ii bari bambaye gisirikare rwose, n’amapeti yabo.
- huum.
- yee.
- ubu se harî akajambo k’agashinguracumu wabwira abumva RTLM?
- bon aga... (aseka) akajambo "agashmguracumu, ni uko.., mbese.., ubu ngubu ee cyane cyanetwari dufite amatsiko y’umuntu witwa BIKOMAGU, none avuze yuko ejo mu gitondo saa moya,
saa moya n’igice azatwakirira mu kigo cy’abasirikare ee murï camp Muha, aho ba... biciye
Perezida NDADAYE, ubwo tuzamubaza ibibazo byinshi, ku buryo ejo nimugoroba ningira
arnahirwe nkaza ee, nzabibagezaho ku buryo burambuye, ndetse n’ubu ntabwo mbibagejejeho
cyane kubera ibibazo byo kwihuta.
- ubwo rero turagutegereje Kantano uzagire urugendo rwiza ugaruka hano mu Rwanda no kuri
RTLM.
- ce abumva Radio RTLM mugire umugoroba mwiza, hanyuma abakozl ba RTLM mugireri’
umugoroba mwiza.
(un peu de musique)
Cassette N* 0288 transcrire par U.MV
V r~066
6
GAHIGI Gaspard, RTLM.
¯ .. aravuga ati «birya bintu mubona abantu bishyira hamwe ngo bakoze inama, ngo
ba...(inaudibIe) ngi bagabanye ubutegetsi», ati t~uri Mozambique, muri Angola», jye
nkongeraho Arusha, ati «ntabwo ibyo ari byo demokarasi». Kuko koko demokarasi uko babivuga
bavuga ko d¢mokarasi ari ubutegetsi butangwa n’abaturage, bagakorera abaturage. Iyo rero
abantu bishyize hamwe bati tugende twicare ahantu tugabane ubutegetsi, ibyo ntabwo ad byo
demokarasi kuko niba demokarasi ail ubu tegetsi butangwa n’abaturage, abo bantu twumva baba
batatumwe n’abaturage. Iyo rero bavuga bail hari ibibazo bidasanzw¢ reka tugabane ubwo
butegetsi, turangize icyo kibazo cyihutirwe, noneho ubutegetsi tubusubize nyirabwo. Nyirabwo
akaba ari rubanda. Ntabwo rero ail ko bikunze kugenda kuko abantu bafashe ubutegetsi kurî
ubwo buryo ntibakunda kurekura, ntabwo bakunda kuburckura ngo babusubize ha nyirabwo,
cyane cyane ko ba nyirabwo kenshi baba badafite ingufu, ingufu barazifite ariko ntibazi uko
bazikoresha kugira ngo babubambure. Akaba ail cyo gituma rero iyo mwurnvise ngo abantu ha...
bicaye bagabanye ubutegetsi, kenshi ngo babyise inzibacyuho usanga buri gihe iyo nzibacyuho
bashaka kuyagura.
Ugasanga ari ikibazo gikomeye cyane, ugasanga ari ikibazo gikomeye eyane duhereye ku bya
Arusha, abantu baravuze bati «dore FPR/rateye ishaka ubutegetsi, hari abatavuga rumwe
n’ubutegetsi mu Rwanda na bo, abo bita opposition na bo babushaka, hari n’abari babufite», bati
«¢eka twieare tugabane». Baricara baragabana, bail «ngiyi Inzibacyuho», bati «ngiyi Inzibaeyuho
Yaguye». Ugasa... ukibaza uti rubanda ruzahabwa ubutegetsi bwabo ryari, ngo abe ari bwo
bubutanga? Ugasanga ni ikibazo.
Kubera rero ko ibyo bintu byavuze n’umusenyeri, nkumva nagi~a ieyo mvuga ku byerekeye ce
uruhare rwa kiliziya mu byerëkeye kuzana demokarasi muri Afur, ika yaeu kuko tubona kiliziya na
yo ifite uruhare mur/ibi bintu biba muri iki gihe, ibyo ngibyo by’abantu baza bagashimuta
ubutegetsi bakabugumana kandi ki/iziya yaravuze ko ihagarariye yi... )ri... ihora buri gihe iri ku
ruhande rw’abantu badafite imbaraga, rwa rubanda nyamwinshi, rwa rubanda batifite, ko rero
igomba kubarengera, ko igomba gukora icyo bita justice sociale. Tukumva rero Kiliziya
Cassette N° 0288 transcr/te par U.MV
K0224367
7Gatolika, ari Kiliziya Gatolika, Kiliziya y’Abaporoso, kiliziya zose, zifite uruhare rukomeye mu
gushaka ko ibi bihugu byategekwa neza bikagira demokarasi, kuko ngira ngo abapadiri
n’abapasitoro n’abandi bose bihaye Imana ntabwo bashinzwe ... (inaudible), bashinzwe
n’umubiri w’abantu, bashinzwe na justice sociale, ni ko babyise ubwabo, bagomba rero gufasha
abaturage kugira ngo basubirane ubutegetsi bwabo babuhe uwo bashaka.
Sinzi niba muzi ibintu bita iperereza, byaragaragaye ko oo.. Vatikani, Vatikane ni... Kiliziya
Gatolika, ifite iperereza rya mbere nkurikije uko mbyumva mu mateka y’iperereza, Vatikani ni yo
ishobora kuba ifite iperereza rya mbere ku isi, kurusha ndetse na ririya ry’Abanyamerika bita
CIA, ndetse na FBI iwabo ubwaho na KGB y’Abarusiya yo hambere n’iy’Abafaransa DGC na za
Mossad Abls~rayen. Bavuga ko rero Vatikani ad yo ifite iperereza rya mbere, bigaterwa nukoZ~ ¯ , ,
kenshi, nta watinya kubivuga, abapadiri baba bazi abantu abo ari bo bose, baba babazi ee
abaturage barabababwira n’abategets~ ubwabo bakivuga, abo bantu rero ba... baka.., baba bazindetse iperereza ryabo rikamanuka cyane, amaperereza menshi akunze gukora mu mijyi no mu
midugudugu ha he, ariko iperereza rya za kiliziya, navuze Vatikani ariko ni za kiliziya zose
urebye, ce iperereza ryabo rijya mu mijyi rikajya mu bategetsi, rikagenda rikagaba n’amashami
mu cyaro, kugeza ku muturage uyu wa rwimbi ni ko navuga baba bamuzi, baba bazi rero kuva ku
mutegetsi kugeza ku muturage wo mu cyaro iki.., rwose cya.., kivuza ... kivuga inyoni n’i...
n’inyamaswa, abantu ba kiliziya baba bazi abo bantu bose, bazi ababi, bazi abeza, bazi abicanyi,
bazi abagambanyi, bazi abagome.
Kiliziya rero ikaba igomba gufasha abaturage nyine kudashyira imbere abantu b’ibisambo,
kudashyira imbere abantu b’abagome, kudashyira imbere abantu b’abagambanyi. Kiliziya rero
koko niba yemera ko igomba kurengera umuntu udafite intege, ni ukuvuga ko igomba no
kumufasha kudashyira imbere abantu bazamara rubanda, abantu b’ abicanyi, abantu b’abagome,
abantu b’abagambanyi.
Tukumva rero Kiliziya ifite uruhare muri ibi biba byose, ndetse koko tukaba twebwe twumva
yafasha rubanda kugira ngo ibatize ingufu bambure ubutegetsi abantu babwiha ku ngufu,
bambure ubutegetsi abantu babushimuta bi... babyitirira rubanda, noneho bagatuma koko amatora
Cassette N* 0288 transcrite par U.MV
0 ;2 Z 4 3 6
8
aba kandi bakigisha na rubanda gushishoza noneho mbanda koko rukihitiramo abayobozi
barukwîye aho kugira ngo abantu bakomeze bashimute ubutegetsi kandi batwik¢ biyitifira
rubanda, kandi rubanda urebye nta mham rufite muri ubwo butegetsi.
Tukumva rero koko i...eyo kiganiro mbwirwaruhame cyabereye kuri Hôtel des Diplômates i
Kigali havuyemo imyanzuro twe dushima, tukumva rero kiliziya idakwiye kujya yicecekera ngo
abantu b’abashimusi b’ubutegetsi bakomeze baryamire mbanda, ahubwo kiliziya yari ikwiye
koko kujya ku ruhande rw’abantu batifite, badafite intege, noneho ikabafasha bakitorera
abategetsi, kandi kiliziya ntibigaragare ko na yo ngo ~ukoma umsyo akoma n’ingasire», ngo
ubone hari aho ishaka kubogamira, ahubwo ikwiye gushaka ukuri, ntubone ngo irahagumtse
irahagaze ngo ni uko bavuze iki ngiki, ahubwo igahagurutswa n’ukuri kwa nyako, igahagurutswa
n’ imibereho myiza y’abaturage, igahagurutswa n’uko hajyaho abategetsi babereye rubanda, kandi
bagashyirwaho na rubanda binyuze mu matora. Tukumva rero kiliziya yakora uko ishoboye
kugira ngo mu gihugu cyacu hagaruke umwuka mwiza, umwuka utagamije kugaburira ab’inda
nini ahubwo umwuka ugamije ko rubanda basubirana ubutegetsi bwabwo noneho rukabuha abo
rushaka. Ngira ngo bigeze no kuvuga kera, kera.., mu mateka ya kîliziya bavuga ko abategetsi
baba bahagaradye Imana. Ni ukuvuga rero ko bagomba kugira umurava, ntabwo Imana ad
igîsambo, ubwo rem kiliziya ifite uruhare rwo gushakira rubanda mdafite intege abategetsi nyine
bahagarariye Imana, koko, abategetsi batari ibisambo, abategetsi batari abajura, abategetsi batari
abicanyi, noneho kiliziya ikabigiramo uruhare, noneho koko abategetsi bagahagararira Imana
nk’uko kiliziya ibivuga. (Musique)
... demukarasi, kuko kenshi abo bantu nta wuba yabatumye kandi demukarasi ari ubutegetsi
butangwa n’abaturage, bugakorera abaturage. Ibyo rero, ibyo bintu Monseigneur Chipenda avuga
ko atari demokarasi, ngibyo ibyabyaye Inzibacyuho mu Rwanda, noneho kuyagura kuri twebwe
ikaba Inzibacyuho yaguye akaba ari agahano muri iki gihugu.
Muzi rero aho Inzibacyuho itugeze, muzi aho itugeze cyokom abashyira mu gaciro bazi ko igejeje
igihugu aharindimuka, kuko abantu ntibagikora, abantu barasahura, abasahura si rubanda,
Cassette N* 0288 transcrite par U.MV
9harasahura abiyita abategetsi. Njye nemeza ko kugeza ubu rubanda badasahura ahubwo hasahura
abiyita ko bahagaradye ubutegetsi. Abiyita ndetse ko ad abakozi bakuru cyangwa abakozi
baciriritse ba Leta ntabwo bagikora, n’ujya k-u kazi ni umuhango aragenda aki._ ati ni
Inzibacyuho akigarukira, iyo agize courage yo kujyayo kuko hari n’abatirirwa bajyayo buri munsi
baki... (inaudible). Hari n’abajyayo bakabima akazi kubera Jbi by’amashyaka byateye ngo
~¢ugabanye ubutegetsi», ngo «Minisiteri ibaye iy’iri shyaka», ngo ~6yi ibaye iy’iri shyaka»,
umukozi wari urimo, bati ~~owe ubwo utari mu ishyaka ryacu», bail «iyiearire nta kazi ubonye».
Abakozi babahindamo (sic) ubudehe, baba.., babahindamo akaduruvayo, ukaza ngo ni uko uri
ishyaka n’iri nta ngofêro wambaye, bakakwima amadosiye ukiritwa wicaye aho. Waba ugiye mu
ishya.., mu...ri minisiterî y’ishyaka ryawe, uti ni ishyaka ryanjye nta n’uzampa demande
d’explication, uti ... ugasiga ikoti ku ntebe ukigendera ntukore. Ibintu rero birababaje cyane,
birababaje cyane harakorwa amarorerwa muri iki gihe, harakorwa amarorerwa, abantu bati
«~tugiye kubohoza ibishanga, tugiye kubohoza imihanda, rugi..» ukabona ikibanza gitanzwe aho
kitagomba gutanga, gutangwa, ukabona umuntu yubatse mu... mu mu muhanda, ukabona undi
agize atya yubatse aho ashatse, ibintu mbese byabaye akaduruvayo, sinzi aho tuzabitangirira.
Nkagira ngo rero mbamenyeshe ko nigeze kuvuga hano ko ce nzababwira ibyerekeye indirimbo
yitwa «4_ettre au directeur général», nkaba nshimira umugabo witwa HAGUMA ukora muri
Minitransco, uyinzaniye mu mwanya, nkaba ndibuyu.., ndibuyibumvushe ariko maze
kubumvisha indirimbo y muturage, indirimbo y’umuturage witwa NGIRABAGENZA Yohani’U
Mariya Viyani wo muri Komine Rutare, na we usa n’uvuga ati «dbi by’Inzibacyuho byose ni
amarorerwa, ni agahano», ati «&andi Jenerali we ararengana, ibyo bamurega byinshi
baramurenganya», ati ~dyi Nzibacyuho ibaye agahomamunwa».
Ubwo rero ndaza kugira n’icyo mvuga kuri iyo.., baruwa ya Directeur général ku byerekeye
imikorere y’abadeje, imikorere y’abadeje, uretse n’abadeje n’abandi biyita abategetsi, noneho
tuze kureba koko ko entourage isharaka (sic) abategetsi (Indirimbo ̄ Jenerali ararengana).
... nkagira ngo (inaudible) ... kwitangira abaserile bagenzi be... (coupure) muri sitidiyo za RTLM,
Cassette N* 0288 transerite par U.MV
10ndasuhuza abajene mwakurikiranga iyo ndirimbo, nkabasuhuza ariko mbasaba kwitonda cyane
cyane abashaka kurushinga. Ntimuzajye rero mubona isha itamba ngo mwiruke, cyangwa ngo
nimubona abakobwa bafite ikimero mumcre amababa, nkagira ngo rero mbasabe kwitonda kuko
ushobora gukunda umukobwa akundwa n’undi, akaba ari yo mpamvu mbatuye aka karirimbo ka
(inaudible), abashaka kurushinga mu mijyi mwitonde, kuko ushobora gukunda umuntu akundwa
n’undi, cyangwa ukamukunda atagukunda. (Indirimbo : Jenerali ararengana îrakomeje)
NoheU HITIMANA, Journaliste de la RTLM.
¯ .. (inaudible) saa moya hano i Kigali. Yewe (inaudible) aradukereza (inaudible) niba Electrogaz
ifite uburenganzira bwo kujya bakupa imiriro, bakajya bayikupa igihe bashakiye bikaba mu
kajagari, bazababwire bajye batubwira neza noneho tumenye kubyifatarno hakiri kare, ibyo
kuvuga ngo ... ngo ni ubushobozi buke, cyangwa ngo ni ubushake buke bwa bamwe, eyangwa
ngo (inaudible), sabotage ni sabotage. Na hano kuri le... le plateau, kurî plateau, hum? Hariho
abantu rwose bacyiha kwiha kuvuga ngo nitugera saa moya tuzakupa, nibigera na saa mbiri
z’ijoro dukupe, dukupe igihe dushakiye». Murumva ko responsabilité bafite bari bakwiye
kuzimenya, bakamenya ko hari n’ahantu hatagomba gukinishwa. Kandi nibakomeza
kubikinamo, hein, ubikinamo cyera bikakubona.
None se igihe bashakiye cyose ngo paaa! Umuriro ngo uragiye. Za Nyamirambo zo ntiziheruka
umuriro, huum! Za Kacyiru zirara ziterefona, za Remcra zigatcr¢fona, niba r¢ro nta programme
(inaudible), agake bafite bagasaranganye neza ariko be gupïa gutemagura ibyo babonye. Ubu
kanya twari tubuze umuriro uretse ko nyine kugeza ubu aH uguta igihe! Natwe twariteganyirije.
Twariteganyirije, nk’ubu hano kuri plateau ni mu kizima, ni mu kizima, ese iyi radiyo yanyu
muzajya mwayumva ad uko Electrogaz itanze umuriro? Impuhwe za Electrogaz? Cyangwa
bizagenda bite? Reka noneho twe twumve uriya mubyeyi dore $:o yatangiye kuvuga kare, Papa
Piyo NDADAYE, uu... babigire uko babishaka byose, nibabishaka birara binyuze kuri Radiyo
RTLM. Dufite saa moya zuzuye reka dukomeze twumva uwo musaza. (Un peu de musique
classique)
Huum, umuntu ni undl, (inaudible) niba abakozi ba Eleclxogaz bazi ko umuntu ad nk’undi,nk’
Cassette N* 0288 transcrite par U.MV
11
Augustin utegeka hariya bakupira imiriro i Gikondo, akaba azi ko umuntu ad nk’undi, abwire
équipe yakoze uyu mugoroba ko sabotage itemewe, ko atari byiza rwose. Kandi niba muri
Sucrerie babuze umuriro uyu munsi, nabwo tuzakora ankete tubimenye. Naho ubundi nta
kigenda, huum? Nta kigenda, ubwo mbivuze mbizi, jye hari impamvu mvuze ngo Sucrerie, hari
impamvu.
Maze rero nshuti mwumva radiyo yanyu, Radiyo RTLM, bajye bakupa tujye kwatsa moteri,
bakupe, twatse moteri, badusabote dukore ukundi. Nta kundi twabigenza. Ubu rero twumve ako
karîrimbo ka DURUMURURA, nyuma turibuze kunumva Madamu Siliviya KINIGI, Ministre wa
mbere w’Intebe w’u Burundi icyo yavuze kuri uwo munsi. Kuko niba bababaye urumva ibyo
bintu byabaye i Burundi nibababare ukwabo, ariko be kudusabota. (Musique)
Voix de Madame Sylive KINIGI, premier ministre burundais :
Nk’ uko mubizi u Burundi bumaze ukwezi n’iminsi irenga bugandaye. Isaganya ry’akataraboneka
mwariyumviye ingene ryahundagaje igihugu cacu, ...
BUCYANA Martin, CDR.
... kuba iyi conférence yacu ari benshi, kuko ndabona ari benshi, nkaba nizeye rero ko ibyo tuza
kuvuga bazabigeza ku baturarwanda bose. Mu by’ukuri muri iyi mimi mwabonye ukuntu
umutekano wahungabanye hafi mu gihugu hose. Ubwo rero muri CDR. ntabwo dushidikanya,
abahungabanya uwo mutekano ni FPR. Kandi ikaba ibifitiye impamvu zituma iwuhungabanya.
Mwabonye amarorerwa yakorewe muri Superefegitura ya Kirambo, aho FPR yagiye gusogota
abantu barenze mirongo itatu ha barindwi, uretse ko MINUAP,. yo ivuga mirongo itatu na
barindwi ariko.., abaturage bahaturiye bo bavuga ko barenze ndetse mirongo itanu.
Andi marorerwa yabereye muri Komine Mutura, na yo akozwe na FPR nk’uko ru... nk’uko
byagenze muri Superegitura ya Kirambo ni ko byagenze no muri Mutura, biragaragara ko
abayakoze muri Mutura ail kimwe n’abayakoze muri Kirambo. Kugira ngo iyobye amarari,
yagiye muri Komine Ngenda ifata.., abantu bayo ngo ibahindura Abarundi batera abaturage mu
bishanga ha bo barabasogota. Abategetsi bo mu Rwanda bara.., barajijwa bavuga ngo
Cassette N° 0288 transcrite par U.MV
n’Abarundi bateye kandi atari Abarundi, ubundi ni FPR.
Ntihamaze kabiri, muri Komine Taba igisasu kijya kwica abana b’amashuri abanza. Hari hamaze
iminsi tumenye yuko FPR yari yara...koze rocrutement muri Gitarama, yarajyanye abantu barenze
ijana ha mirongo itanu bajya muri FPR bakiga bamara kwiga bakagaruka. Abo rero nta
washidikanya ko ha bo bafite uruham muri ieyo gisasu eyatezwe abana b’abanyeshuri. No mu
tundi mm...
(Partie non enregistr6¢).
( FIN DE LA FACE A
Cassette N° 0288 transcrire par U.MV
FACE B13
(Une partie vierge)
BUCYANA Martin, CDR.
... za Karengem aho ihana umupaka na... n’u Burundi, bahora babona ba KAGAME bahazerera,
hafi ya Bweyeye, bakibaza icyo abo bantu baba baie gukora, uretse ko batagomba kubyibaza
kuko basanzwe bazi yuko nta kindi kiba kibajya.., kibazanye ari ukureba aho bazatera. Ibyo bintu
byose rero bikerekana ko FPR itigeze yemera ariya masezerano bita ay’amahoro, ariya
masezerano ya Arusha. Ntabwo yigeze iyemera, yara.., yashatse kuyemera mu gihe yayasinyaga,
ariko.., ubu ngubu igomba kuba yarahinduye, kandi biragaragara kuko FPR iyo umuntu asomye
za documents zayo zose usanga nta kindi ishaka atari ubutegetsi. Ubutegetsi bwose nta we
babusangiye. Hari na za documents ubu ngubu zirigusirikira hano muri Kigali za FPR usanga
ariko zimeze.
Mu gihe rero basinyaga amasezerano ad zo mpamvu zituma FPR itera umutekano muke, mu gihe
basinyaga amasezerano bari bazi ko ubutegetsi bazabugeraho ku buryo bworoshye, babinyujije
mu kintu gififitse ariko kimeze nka demokarasi, kuko bari bazi ko bafatanyije ha PL ha MDR, na
bo na PSD, bakaba bari bafite majorité muri Assemblée nationale de transition. Bakaba bari bazi
rero ko muri assemblée bashoboraga gukuraho na Perezida ",va Repubulika, bagakora ibyo
bishakiye, cyane cyane ko Perezida wa Repubulika bari kumukuraho bakamusimbuza uwabo
kuko Perezida wa Assemblée nationale azava mu mashyaka PL ha PSD. Amashyaka dusanzwe
tuzi ko ari amashyaka y’/nkotanyi.
Ubwo rero icyaje guturna rero babona ko bibeshye ni uko haie kuza amacakubiri muri ariya
mashyaka, amaeakubiri muri MDR, amacakubiri muri PL. Babonye ayo maeakubîri aie basanga
CDR yarangije gukangura ayo mashyaka, babona ko nta ho bazaba bagifatiye ubutegetsi babyita
ko babufashe muri demukarasi, eyane cyane ko bigaragara nko muri PL ubu ngubu abemera
demokarasi, abemera Repubulika bari inyuma ya MUGENZI na ba MBONAMPEKA na
NTAMABYAR1RO ari bo batangiye kugaragara ko ari bo bazagumana PL. Muri MDR na ho
Cassette N* 0288 transerite par U.MV
igice eyakurikiye ba KARAMIRA na ba MUREGO usanga ari cyo kinini cyane. Noneho FPR
ikora analyse isanga gufata ubutegetsi muri izo nzira bitaga ko ail démocratie isanga
bidashoboka. Biyemeza rero ko ibyaba byiza ari uko ariya masezerano yayatorupiya ku buryo
byaba ngombwa i... ikongera ikubura imirwano, ariko ikayubura bimeze nk’aho bitayiturutseho.
Ikayubura ikora i... biriya bikorwa bya terrorisme noneho ingabo z’u Rwanda eyangwa abaturage
bakabona uko bagomba na bo kugira icyo bakora. Babikora FPR ikabyitwaza ikongera ikubura
imirwano yizeye noneho ko izatsinda. Iyo ni yo mpamvu ya FPR ituma ikwiza umutekano muke
mu gihugu. Irashaka kubura imirwano kugira ngo ibone uko ifata noneho ubutegetsi bwose
cyane cyane nk’uko bakunda kubivuga ko abasirikare b’Abafaransa ngo bazaba bavuye mu
Rwanda. Ishyaka CDR rero rikaba risanga ibyo bintu ari ibintu b~omeye, ad ibintu abantu bose
bernera demokarasi bari bakwiriye kurwanya kuko bibangamiye Repubulika cyane.
Ni yo mpamvu rero twabatumiye kugira ngo mubashe gusobanurira abasomyi b’ibi...bi.., bi ....
b’ibinyamakuru banyu cyangwa abumva radiyo ko ishyaka CDR ryamagana byimazeyo iriya
mikorere ya FPR ikomeza kwica abaturage b’inzirakarengane. Nkaba rero ngiye kubasomera
communiqué y’ishyaka CDR, (petit moment de silence) communiqué y’ishyaka CDR
byerekeye ibyo nari maze kubabwira en guise de l’introduction.
Communiqué de presse du parti CDR :
Le comité exéeutif du parti CDR s’est réuni dimanche le 05 décembre 1993 pour examiner entre
autre la situation politique générale du pays. Aprés avoir analysé le problème lié à l’insécurîté
qui tend à se généraliser sur toute l’~tendue du territoire, le comité exécutif a saisi l’occasion
pour condamner une fois de plus la série des massacres atroces commis par le FPR dans plusieurs
coins du pays, en particulier dans les communes Bwisige : Byumba, Cyeru, Nyamugali, Nkumba
et Kidaho : Ruhengera, Mutura : Gisenyi, Ngenda : Kigali et Taba : Gitarama.
Le parti CDR a noté que tous ces massacres barbares et inhumains ont frappé exclusivement des
civils innocents y compris des éeoliers, des femmes enceintes et des personnes âgées. Le parti
CDR affirme que, avec certitude, que par ses actes terroristes le FPR cherche un prétexte pour
reprendre la guerre car, il sait pertinemment bien qu’il ne peut pas continuer à massacrer la
Cassette N* 0288 transcrite par U.MV
15population civile sans provoquer la réaction compréhensible des Forces années rwandaises et de
la majorité populaire.
Le parti CDR s’étonne et déplore I’"lncapaclté du gouvernement actuel à faire face aux
provoeations du FPR et à assurer efficacement la sécurité de la population. Le parti CDR
dénonce éncrgiquement la complicité du gouvernement de madame UWILINGIYIMANA Agathe
avec le FPR dans le retard constaté au niveau du déploiment de la MINUAR. A ce sujet, il est
étonnant que le gouvernement n’a pas encore agréé les pays ayant accepté de participer à cette
Mission et qu’à ce jour l’ONU n’a pas encore reçu l’accord des sièges établi par le
gouvernement rwandais. Tout cela est fait dans le dessein de permettre au FPR de lancer entre
temps son attaque qualifiée de décisive. Compte tenu de tout ce qui précède, le parti CDR estime
que des mesures suivantes doivent être prises de toute urgence.
1. Le Président de la République rwandaise devrait démettre le gouvernement actuel qui
n’a pas le courage de tirer les conclusions de son incapacité à diriger le pays.
2. Les Forces années rwandaises doivent prendre leurs responsabilités face aux
provocations incessantes du FPR.
3. La population rwandaise en général, en particulier celle des zones de combats et
îrontalières doit rester vigilante et prête à assumer son auto-défense.
4. Les forces démocratiques doivent unir leurs efforts pour contrecarrer les visées
diaboliques du FPR de prendre le pouvoir par la force et réinstaller au Rwanda le régime féodo-
monarachique., . Le parti CDR en appelle à la communauté internationale pour dénoncerenerglquement les massacres des civils innocents pe~étrés par le FPR, ainsi que ses prépamtifs
de guerre. Le parti CDR dénonce ... demande à la M/NUAR d’assumer ses responsabilités en
veillant à la sécurité de la population et respect de l’accord de paix par le FPR, et à la
disponibili.., et à disponibiliser dans les meilleurs délais les résultats des enquêtes sur les
massacres commis. Le parti CDR réitère, en fin, son engagement à contribuer au retour d’une
Cassette N* 0288 transcrite par U.MV
paix durable au Rwanda, et au renforcement de la démocratie.
Iyo ni communiqué yacu mu gifaransa. Nagira ngo BARAYAGWIZA abasomere communiqué
mu kinyarwanda.
HITIMANA Noheli, RTLM.
... mwese noneho mutege armatwi kitabacika saa moya n’igice rwose turongera tubagezeho ibyo
Kantano yatubwiye, ibyo yabonye. Ariko natwe i Kigali twakurikiye, twakufikiye uko misa
yagenze, dukurikira uko bavanye imirambo muri katedrale, huum[ Katedrale Régine Mundi,
kugeza igihe bagiye kubashyingura nyine muri Palais du premier novembre, nyine aho
NDADAYE huum, aho yari acumbikiwe, mu rugo rw’iwe, aho bamuvanye bajya kumwica ni ho
bamushyinguye ha bagenzi be, muri ubwo busitani nyine. Twumvise amagambo ya papa Piyo
NDADAYE, papa wa Merikiyoro NDADAYE, aho yababwira ati «~aragiye huum! Twaba
dusigaranye, ntituritsire kumuhora, (inaudible) ya demokarasi». Ail çanuturere imfubyi zisigaye.
Nimugire amahoro».
Ibintu yababwiye urebye ni byo. Ni ibyo gusa. Ariko kandi na Perezida wa SAHWANYA
Frodebu ari we Ministre w’Ububanyi n’amahanga n’Ubutwererane Sylvestre
NTIBANTUNGANYE (sic) huum! Na we yavuze byinshi. Yavuze mu kirundi, avuga ndetse
mu gîfaransa, muraba mubyumva ukuntu Kantano aribuze kubidusobanurira, yageze n’aho ageze
ku kibazo abaza madamu we, ati <alawe ma chère épouse, madamu wanjye» ail <aeka nkubwire»,
ati «d¢ubwire ko ugiye, ugiye naragukunze, warankunze, uzize demokarasi». Ati ~abakwishe,
abishe Perezida Merikiyoro NDADAYE», ati «abakoze amarorerwa si ba bandi baje kubarasa,
abayakoze baracyariho. Baracyariho, barakomeye». Ibyo bintu yabivuze, ati <¢vvamaze imyaka
cumi n’itanu», ati «njye ma mugenzi wanjye turi inshuti ya (inaudible) NDADAYE tu... turi muri
politike, turwanira iki gihugu, dushaka kugeza iki gihugu kuri demokarasi, dushaka kuzakigeza
ku bumwe n’amahoro», ati «none», ati <~Nyakubahwa Merikiyoro NDADAYE uragiye», ati
«genda, ugiye uri intwari, ugiye uri umugabo». Ubwo ngubwo Kantano wabikurikiriye hafi wari
uhari naza ejo azabitubwira neza. Nanjye nabikurîkiranye kuri télévision, sinari mpari, ariko
nabirebaga ndieaye (sic) hano i Kigali. Dukomeze twumva uwo muzika, dukomeze. (Musique)
Cassette N* 0288 transerite par U.MV
~z,z~~~~~~~~~~~~,~«~~ .......... ~~+~+~~+~,~~~~~~+~_, + ......
GAHIGI Gaspard, RTLM.
... umuhango wo gushyingura Nyakwigendera NDADAYE ha bagenzi be, ndagira ngo ubwîre
abumva RTLM uko imihango yagenze n’umwuka wari uhari.
HABIMANA Kantano, RTLM
Ee ni byo GAHIGI agatsiko k’Abatutsi b’abasirikare b’i Bujumbura gafata umugambi wo
guhirika ubutegetsi bwitorowe n’abaturage mu mi... ein.., mu mivu y’amaraso, ntikari katekereje
na gato ko ibintu bizagera aha, ee byagaragaye none. Mbega ibintu biteye agahinda[
Twibuldranye. Mu ijoro ryo kufi makumyabiri z’ukwa cumi mirongo cyenda na gatatu,
Nyakubahwa Perezida NDADAYE yayoboye Inama ya Gouvernement ce kugeza saa tatu z’ijoro
atitaye ku byavugwaga kuri coup d’état. Mu gice ni ho ibimwenyi byamutaye muri yombi
bimujyana mu nkambi y’abasirikare b’aparakomando ya... camp Muha hafi ya Bujumbura, ee
byamujyananye ubwo n’umutegamgori we Laurence NDADAYE, eee Laurence NDADAYE
utazibagirwa ijambo rya nyuma NDADAYE yavuze, kuko yaravuze ati ~ibyo mushaka byose
tubyumvikaneho, ariko mwibuke u Burundi bwanyu, mwibuke imiryango yanyu ntimusese
amaraso». Byaranze rero koko amaraso barayasesa ee barayasesa ku buryo uyu munsi eee nako
hinga nkwi.., nkwibutse, mbibutse abantu bishwe icyo gihe, yee abantu bishwe rero ee yarishwe
Nyakwigendera Mefikiyoro NDADAYE, yarishwe Ponsiyani KAR1BWAMI ee wari Perezida
w’Inteko ishinga amategeko, yafishwe Jules BIMAZUBUTE, Urnututsi ariko wari Visi-Perezida
w’Inteko ishinga amategeko, yarishwe Yuvenali NDAYIKEZA, Ministre w’Ubutegetsi
bw’igihugu, eee hanyuma aricwa NDIKUMWAMI... ee NDIKUMWAMI Richard wari maneko
mukuru. Hanyuma... aricwa na Gouverneur ",va Kirundo Dewugratsiyasi BIZIMANA nta...
ntabwo yapfuye muri iryo joro ariko ha we yarishwe, hanyuma hicwa we... ha none Madame
KATABASHINJA Silivana, ngo ni umugore w’umugabo witwa BARUMPUZAKO Dominiko,
hanyuma haza kwicwa ha Madame Ezebiya NSHIMIRIMANA ee umugore wa Sylvestre
NTIBANTUNGANYA, Ministre w’u.., w’Ubutegetsi bw’igihugu.
GAHIGI Gaspard, RTLM.
Kantano rero niba unyumva, ...
Cassette N° 0288 transcrite par U.MV
BABIMANA Kantano, RTLM
Eeee,
- ... utwîbuldje nk’uko byagenze amateka ndagira ngo utubwioe uyu munsi ...
- bon, uyu munsi ...
- ... uko byari bimeze.
- ahan! Uyu munsi rero uko byagenze GAHIGI, ce i Bujumbura ndetse urebye ibintu niba umuntu
yabyita ibirori, niba ad iki, gusa ni... ni ibirori bibabaje. Ibirori bibabaje rero byatangiye ejo aho
imirambo yari muri Stade FFB na... ka stade kari hano i Bujumbura gatoya, imirambo rero yose
ee umunani yari ye... iryamye mu masanduku afunze yee aho ngaho muri stade, ni ho rero abantu
kuva mu gitondo bakomeje cee bazenguruka, bazenguruka, bayireba bamwe banyura iruhande
bunama kugira ngo basezere bwa nyuma kuri abo ... kuri abo bagenzi. Ubwo rero nanjye
nahageze mu ma saa kumi ce nanjye njya ku... kunama ce njya mu cyunamo aho ngaho kuri
stade, ce hanyuma rero hanyuze abategetsi benshi, abantu benshi b’i Bujumb... b’i Bujumbura ee
n’abanyamahanga benshi baie gusezera bwa nyuma kuri iyo mirambo ee umunani.
Uyu munsi rero mu gitondo muri katedarale yitwa Rejina Mundi saa tatu ha mirongo itatu
abashyitsi bari bahagÇze ee benshi, mu Banyarwanda rero.., mu Banyarwanda ee hari délégation
yari ihagarariwe ha... ce ee Bwana Tewodore SINDIKUBWABO ee Perezida w’Inteko ishinga
amategeko yo mu Rwanda, Perezida wa CND, n’abadepite ee bari bazanye, hanyuma mu
baministre muri délégation ya gouvernement hari abaministre babiri, had GATABAZI Felesiyane
Minitrape, na GASANA Anastase cee Ministre w’Ububanyi n’amahanga. Imirambo rero
umunani yose yari muri Kiliziya Rejina Mondi yayibanye ntoya kuko ni bwo bwa mbere haza
abantu nka.., mbese imirambo nk’iyo bayitondekanya, bayitondekanyije noneho ibura aho
ikwirwa. Abasenyed nta wasigaye, basomye misa bira.., biratinda, hanyuma abaririmbaga
abagatolika ha... ba... mbese basimburanga n’aba.., n’a.., n’aba.., poroso kuddmba. Ee
Cassette N° 0288 transcrite par U.MV
abaporoso rero bageraga kud ya ndidmbo ngo (araxidmbye) «aheza mu ijuru mzahurirayo
bagenzi», Madamu NDADAYE akarira, amarira akamu.., akamu.., akihanagura agahinda ail
kose! Hanyuma noneho akihanagura akana ke rero gatoya k’agakobwa ee NDADAYE yasize ko
ntikari kazi ibyo ad byo, ko kashakaga kwiyonkera, nuko abafotoraga rero bagafotora huum.
Hanyuma r¢ro ubwo misa irangiye ¢¢ abantu bahise bava muri katederale imirambo bayishyira
mu modoka noneho baza umuhanda wose kugera mu ngoro a... aho Nyakwigendera Perezida
NDADAYE yari atuye. Ku muhanda hose wasangaga abantu benshi bambaye udupira twa...
twanditseho FRODEBU eh Merikiyoro NDADAYE, martyr de la démocratie, benshi benshi
benshi bail ku murongo bimyoza, abandi barira, mbese umuntu agafata gusa umutima
agashinyiriza.
Mu magambo r¢ro yahavugiwe bagez¢ aho ngaho ba... bateguy¢ gushyi.., gushyingura imirambo,
ni mu kigo cy’ingoro Perezida yararagamo, ingoro ya Perezida ha huum nkubwire ko igice cyo
hejuru cyabagamwo abamurinda baragishenye n’amasasu, hanyuma rero ubwo ngubwo ni ho
imihango yatangiye yo kubashyingura. Sinavuga uko imihango yagenze kuko yari ikomeye ee
kandi.,, mbese ikomeye, compliqué abazana indabyo, abarira, iki, abasirîkare banyuranamo n’iki,
mu magambo rcro yahavugiwe, se wa NDADAYE umusa.., yitwa NDADAYE Piyo, ee yari
kumwe n’umukocuru we, noncho aravuga ati <mmwana wanjye yazize d¢mukarasi namw¢
muzayirwanire ntizabacike kuko urnwana wanjye yaba apfuye ubusa». Hanyuma Bwana
Sylvestre NTIBANT[~GANYA, Perezida oee ubu ngubu batoye kugira ngo azabe P¢rezida wa
FRODEBU noneho ail <dgendera NDADAYE usize abagabo, bazica NDADAYE ntibazica ba
NDADAYE». Hanyuma rero a... aho yageze nyine abarïm bakagwa mu kantu n’aho ya... ya...
yavuz¢ ati «dgendera nawe mugore wanjye» noneho ahita arira, ahita arira GAHIGI rwos¢ noneho
ariko arihanagura, burya ngo «exnarira y’umugabo atemba ajya mu nda». Nuko ...
- Kantano rero ...
- ye...
- ... abarayc barebye televiziyo hano berekanye, kud tereviziyo uzi ko twakunze kuvuga kuri
Cassette N° 0288 transcrite par U.MV
~~0224380
2ORTLM ko o... Nyakwigendera Merikiyoro NDADAYE bamwishe urw’agashinyaguro, ...
- huum.
- ... twabonye rero umutwc we wari waramenaguritse, tubona mbese mu... rubavu rw’ubumoso ha
ho barahagi.., ha... ijisho ry’umunyamakuru ngo <mtirizinduka riba ryagiye kureba», ...
- huum.
- ... koko bamuvanycmo ubwonko, bamuvanamo umutima ko wari uri aho ngaho, washoboye
kubaza abantu?
- mu by’ukuri, ee mu by’ukud GAHIGI, nta hantu.., nta hantu bon, bamaze kumwica uko abantu
bambwiye, bambwiye yuko bagerageje gukora ibintu byo guterekera. Bamwe bati <oyari umuntu
uzi ubwenge, hinga uwamukuramo ubwonko, tukareba uko tuzabt&om yenda ntihazaboneka undi
Muhutu nka we uzi ubwenge, cyangwa se ee natwe twazagira ubwenge nk’ubwe», hanyuma...
mbese hajemo ibintu by’imihango yo guterekera hari abantu bakunda kugira ibintu byo byo gu...
byo guterekera, ariko ibyo twavuze ni byo koko bamwishe urw’agashinyaguro, ubwo ni uko
mutarebye hasi, ni uko mutarebye hasi ngo mugeze munsi y’umukondo, na ho mwari kumirwa.
lbyo ari byo byose ni byo koko GAHIGI, hajemo ibintu by’imiterekero rwose bamaze ku...
kumwica, hanyuma baranamushinyaguriyc. N’abantu birinda kubivuga kugira ngo nyine
bidakomeza kuzana ikintu ce ¢y’i... cy’iseseme mu bantu.
- ee ce <djisho ry’umunyamakuru nyine ngo ntirizinduka» nk’uko twakomeje kubivuga ...
- huum.
- ... eee wabonye aba FRODEBU bambaye udupira ...
-eee ..,
Cassette N° 0288 transcritc par U.MV
... hari abo muri UPRONA wabonye na ya rnashyaka yandi ayibogamiyeho?
- yee, mu by’ukuri rero ee GAHIGI, aa abantu bo muri UPRONA nta.., ntabwo begereye, ye... na
bo baie kureba arîko bahagarara kure cyanc y’umuhanda y’aho cortège yanywaga, BoB ibyo ail
byo byose abantu bambwiraga bati «bariya n’ab’UPRONA iii nta kintu cya.., bangaga rem
kugim ngo ba... b~~hure n’aba.., n’aba FRODEBU kuko bail bavuze yuko bakeka yuko bail
bukore akantu, noneho bituma abantu basa n’abigirayo ariko koko mu by’ukuri wabonaga abantu
abo bita abo m~i UPRONA, hano muri UPRONA rero umunm wese w’Umututsi bamwita
Umuprona, ee hanyuma koko bari hirya. Hari abantu bareberaga hirya kure, ukibaza impamvu
bategereye umuhanda ngo barebe neza, ukibwira ko bikanga ikintu.
- none se ku bwawe wabonaga Abahutu bo muri FRODEBU ail bo begereye cyane kurusha
Abatutsi, hari ikibazo cy’ amoko cyagaragaye muri iyo mihango yo gushyingura Nyakwigendem
Merikiyoro NDADAYE?
ce mu by’ukuri GAHIGI ahubwo ni... ni cyo ki... kimbabaza abantu, abantu bize twari
dukwiye, abantu bize kuko ni twe dushaka ubutegetsi, twari dukwiye kujya rimwe na rimwe
twiseka, tuki.., tukibaza kuko wabonaga nko mu mwyango wa Jules BIMAZUBUTE ee Visi
Perezida wa Assemblée ni Umututsi, ee aa umuryango we rero uzanye indabyo wanyarukaga
ukabonamo n’Abahu...
FIN DE LA CASSETTE
Cassette N* 0288 transerite par U,MV
top related