r,- bello sacra · 2019. 11. 5. · de l'yonne, p. 93-94~ n. 208, 2j 1,212), tefl-amentllrn...
TRANSCRIPT
,
LIBRAIRES DE LA SOCIÉTÉ
PARIS: Ernefl Leroux, 28, rue Bonaparte.
LEIPZIG: 0110 Harq/forruitz.
•
t 1
r,-1.
t
.1.
1l,
...:.
,l/TES!IMONIA MINORA.
DE
QUINTO
BELLO SACRaE CHRONlcrs OCCIDENTALIBUS
excerpfit
ET SUMPTIBUS SOCIETA'rIS
ll,r US7R A1V/J]S ORIEJ..TT/S ',A7I1V/ IVIONUIVIE N17S
edidit
REINHOLDUS RÔHRICH'r
Ph. Doélor
. GENEVAE
7J'Pis .7. -G. Fich
1882
TIl
7ES'T1MONIA E CHRONIC/S lN GAUlA SCRIPTIS EXCERP'lA.
~ 59· THOM AS DE BURTON e:<cerpjit textum WILHELMI
EG1'VIlJNDANI. - Ferhis:« Et rediens de Terra Sanéb edificav;t caltra ... » ar/r/eur/lIJJI ell: « I3eei1on }) r.
~ 60. THOMAS WALSINGHAM excerpjit NICOLAI TRJVETr Chronicon.
~ 61. JOHANNES CAPGRA VE verhrfius narrat, qua: deIleljordl!lifi é5 Saëro comitihus e RADULFI COGGESHAI.ENSISl~h rOll ico Jatis llota JlIllt.
1!10n., J, p. 4, 7 ~ dicen~, per euminferiores atque inutiles cnlc.eC~
gnari & pecllniam importune extgl:AdhllC exfiat mandatnm Robertt(ix. die maij !\1CCXVIII faélum,in Pa rie Bibl. na tion. rvf oreall,CXXIlI, fol. 140): de colleéla adfllflentationem . inopllnl & pallperUIl1 crucefignatorllm. Ex urbeIanlla profeélus (Potthafl, n. 588:,5892) in caltra chriflianorul1l venltmedio oHohr. lVfCCXVIII (Gr!!al''rd ""'9· loh. de Tlllb., 122; l.tb.° 'J" ., l ". ) Ced ibi
duell., 14G; ül,v., 14°5, .hieme 1110rtlllls eft (Tacob. Vitn~c.,
Efl;/l., III, p. 296); cie mort.c elllsvicleas infra 'T'hom. CantJpra.t.,p. 1 19, ceterll1l1 La Porte du The,! :IVlém.furla rvie de R. de Courçon In
lioi. rg exlr., VI, J 36-222; I-Iurter,Il1flOCf71'.Z Ill, t. Ir, p. 542 , ()98-700;Rühricht, J]f'ù"., l,55-50.
1 J)e quo conferas Anna!. S. Be
nig. Dirviol1. (lYlol1:C.crm. SS., V, 48),Epijlolas (;ervali] III I-Tugo, 1\-1011.,l, 4, 7; Potthalt, Reg., .n. 5325,
r 9 6420' Albericlls, II1fra 93;55!) " P ftRilhricht, Beilr., II, 367. 0
11lenfell1 illnij 1\1 CCXV IJI, <1u~
charlas 1Iitimas fcripfit, Illorbo afl'eaus ( T'e u} et, 1't1)'eIlcs, n. 1 29 5,129()), obiit vj. die illlij (Plancher,
[liJl. de Bourg., l, 3.89);. eoden~anno (xviij. die augufl.l) ~Iuc~~a regtGalliœ homagilllll fel'It (.1 culet,Il. 1305)' Crllcefignati e Rur~ltn-
1• t' él·1 voc'antur in Bul/etllz de( la pro e . "la Société hijl. de /10UlJe, J 853,p. 3°7-308, & in lllf!l1. hijl. de laFranc/u-Co!71té, IV, 357-360.
64 xxxv--.---pt TESTIMüNIA GALLICA. - "_. __
. . . ulldice ducCJn, qUOJJliJ1l1J 710t1l':1 cru~lJJl uJlt1at, Odoue"l 1111.'g d· . ferl 1l0llJIlIllos "Ji/iles l1~I1Ù eulSd · l· t l "lorte anpe It1l1n, J (. /' • ~ lfiannp ,0. e .. ' .n; fi ./11' 11er 11 obiles Ga11([: IJ1 J U ~ t-in J'erraJIl San!1aJll Jll~UOS 1l~ e. /1
XXrJ, p. 96 5-966) concililJn~.!3itl.l
ricenfe habuit, in quo (XXVII]. ciieiulij) comitem Ruthenenfem crucefignatum (cuius teftamentlll1l me,morat Rréqüigny, V, 121; cf.comte de Blancmefnil, Ler (allesdes croifadeJ, 488) in proteélJon~m
fuCcepit (Par. R. Nat., Haluze, 7, fol.) tum RurdigalenCe (Rot. clau!,33° ,
121 4, l, p. 139h; Rym~r, Fœd.,lA 121-122). Notamus ellls chartas: MCCXIII Meloduni ((rArbois de Jubainville, l-{~(l. des ducs& des comteJ de Cham!,agne, IV A,
. V 74 n. 827) mcnCe au-p. 14, " . (gu(li ibidem menfe oélobrts V,
l', R53' cf. \Vaut er~, crable75, .. , Nchrono!., III, p. 394--395) & apud ;vers (Quantin, n. 152), l'VfCCXI ,
... 1 Lel)r alHld Dolum (Gef-XVII]. ca . JI • c
lin de Bourgogne & A, de Ra:-l '1 . llt;/1 des anciens é~vé{ILCSt le emy, 'J'.' .
de Bretagne, Paris, 1864, IV, p. 69,no 40), xxv. die allg. apud Eng.alirl11ulIl (Cart. i71rd. de la SaTu-
1 [Car/Ill. de (abba..)'e delonge, -~ . R 1
s. Etienne de f/aux], NIOrt, T 7 ,
r I 13- 1 T 4)., menCe oaob.no 25, ..apud Par tenay CTeul et, l'él)'c IleJ 1
J 1. 406, n. J 08 3), IlH:llfe nov., 1 • V R3Joco ignoto (d'ArboIs, ,p. (. ,
n. 882; c;·: YVauters, Ill, 1:. 418,42 5). (~t1amql1am Innocen:lUs lIT(l,. xvj, 3 J, 33) &. lTononus TH(RaYll·., Atl1Z., J 2 J R, ? 5) nOll.Cohaneloquentiam fed etiam problt~temcius celebraverant, neque regl neque c1ero placllit, ut plurimi tOI~tes
Galliœ tenantur, quibus affentlt.urGervalills (Hugo, S(7cr((' alll1fj.
11
1
comté de IJficlIX, Lilieux, 18 73, II,87-~4-. Prreter ellJll crllcelignatusvocatur epifcoplls ilaiocenfis (Potthan-) nO 5325; Oliver., 1397), [edde eius peregrinationc nihil aCClI
ratius conllat (Herman t, J-lijl. dudiocife de Ba)'eux (Caen, 1705),P·2 T 2-21 3.
, 3 RoberttJs cardinali", prefbyterS. Stephani in Cœlio monte (cf: Potthafl-, Reg., l, p. 465, 67 8), anlloMCCXUI in C;a!lialll mifflls (Potthan-, nos 4710-4-712,4-727,4-791,
4- 82 8, 4 84 8, 4 856, 4-9°3, 5125,5r61,51°7;cf. Manli, Alla concil.,
PRAi:FATIO.XXXIV
~ 62. fil Con tin uation e ROTlERTJ DE MONTE 1II1111r.nlmallllOr/ll1l MCCXIlI (é:fJequentium) in MCCXf/Il corrigendulII
~l1è, ilOilO lIr.gahit; rlr. morte ePifcopi Lexovit?lifis aliis fOlltihllsa(clIratiuJ er/olti JwnuJ 2 •
~ 63· III Hifioria reguITI Angli<e hrr.vis mentio Jit Pllgllt1:.'0(,,,:'0(. die augl!//i lI-fCCX1X jàEla:; wills IIIllItillS eirca quadragejima: templls ill Ga/liam trall flatlls fi,it.
' § 64, Grt17Jijjima rlehelllus 'G UJJ.EJ.MO BRITONJ. Primuml'1Iilll narrat, Rohertlllll de Co IIrcoIl, apqj/olica: jèdis /cgatTl7I1,ill Gallia ~lJicio jJra:di({{toris panaJI caute ac provid,? jilil[fTll11
ji1il/è, itaque regem b" c/erTIm wriam appellavil/è 3 • Dcillde
1 Cf. Hemlllingway, J/iflory ofthe cit)' of Chefler, 183 l, 1, 93.
2 Epifcopus de fundatione abb:lti::c s. 1\1artini de Monte Auxilij(l\1onday) optinle meritus (lIugo,Anl1al. Pr"'J!1on/lr., Ir, 315) ponmenfèm illlij 1'vfCCXVIIJ profcctus [lIifTe videtlJr; dies mortis habentur: xxj. dies martij, xxij. diesilllij (Gallia c/lr~(l., ed. Pio/in, XI,210-2 TI; infhlllTI. p. 782 ) & viij.Id. decem hr. (Barbier, IVécrol. defabba)'e dl' Flortire, Louvain, 18 76,161); cetcrl1rn conferas fI. deForrneville, JJijl. de l'al/cien érvêché-
dium ~èrrtC SaJl~a: pr0fl.t1os ~J~Cr1~ PetrlllJl,. Pariftel~felJl ep~rCOpt~"l ,:f/alteJ 11111, reg!s PblltPPl [(1J!lerartUJ/I, é5 HervetlJ",C011l1tcJIl ~l7.~erlleIlJeJ~l ~ . !)e pugna xxix. die auge allno MCC.~·rl)(
ja[fa, cut Clrca c. Jlllllta tntelfi'ui!Te dicllJl tur brevi 11ùne accura-. ri 1" T .l! r:- ':LI j ,
tlUS rz:ero e .-z.erveo.~e l~eolle agit 3 ; cteteris fj1lrC ad bijlorirllll cfadispertn/ell! ll~blf JlOVllJl~f!e, facile iJlte/ligitur. .Aullor apertt erraturbes Ca~/rallz & T'aphnir/a cOJllJJlijeells (juh fl. 1I4C;CXXI1).
§ 65 & 65 a. Bl~RNARDUS ITERJUS accuratius rie Roherto deCurcon 4 & nOJlllu//is Gallice crucejignatis agit, qUO,.1I171 in 1111
JJlcro prcrttr ceteros vocantur 1., epi[copus, LeJllovicenjiJ 5 é5COll/es ]{71go de Marc!J;a 6 • .
XXXVLJIll. 'TES'rIl\10NIA C~ALLICA.--.,
§ 66. RonERTUS AIIOLANT {eu potil/s ip.ftus cOl/till1lator,pro maxima parte OLIV!'RII llifioriam Dan~iati~lam f.:fIACOfi! V ITRIACENSIS Eptfiolam quartam Jeql/lt1lr, de Roberto de (;1I,.C07/ f3 Herveo, COJlzitt Ni'verllellji, aife,-t, qlltC lne-
ll/oria digna funt.§ 67. 111.aximi pretij JUllt, qI/a: ill c;hroll.ico .Turol.lcnfi.'
COli t;nentur, quo Plurima a.fferulltllr, qurI~IlS I~tJlona cfadlJ Cbr iJlial/orlo/l f3 "l?rlditiol/is D(lllliatrc, ah O/rverro (0/0 afcurale COllJcripta 2, illl/jlratllr f.:f al/getur. poj/ql/alll md/or de Libro Ylof'rofd.>etico rl~f!eru;t, lIarrflt bq/les 1'0"telll ac caJ.·de [01~Jlrux~lfi:'illd,. Cfljale-I'0lliem 1I0mfllail/l/I? ~ rt'gnll To[,rlll ll t':Il. ex :\~'l'1arevocat1l71l 4 in exerczt1l chr(flzanOrlllll lxx. Jlullta lI11/rtllJlJ
PRlEFATIO.xxxvj
Po{1-quarn men(e iunijl\1CCXVIII tefiamentllm fecit(Gall. cILr iJl., VII, 89 - 9 r; in 11: r.,n. 117; Rréquigny, V, 92) cumRoberto de ClIrcon in ca (ha chri[tianOfllnl venit (Jacoh. Vitr., EP~(l.,
III, 296; Oliv., r405-r406; Erac/rs, 332), lIbi piegilllll pro Ixxx.libri~ 'rllroncnfiblls confiituit ergamercatorem quendarn lanllenfem(Parif. Rib1. na t., 111 r. 1a t. 1 78o 3,n. 3 '1 8); ceterUnl conferas Potthall,Reg., nOS 5858,5882,5892.
2 Domi anno IVrCCXVIIl men(eiunij chanas dedit (Quantin, Cart.de l'Yonne, p. 93 -94~ n. 208,2J 1,212), tefl-amentllrn fecit lanuce (ept. eiu(dem anni (l\v1artène,~11e.f. ànecd., l, 867-869; Quantm, p. 95, n. 2r5) & cum legatoRoberto Damiatam appulit (GeJla,79; Ioh. de Tulbia, 122; Lib. duell.,146), [ed a imminente periculo« cum chrj(lianorurn recefTit fcanft. dalo Il (Oliver., 14.06), (cilicet xj.dlc allg.lVrCCXIX (loh.de ~r\llh.,
J 30; Li/J •d li r:II., 1 5 8 ). De e0 videasRob. Aholant, infra 8 r, 83; Alberie., 93 j Erac!l'J, 337, 340~ Pottha ft, n. 4 862 , 58 58, 58 59,' 5882,5892 ,59 8 7, 630r, 6420; Lalore,Cartrd. dl/. dioâfe de 7;'f!J'fS, lIT,
p. r 5(), nO 15; ,L ..de Sainte 1\1 arie,fiifl. dl' Neq;ers, Nevers, r 8 10, r 09
r r 0; Challe, IJ~(l. du comté de rmz·l1erre, Auxerre, 1875, 6r. Chartaqua Herveus ante Darniatam [e ab
<~nuenfi quodam mercatore cxx.lihras Turonenfes ll1utuo acrepiffeconfirmat (nov. l\1CCXIX!) ex(htin Parir. Riblioth. nat., 178°3,n. J 28 ; de epiflola eius (puria ad regem Gallice data (Ej)ijl. p, illci!,.,133- l 34; Princip. & illuflr. rviror!lm l'/>~flold!, T 58) in alio volulllineagendulll erit. l\.1en(e decembrisl'vI CCXIX domi erat (DeliOe, Cata
log11cdeJ aBcs, P.429, n. J 94 1- 1 943)~
3 Idem repetit D. 1\1orice, lliji.ecc!é{ d.f' Bretagne, 1750, l, p. 148;cf. c. 708.
4 Cuius de in(olentia multa af-
fert p. 17-2 °, 9 () feqq.5 Cf: (llpra p. xvij.6 Qui palllo pan: arcem mantJ
l11am captalll in caCha MCCXVIIIvenit (Oliver., J 4~6); loh. de Tulbia, 13 r; Lib. duellij, 1 58, dicunt,eHm xj. die augu(ti l\1CCXIXmortuull1 flliffe; Eracll?J, 33 r, falfodicit, eum polt pa(cha a ppuli{fe &(p. 340) xxix. clic augull:i l\1CCXIXad caf1:ra defendenda remanfiffe;mortulls rnemoratllr (men[e maij
r
MCCXX) in charta apud Shirley,
l, 11.9 6 ,P.l 14-; cf. p.33, n. 26).Ceterum conferas Alberic., infra 93;
pottllaft, Rl'g., n. 5882,5892,6006
(cf. Rec. d. llijl. de Fr., XIX,p. 679); Biblioth. de récole des
cllar/es, r 85(), p. 539, Chartalll,qua crucefign:ltlls vocatur (annoMCCX\'IlI) videas in Car/Tll. de
l'abl,. de Notre-Dame dei Cha/elliers, ed. Duval, Niort; r872~
pp. 25- 26 , n. 20.
l IJe quo. conferas [-liJl· litt. deFrancl', XXI, p. 67 6 -6 79; textllsnof1:er latine ver[us efi in l\1ichaud,[-lift. des cro~radcJ, ed. 3, tom. If,
4-97-5°0.2 [lijl. Da11l.~ 142.7- J 439·3 Intelligenda efl: M anfurah
(Etifl. Petri de Monte Acuto inRog. de Wendow; FIor., IV, 73);Ernoul infra, 307; Makri7-i, ed. Hamaker, 32, 109-111; Rein:lud,
Extr., 409·4 Johannes l'ex, prima uxore
1\1 arÏ:t. marchioni~ Conradi filia(Rob." Altiff. in Rtc. d. lJ~(l. deFrance, XVIII, p. 276), Cuh finel11anni 1\1 CCXII tnortlla (Pouhafl-,n. 4643), anno MCCXV vel initiafequcntis in matrirnonium duxerat
Stephanian1, filian1 regis Armeni~Leonis (ErodeJ, 320 ; Ernolll, infra300 jPaoli,Cod. di/,lom.,J,r04, ros),
qua de re gavifus abbati Gervafiolitteras dedit (I-I lIgo, Sacrrr ani.mon., p. 36 ). PoO: mortem Leonis,circjl feHum parch~ (Oliver., T4-22 :(( vertente anno; 0 E,.ac!eJ , 349 ;
Iacob. Vitr., Ep., V, p. 374), Damiata abiit & in urbem Accon venit ad feflulll Pentecoftis (Erac/.,349; chartanl ll1en[e maij ibidemfcriptam videas in Strehlke. crab.,n. 53, pp. 43-44), unde in Armeniam feclllll duxit uxorem, qu~ initinere, a rege violentiffinle tractata (cL Ernoul, infra 301), obiit;poft quindecim dies eius puerulusquattuor annorl11TI mortulls eO:(Erne/eJ, 349)' Itaque li [pe (regni«adipifcendi) frufhatus a baronibuscc Arrnenix abiit Tl (Oliver., 14-2 +) &venitAccon bellum contra Armeniceprincipes paraturtls, [ed I-Ionorius(anno 1\1 CCXX, auge xj.) hoc vefuit (Pottllan, n. 6329)' AnnoMCCXXI (chartam menfis tllartijvideas apud Strehlke, 7Clb., n. 55,p. 45, epiftolaln de Accon [criptamad comitiffam Blancam Campani;eapud Teulet, Layette.r, l, p. 516,
XXXVll) PR.lEFATIO. IlI.~STIMONIA GALLICA - 69-70_.__X_X_X'_1X
.(t/~[I;' J , trect:nfoJ Cl,?ricos DaJJliatrllll redituros in Jnanus bq/liu/ili)/(id~!!è 2, ti' T't'ldonicos ttlltoria nolie CreJllantes iJJlperliv~(fe,
quo'llil/us chrijliani e dijcriJlzinc .{uo evaderent 3 • Inter eos, quipacis conr!itionibus a.1!l'Jlji rttècerint, ut, fedato tUlIZlI Itu 4 , 1lrhs.{oldano redrlfretur, .101115 Ilojler vocat vitecoJJziteJIl I~aiJJlaruJJl
de 'l'boarcio 5 • ..~lI{e rie Ja/vo condu/lu narra!, queJIl .{oldanusc!JriJliaJlis cOJlcejJit, ill a/iis jontilJlIJ cOJljirJJzantllr.
§ 68. Â.NOJ'\YI\'TUS t.lAUDUNENSIS refirt llollJllll/a de Rol'crto de C;lIrcon é5 prretcr alios crllcefignatos vocal duceJJl IJlrire,cOJIIÎteJlz GuilelJllTlnz de J-Iollanc!ia 6 ~ A IbfriolJJl arcbiepij~'Of)1lJJ/
Rellzcn{elll, WalterU1l1 de Avcllis 1., fohalllleJ/l regeJ/l .Allg1iceé5 Jï'ri~lericu1l1 regeJJl A lnl/aunite COr01!atUJll. 2. .
§ 69. f?<..llce in Auél:ario Mortul Inans leglJlllls, lev~lJiJlla
funt. . ~ A) ...§ 70 & 70 a. PluriJJza é5 grav/j]z~!la deb.e/Jlus ~~~,.ERI~O •
POflqU{11l1 de relITlJ a rege Hungarz:t: Ill. Syrla é5 a F, iJ011z /7U5
aJ;te A lcajjàr egr,'gie gej/is verb~ flett 3, .Tlller c"1fc~fig71atos (JtfolUIll, ducelll Meranice, é3" GeorgIU1l~, COllUtelll de lf/zde: deJig71~t 4.7'Ul11 IACOBI VITRIACENSIS Epl~ola fec.un.da é5 Relatlone..de Agarenis 5 excerptis., de A IIJl:rlCo, arc!Jlcp~r(01)O RCJJZCllji, G
n. 1446; anno (eqllenti. viij. mai.ad eandem Ccripfit; cf. d ~A rboisde Jubainville, V, p. 178, n. 14 0 7)'])amiatam rediit a: feria iv. in oca tavaApoflolorllm 1) (vij. die iulij),ut Oliverills (1427) confinna t.
1 1\1 akrizi, 25 : cccc. millia peditum & Ixx.millia equitulll; CI/1'011.rrgia Cololl., infra p. 1 ()o : cc. mi)lia virorl1l1l; Oliver., 1428-1429;mec. e'll1ite~-C\1Jl1 equitaturis necdfariis, magnum nlllllerUIl1 'rurCOpUIOflllll, ingentem turbam peditl1m, iv. Illillia (agitt:lriorlllll Clll11dcxxx. navihl1~ maioriblls ; Al111al.ClflTlJlrol1co!1., infra 153, & roh. deTl1lbia, 139: cirTa e. millia; Ph. deAlbineto, Epffl. (Rog. de ,,\Tend.,IV, 76) :·vj Illillia eql1itlllll & xl.millia peditulll; Erne/es, 32(): ccc.equites & ingentes copias pcditl1Jll(de urbc Accon IJamiatam profeélos).
2 ]\'1 akrizi, 34, narrat vj. na vesbcllicas & i. onerarialll CUJll ij.millibus & cc. chriflianis & paulopoll iij. alias & xj. (p. 1 16) in Coldani manllS incidiffe; Anl1al.ClaTlJlrol1roh., p. 155, tradunt, dee.clericos in una navi igne gr~co
perij(re (in CllI·on. reg. COIOl1., 16 l,
legimus: (:dccl. chrifiianorurn naves({ cu ln hOlllinibus & vié111alihllS » );
Oliverius (1434) narrat: xviij. dieaugufii galeas chriflianorulll captas vel merf:1.s ru iffc.
3 Quod confirlllatur ab Oliverio(1434)' .,
4 Oliveril1s (T 439) de di(cordianihil (cit: narrat enim, magiflros'rempli & ordinis Teutonicortllllmjffos fl1iffe ({ ut iuxta condiéllllll(\ & iurifiurandi religionelll civitatcmIl redderent. (.JlIod faal1rn cfl ab(que« magna diHicnltate. » Cum Ilo{hoolllnino convenit, quod Petrus deMonte ACtlto (Rog. de Wend.,j,lm"es , IV, p. 79) nuntiat.
5 Anno }\,fCCXX menfè fehrllario (Shirley, l, Il. 78, p. 93; c[
n. 108, p. 126) & aprili (Deline,Catalogue, n. 1967; LflJltttes, n.1391) âdhl1c, domi fuit & poftmenfem il1nillm eill(dem anni pcregrinationelll [lIfcepifTè videtl1r(Imbert, [lift. de 771Oua'i' Niort,1871, pp. 194 [eg.); annoM CCXXIII dOllltlm revcrf"us fuit(ibid. 91). Eundcm vacat Friderieus (MCCXXV1f) ( comitelTl de« Percy» (lI.-Bréh., Ill, 41).
6 Cailles Guilcllllus proptercaufàm int~r ip(llJll & corn itemde Loos cl"ucefignatllm ver(antem
(Potth., n. 5503, 25960, 260°4;A1011. Grl'fJ/., El'., l, pp. 16-20,20-2 l,
n.2 l, 23-2 4) a Theoderico, archiepiCcopo Trevirenfi, excomlnunicatus, [ed ab l-Ionorio 0: fi qua (cx« comml.1nicatio) in ellm po!l iter([ peregrinationis arreptulll promul« gata fit » (1\{on. Germ., Ep., l,pp. 49-5 0 ; n. 69, 70) abColutl1s efi& vicefimaln accepit (Ibid., n. 68).Confinnavit qnoque 'Honorius abColutionem, quanl HÎcroColymit:lnus patriarcha J-Ieriherto, ahbatiWerdenfi,concefferat; is enilll, iuffuOliverij, Guilelmum comitetn ab{olverat, Ced ipfe a TheodericoCl1ll1 Guilelmo excolllOlunicatusfl1erat (Ibid., pp. 60-6 l, n. 81).
.1 Crllcefignatus voeatur inEpiflolis Honorij (Potth., Reg.,
n. 5325, 25766-67). Cllnl 'fernplariis CaftnlTtl peregrinorllm ml.lnivit (Eracles, 325; Oliv., 1399)& poftql.laln m. byzantinos necnonfiipendiutll pro xj. (Oliver., 1397 :pro xl.) militibus reliquit, in paffagiovernali l\1CCXVIII, reverCus eft(Erac!cs, 326 ; Oliv., 1397, 1399)·
2 Rijluicht., l3eitr., L 4·3 In prxli~ apud A1c.affar faélo
cecidiffe dicnntur xlvj millia. Hortium, quorum nUlllcrnm circa c.millia (Gejla crucig., 32) vel xv. milliaequitl1m & xl. millia peditum (lxxx.lllillia peditl1Jl1 apud Ruy de Pina,
p. 21 9) fuiffe legimus (Carmende Salacite expugnatiol1e ap. Waitz,ChrOll. ,·cg. Colon., p. 35 1 ), c~fi
fuiffe traduntl.1r lx. l11illia (Annal.croled.~ infra p. 211), xxx. tn illia(Carm. de Salflc. exp., 35 2 ; Ruy dePina, 223), drca xiv. 111 il1ia (Clu'on.'-l'gia Colon., 1 5 I)~ prxter d lIOS regesde Taen & Cordllha (Carm. dt Sant.'.,35~; Fjlijl. l,uJit. aplld RaYll., 12 1 7,~~ 32 -35) ; eapti t'uiffe dicuntur iij.millia(Gll. c1"11cig. Rhen.,p. 33),velij. lnil1ia, quorum c. Cll1n principeAhur baptizati fucrunt (E/lift. com·
Holl., l!Jid., 121 7, ~? 35-3 6 ; Ruyde Pina, 224; Carmen Salac., 353)·
4 Cf. q)ui1/ti brlli jflcri fcript., l,p. xlj; CIJ~on. ,-egia Colon., infra pp.148- 1 5 1 ; GeJla T,·erv. (Mon. Germ.SS., XXV), 399. Oliverio (14 12)
teUe, G. C\.lln (~tlilclnlo c01l1ite1-101landi~, in pugna die xxix. al~
gl1fl:i l\'fCCXIX fa8a, egregiul1l Ceprxflitit.
5 PCelldo-Iacobl\s~III,pp.1 12 51126; R yecard. de S. Germano(ATon. Germ. SS., XIX, pp. j 3533 6); Charles Hopf-~ ChroniqueJ,29-34; cf. Riant, 110)'111. J.\!IOl1flch.,63,nat.;Rôhricht, Beitl'., II, 25 8,note 20. Bas rehtiones valde interCe dircrepare apparet. Verho Sirzalis(Ryccard.: Calix) neql1e lIomen
f
lohallllC., ep~rCOpo LeJJLOvicenfi., in iti71ere JJlortuis agit 1. f?<.UtV rieillllndatiollc J~J"ijite narrat., a/iis c!Jronicis c01~firJnantTlr 2. Deindeinter cr1tc~(ig71atoJ reponit: !-{ellricriln, arcbit:piJcopUJJl Medi%llcll-Je"l 3, Gualterlon, ll~rllIeJ~reJll 4, Pt/ru"z, IJarijienjeJll epiJcopos 5,
PRlEFATIO.
xlj
+ Frater fuit G. de Carnoto,magi{lri 'J'cIllpbriortllll. potthafl,n. '-53 2 5, 5819, 5R9 2 ; l~~l. derrulhia, '31 ; cf. Lib. dllelll), 1?~,() \iv., 140(). Char ta III an tex VI 1J •dielll ;IUg. rvlCCXIX fcript:t~n
vidcas aiHld Lalorc, Carlul. dll dlOcffe de 7;'~yeJ, III, 1878, p. 184
18 5, 11. 12; cf. p. 3. 2 4-; reten~nl
conferas Coutant., lliJl. de la ~vtll(?
de Bar-fur-Seine, 1, 74· P. deCroonendael, Cliron. du pa)IJ f!3conÛ def\/am/lr, Brux., 18 78, T,24J fefl., Cllm C(lIII nlircet C\lll1'1'h('oha\<1o, comite B~1\'cn{j. Ahllonorio (anno rvfCCXX, xvij.di e 1l1artlj) cu 111 fi \i 0 ru 0 (Tua ltero11lortl11.1S 11lemoratnr (Potthan,n. 6210); d' A rhoi~, l,'m-dre teutoniqUf' el1 F,.ance (Biblioth. de l'Ecole cl.clJa1'ff..f, XXXII, P'4); Lalore,lII,pp. 193-194, n. 25; pp. 195-'96,
ll. 28.5 CUln fratre fuo C~uidone de
Pigi poft Pafcha M CCXIX J)~llliataln venit (Erad., 332), 1!1
. (xviïl die inniJ') eminultpuona .'" .(G11.obJ., 92'; loh. de Tl.l\h., 128;Lib. durl/., 153; Erne/., 337), Ccdxxix. die <1 \l g. cap t II S (Ge}la c,.1/
cig.~ 57-; Ge/l. 011., .10 3,104 ; 10h.de Tu\b., 13 2 ; Ltb. dutll., 159;
Pragm.ll"o"vhlC., 1 90; Oliv., T4 13;1ac.. Vit r. LI>. Ill, 300; 1V, 30 5),foldani iuffu cum chriflianis de
. (T' V·p;lC~e componenda rglt ..le. ltr.,F.j>. V, 3Ro) & pa~tlo po.ft 1ll0rtll~lS
fu i fre vidct u r (<1 A rhols, 0/1• 01.,
) ( '\l'\rt'\ln Cl \l a nI loha Il ne~p. 5, ~. , '"1
1 Cf. Potthafi, n. 58SR; ErarieJ, 332, 3+1 ~ GrJIfi cr [( (~r; ., .5'2;Fragm.!woqjillC., 190~ Oltvenus,14 1 3; E/>ijlo!. Jacob. Vtt,.:, II~, 300.1\1ort\l\ls h:\hchatur xxv.!. dIe o('~
tohri~ 1\1 CCXI X (C'arlu/. cre/e}.,
l'n1'if:, IV, p. 174, n. 302 ).2 fotthafi, n. 581 9, 5920;
Epijl. Remcnf. (\in Ree. tin hijl. deFr., XIX, p. 659 feq.); ~rae/e.r,33 1 ,33 2 ,34 1 ; GeJla crllog .: 51 ~
GeJl. ob!, 102, 104; loh. de [u1hia, '32; l,il). due/lij, 159; Fragm.prnrvillc., 190; Oliv., '4 l 3, 142 7,143 8 ; lac. vitr. EP:,. Ill; 3°°.;1V, 3°5; V, 380; R{'cr tJ ri Tf '~ mel1eJlr., l 12- 128; crerar. Il cdlerbac., infra 172. Pofi mortenlPhilippi epiCco~i (i':., nov.M CCXVII j c.f. Btbl. de 1Ecn/r de.rcharln, 1 r. fér., V, p. 35) e\eélusfuerat Bel1ovaccTlfi~(cf. ibid., ] V,
t. 2, p. 560 & fupra p. XII~, ~ot. 2);chartam fcripfit nov. rvlCCXVIll(Peigné-l)elacourt, ~,'arillf. del'al}b. de N.-Dame d OU 1fcamp.,
Allliens, 1805, n. 293, p. 18 4) &captivitati~ fure Baby10nic~ Inentiol',en1 facit !\1 CCXXXI (Chartes
de Brnllqjoir, éd. Lalore, p. 2°4,
n. 39)'3 01ivcrins (1406 ) eurn Illemo-
rat cunl ltcrio de Tocce apudDamiatam Inort\lulll; Iterij lnentio '1l in charta C0111itis Niverncnfis (in\. 1\1 CCXVJII) apud Qt1a.ntin, ReCllCi/ dr. jliècfS j'nur .(olrejuiu nu carlul. de l'Yo11nc, n. 21 l,
p. <)Llj cf. p. 4 1 7,11.97(,'
___I_1T tESTIMONIA GALLICA. - 70 a.
Will rafre Gualfero, ,'egis call1erario 1, Miloucm,. elel1l11~l.fi 1 r. fi' f' Andrea !lerveum, COllllff1.fI NI-
l~ellovocelljenl '2 CUJIl J a 1 e .' . " , illf rchia HervellJlI devernell (enl !iugoneJn, conutelll de jVl a ., p 4
'j(.,. lI! 't, le narro fuper 1)t?fjllall(llllf/crzoJle 3 ll/frloJll?J11 ., COJI11 (.111 ~, .II.. Et:'rCUIll filio ff/alfero, lohannem rie A rcies 5, A ndrealll de "Jp~ -
,1
confl-at (Ga/lia c/l1"ijI., cd. Piolin,IV, 398-399). Pr~ter etllll vocantur peregrini : epifcopu~ (Anfeltnus) Laudunenfis (Gallia c!lrifl.,IX, 537; Oliv., J423: arc!lie!)?[coPUJ cunl I-Ienrico l\tlediolanenfiappulfus), epifcdN.ls (Guileln1tls)Andegavenlis (Oliv., 1405; cf.Potthafi, n. 5882, 5R92; Gnl/iaclzriJl·, XIV, 573), Ranu 1fus, Petragoracenlis (Pofihafi, n. 5325;cf. Gallia cIJriJl., ccl. Piolin, JI,1472-1473) & Goffredus, Trecorenfis (Potthaft,n. 5325; cf. GaIliachrijl., XIV, 1122), de quonllnperegrinatione parull1 feu nihilconffiat. PIura narrantur cie :uchiepi[copo (Guilelmo) Burdigalen{j(PotthaR, n. 5325,5882), ql1i CU III
epifcopo Il Girondino » (id eft Gerundino [Gerona] ~ RaY11ltHldusde Palafollo intelligendus efTe videtl1'r [cf. Efpafia Jagr., XLIV,p. 9J, qui in I:1.bulo Damiata:: obiit,Oliverio, p. 14°5-1406, tcfte)lnen[e oaohr. MCCXVII1 in caftra chriftianorulll venit(~ ibi Il tltilelll 1110ra111 fecit )) (Oliv., 1405)'Citatur in Epijlola principum(Mar_tène, Ampl. coll., V, 1479) & intube Accon fu bCcribit c~artatl1 xv.die oé1ob. MCCXXI (Paoli, Codice, 1, p. J 1 3, n. 1 °7) &. xvi ij. cl i eeiufdenl menlis codicillull1 a cotnite R'uthenenli in Accon faélu111
, (de Gaujal, EI.hifl.fur le Rouergue,18 58, II, p. 97; Martène, Ampl.co!!., l, C. 1168-1172; cf. Galliac./zrijl., ed. Piolin, II, 820-822).
5 Cf. [upra, p. xxxvj.
xl
Nili neque veBigalis (guai et)fubefl, fed vox ara hica Kha/;"ij(Erae/es, 3SO-3 52: !Ialige; Oliver.,1435: cali!,!l), id en canalis.
1 Cf: rllpra p. xvij, ilOt. 2.
2 Emo (in MOl1. Germ. SS.,XXIII, p. 488); C!l/"on. Laudun.(Reed.llifl. deFrnllce, XVlTl, p. 720);Crel~Hi~lS Heiflerbac. (infra pp.168169); Sll!chf. Ireltchroll;~', ed. \Veiland, 240; loh. Lelong, CIZ1"on. Bert.(ilton. Germ. SS., XXV, p. 833).
3 Galvaneus Flamma, infra 26,.Oliverius (1423) refert hUile, annol\'fCCXX pon Pa(cha, appulfl1m,CUlll legato maxime, ut exercit\ls contra Cahiralll progrederetu~ effeciffe. Ughelll1s (llalia,{acra,IV, 178) verba epitaphij eius inecdefia S. FranciCci adhllC ex{lantis
memorat: (l H. Septal;t, MediolaIl nenfis archiepiCcoptls, Ctlm egregiat< 1\1 ediolanenfitllll nobiliulll & mili« tu III manu IeroColynlitanam fuf« cepit expeditione11l. » Domo 1'1'0
feaus f\.lifTe videluf (l'on Inenfetnfeptemhr.; cf. Potthaft, n.6124)anno l'vfCCXIX (C. de Roflnini,Sioria di Jlli/ano, l, 236; Giulini,IJle1J1. di lHilano, VII, 35 8- 359;ültrocchi, A rchie/'ife. A'1ediol., 647649). J)e eo accuratiffime agit Argelati, Bibl. fcript. l\lediol., 1\1 ed.,1745, II A, pp. 13'2-1316, lIbi legill111:~ (?, 1), .HenricuIll fcripliffe:« Traélalum de expeditiol1e 7eJTd(l Sallélte [5Jinglllariter cOlltrafolda-
, «nllJJ1 Aegyl'li, J) qlJod opus deperdituln efTe videtur.
4- J)e eills peregrinatione nihi!
fia >". é.?' ex part~ Odonis, Burguudice ducis defiultli, Guidonenlde ltb.~ 2, Pontl7l11~ de Grallcejo 3, comiteJ1~ denique Ranulfiullde C!,!/h ta E5 ~a~artcum de Maloleolle. 4. Demde aullor exJcripJttEpJflol~rn6 A':G~D" DE LEWES 5 tterumque Relationem deAga~cnIs , Eptllalam, qua"l f-IONORIUS dedit ad cleru"lGalbcallum 7 E5 Epi~olam qllal~dam Templariorllm 8. f!i(UtE
jeqlluJltllr de pr~pbel1a .d.t.ap, alto loco tlll~flravi17zus 9 ,. ceteravero, q1l((: !)aJJllafre dedlttonenl Jprllant, 1l1inoris pretij Junt.
dederat ordini Teutonicorul1l 1 p 189 n 16 ) C fi,. ,. 4-. ruce 19natusn~emor~t (MCCXXII vj. dec.) vocatur in huIJis (Potthall:, n.vldua eHIS (Lalore, Cart., III, p. 5759, 6006 [cf. Ree. des hijl. de18
9-19°, n. 19)". Fr., XIX, 679J, 6095, 25 6 32) &
.1 Cum Ioh. cl Arcle~ captus chartis (Les lahles de FonleneaufUIt anno rvfCCXIX (Erne/es, [Société des an/ig. de l'Ouefl, IV,
3:~), quocunl appllifus f~lerat 190]; Cartrd. de fal}baye de ral-(~'acl.,. 33 2); de nofiro vldeas mond-PoitierJ, 1870, pp. 32 3-3 27.cl ArhOls de Jubainville V p 134 n 444-4-4 8) Pan 0 lI°r. .'. , , . ., . (. Hquam ln .. IIpanlan. Il ('S; Lalore, Carlul. du dioc. militavit (Annal. Toled., p. 211;
de 7}'oyes, III, p ..18 7, n. 16 (fept. Eraeles, 343), fllb finenl fepteln-MCCXIX), lIbl vocatl1r« An- bris l\1CCXIX Damiatalll venit«dre:s .de Monte Barij dominl1~ (Ogerius-Marchif.1, infra 239'
Il Erp' ~J n.C~.terum conferas!Z!tinti Oliv:r., 1413; Eraeles, 343; GeJl~h. Jao. Jo tpt., l, pr::ef. xxxv; erucrg., 53; Gejla objid., 104-; Ioh.Ge/l. ob.fid., 1o~, 1 °4; !.oh. de de Tulbia, 133 ; Lib. duellij, 16o;T,ulb., 132;. LIb. duel/l), 159; Fragm. pro'Vine., 194-); menfeF, agm. pro'Vlnc., 190; Tac. Vitra aprili MCCXXI donli fuit (Ar-Et· 111,.3 00, IV, 305, V,380. ehi7J. hijlor. de Poitou, l, p. 9 1 ).
2 G~,do, de Tyle (ThiI-Châ- 5 Martène, Thef. aneed., 1,874-tg, ~ote-d Or) auge MCCXVI~II 875; fcripfimus: Ep. prineipum.( . e:III e, C~t., .p. 40 ~). C II 111 Po nt10 Utra 111 q li e fi III i Il i 111 a mac fe~ ea n-de (.71'. & XIJ. che 31)n!ts l\1CCXTX delll erre confiat re1· 'f
• ; l~ ( pnor epI-da'~' maratns memaratnr (l.tl)>et- tala ad na{lrtlm textllln maxime
tes, ,47 8, n. 134 1 ). accedit: defunt tanlen verba:3 P. de Gr. (Grancey-Ie-Châ- eade,n 'Vero hebdomada ufql.le ad.
tcau, Cô~-d'Or), ~omes ll:abuli lV/oyfel jignafeeit.' .
nur~uncl,~, DamIatanl venifiè 6 Pfeudo-Iacobus, J/ijl. or.trad 1tur. (Erne/el., 34-3), Ced Plan- 1128 : faICo im pre(fulll eil: 828. 'cher (lfijl. de Bourg II 233 267) 7 Ann / D ffl Il .0 f"
. • .", a. IlnJ d/O" III ra 66-67.refert eom lam anno l\-fCCXVIII 8 Zarncke 1) p.~11 1I!Jobiiffe. ' : ,t'J''}' 0 1., p. ?3,
7 .' • ë47; ?7, ê T. EpIfl:ola Templano-..4 Sa\ allCllS, (e~lerc~1cus Plaa- rUIll lpf:'l non exfbt, [ed iIIc tex-
vIJ,;ld votum CrtlCIS adllnplendu1l1 tus IilniIlillltIs.
a (~alerano, maiore de H.lIpella 9 6)uinli b raeri rerillt 1 10•
10 ~ • J ( JI r" ,p. X IJ-
xs a IcnUIll contraxerat (Shirley, xlviij.
§ 7J. /n N otis S. Arnulfi Mettenfis de hfjloria Damialina levij/iJna continentur.
§ 72. V INCENTIUS BELLOV ACENSIS ln Memoriali Juo,quanta C1l1Jl alacr;tate lacohus l/itriacenfis III Brabantia cruce"lprdJdicaverit, illtllrat, .(ed
§ 73· ln Specula hifiariali exfcrip/it PSEUDO-IACOBI Jeupotius OLIVERTI flifl:arialTI ])all1iatinall1 é5 ALBERICI chronican, cui addidit brevijJiJnaul relalioneJ!l de clade chrijlianortl1n.
§ 74. JOHANNES DE S. l~HEOJ)oRO SpecuIUll1 VINCEN
TIl verbo tenus .fequitur.§ 75. GraviJIiJJza vero cont;nentur in textll qui injcribitTlr:
Récits d'un Inénefirel de Reims, qui onlnino couvenit CllmCantinuationibus G UILELl\,lI TVRENsrs. Nojltr t!llÏJn C111!l
illis captione1l1 urbis DaJ!liatre 1/.on legato I~elag/o, Jed regi Johanni attrihuit; Tl71de collig; licet., allltoreUI non clericunz, ~red equitenl ju~fTe, forta,,(1è in .là1!zil;a llfilo11is clclli v(!Jjatll1l1, de quoaccuratijfi1Jle agit. Solus ll~Jler viros 7?obiles A17driC117Jl, c011zite111 de Pingill, dOllzinll111 de Lupines, lobaJlne1l1 Fuillon citat,{olus co Iloq1Ii1l111, qllor/ rex JohaJlnes Clall Mi!olle de pug71a Clallhojlibus Jacienrla hahuit, C0111111U71icat, é5 narrat Saracenurnque1Ju/aJn in cortice ;,~fUt1l171 vincu!is chrijlianOrTlJJl elapfan, fedi!erU1Jl captZlJ1l & denique interfillTlJll fil~flè 1 • .ArCelll 1"anillzCOUl1nijcet Clan Babilollia urhe; cetera lev~lJi"za JUllt.
§ 76. STEPH ANUS DE BORBONE de r/uobus cruceflgnatisJlo71Jlulla narrat, q1ldJ ad h/floria1l1 quinti bellifacri quodalll nzodopertinent.
§ 77. THOM AS CANTIPRATENSIS 7!arÎa 111irabi!ia narrai,quihus illt~jlratur, quonîodo crucis prcerlicatores ojJicio jun/]iJuerint 2; iis qua: de peregriJlatiolle 110/]lIr11a in 71erraln SaJlcta"l jalla narrai., jÎ1llilia filllt., qUfL' (;{cfarius llejllcr!Jao.'njis 3
refert.
IIltESTIMONIA GALLICA. - 71-77.' xliij
Terra Sa naa verfatlls & ihi n10rtllllS fuiffe traditur (ibid. Ilot.,
pp. 118- 11 9, in lib. II, c. 43,n. 4)' « OppidulTI Martis, D qllocltex tus ll1enlorat (p. 125), COlnll1entator Thonl~ explicat: Marburg in I-lafTia (not. in lih. l,c. 1 9, n. 3, p. 2 0- 2 1 ).
3 De religio(o \Vinando (Dialog., X, c. 2 [toln. II, pp. 218-219]),
1 Silnilia referuntl.lr in Frngm.pro'Vinc. (§(yinti belli f. (cri!>!., I,p. xxxiij).
2 De I-Ienrico, fratre Colonienli
(p. 125),pofiea priore provincialipr~dicatonlnlurbis Accon, conferas lib. II, c. 57, n. 29, p. 560561; Quétif & Echard, Script.Dom., 1,94; Sighart, Alb. MagnuJ,27-29. Cunl Ludovico IX in
PRlEFATIO.xlij
§ 78 & 79. RICHERUS SENONENSIS & aTillor Continuationis Clarinlarifcenfis pauca & levijJùna tradunt.
§ 80. JOHANNES FRAS~ET excerpfit V INCENTIUM BEL-
LOVACENSEM 1. .
§ 8~. ÂlIE/or Chro,~i:i ? Medar.cl! SuefIionenfis falfapacelll III x. allJlOS a cbrtjltan/J fallanl jU!/lè refert.
§ 82. G UILELMUS DE N ANGIACO 2 exJcripjit ROBERTI
ABOLANT Chronicon.§ 83' BERNARDUS GUIDONIS 3 Jequitur IOHANNEM FRAS
QYET.
§ 84, A ~ALRICUS AUGE~IUS brevijJînll! V INCENTIUM
excerpJi.fTe vldetTlr,. regeJJl Brttannice quinto bello Jacro noninterjù!!Jè ceterunl.(atiJ conflat.
§ 85, JOHANNES DE COLUMPNA 4 (equitur VINCENTIUM
BELLOVACENSEM é:f Chronicon Turànenfe.§ 86. III Chronico Rothonlagenfi uibil novi continetllr'
f!"a!rES Hem"ici & t~tlres ji/i~s lobmmis rl'gis 5 in cajlris cbri/-ital/OrUlII vojatos juijJè ne/CIl/lus. .
~ 87, ln t:xtu, qui illfcribitur Chronique de France, repetrtur Relatlo l~elJ1en{is; verba Safadin é:f Tanis C01J1JllUtantur in Salhadin (5 Accon.
§ 88. ÂnOJlYJJlllS in Chronique de France & des croi-
PR.lEFATIO.
f Engt!htrli, p. J9~' TahannesXantcnlis an no MCCXV (xxxj.die iulij) chartarll Friderici teiEsfubfcriplit Aquifgrani (BôhlnerFicker, Reg. imp., n. 822).
3 Erae/fl, 3°9; cf. Marin.Sanut., pp. 205-206; Ibn el-Atir(Rtc.deJ hift. or. d. croif., III, p. 106).
4 Ernc!el, 312 ; 1\1. San., l. c.
1 Infr;-t, pp. 79- Ro.2 Qui crucis prc~dicator fxpif
fill1e memoratur (Rühricht, Bei',..,l, p. 55, not. 22; 11,257, not. IR;c f. i Il fnt C œra r. II ci Il erhace nf. ,1()2, I()S),codclll tcfle(VI, J 1 not.,t 0 Ill. l, 382), a Il Tl 0 fv1 CCXXII,~lhba~ S. rrruclonis Lcodienfisfaélu5 cft; cf. Gclenius, rita
fades epitomen nobis pra:bet, l' Continuationc GUILELMI TvRENSIS ja[/am, qUtC jub nomine ERNULIJ vu/gata ~jl. Fa{fopro rege Cypri in urbI' Tripoli mortuo v?C~! re/fcm A rme11la:.
§ 89. Epitolne bellarulll faCrOrUll1 11lhll novl offert AuEiorqui fatetur Je Jua « ex I-lifioria vulg~ri » haujijJe, aperte :ecenfione quada7l1 ERNULII ufus ejl, breVlore auteJJI quaJJ11ucevIs quce
adhuc fuperjit. .. ..§ 90 . In Chronico Bntannlco crllceJi.gnatt !-lervet de Leone
nzentio fit, de quo G. BRITO plurinla attulerat§ 9 1-93. SEBASTIANUS MAMEROT, NICOLAU~ LE HUEN,
PETRUS U'ESREY fequU71tur ERNULII textUJJI; Nuolaus lapfu
calanz; pro MCCXIXJcripjit MCCXX.§ 94. Rudilllenta novÎtiorum pro nzaxinza part~ ~llanarullt
e V INCENTII J3 ELLOV ACENSIS Specula; cetera ntlnl valent.ln Mer des hifioires textus gallice velfus ell·
IV
~" TESTIMONIA GALLICA. - 89-95'· xlv
§ 95. In Chronic~ regi;:c Colonicnfis con tinuatione f~cunda, a lf/aitzif) reperta ac priJlIO edita, 170nll71l/a Jl~va let,l7llUS de cruc;s prcedicatore Iohanne Xantenji, apud Khulk conClOllante 2. :?<,u{e vero de pace a Safadino violata auElor affert,ceteris j01/!iIJ1ls n01/ COllfinl/all!llr. AI/llo eJ/illl MCCVII jo/danus paceJIl ficerat in tres aJl1l0S 3, jed foJ!ea, Ioba~lno l'ege ,coro77ato (iij. o[lob. MCCX), terra"l cb"i)lt~JlO"l~J~ IJlgr~I1ÙJ,.urbellz .Accon (non vero Ilierojo/)'JJJanl, 1"(1) III dlttone Joldanterai) r/eJlllo ÏJnj>ugnavit 4, q1l0 fa [lf) , a71110 MCCXI Jobannes 110-.vam pacem ficit, jed IIII/OCel/tÎIIlll papam (MCCXV) /egait
'TEscrJA10!"f~IA E CfiR01VIClS IN GERA1ANIA ScRlP'71S EXGERP7'A.
4 }-1 u nc na n III edia fé'C c \II i XI J1(Rec. des hijl. de France XXIIIp. 106-107), fed urque adMCCCXL circiter vixiffe prinlUS\Vaitz (llfol1. Germ. SS., XXIV,266-269) dacuit. Ia~annem deColumpna, unde 'rrithcmius,Chrono fiù!allg. (cf. I-Iantheiln,Prodrom., 1 188; Bro,ver, Annal.,II, 120), & S. Antoninus haoferullt, falfo narrare archiepifCarllnl ('T'heodericlllll) TrevirenfelTI crucelignatulll &. annoMCCXXI ab iJllperatore })alniatan1 miffulll fuiffe, expofuit Gorz(Mille/rh. Reg., II, p. 421, n. 155J,not. 1).
5 De Oliverio, eiufdeJl1 filio, cf.fupra p. xxviij, note 3.
xliv
de Eberhardo milite (ibid Vc. 37 fI, pp. 321 -3 2 31), de Ger~hardo de lIolenbach (ibid.,p. 219;
cf. VIII, c. 59 (t0 Ill. 1l, p. l 3 J J).Eberhardus & Gerhardus diaboliauxilio iter fecenlIlt; Gerhardusde Inclia donlllm tranfportatusfuit. Ceterutn conferas RohrichtBdlr., II, 400; Ale~. Kauf~mann, Gtrf q)Ol1 ffeiflerb., pp. 133-
135·1 Eadelll relatio continetur in
codice Parif., B. nat., lat., 6653,fol. 7 q)O.
2 De quo Delil1c in JYlé,n. detflljl., XXVII, 287 feq.; cf. N.Arch./i'iral/.d. Gefch., V,425-5IO.
3 De quo DeliOe iri Not. &EXI,.., XXVII B, p. 169-457.
~,',~,
-, ~";
.' .~~ .
1 2 1120 TeflimoTlia iTl GaUia jèri7CfL-.__ . 77. 7homas CanripratenJis.---'- --
T
...
idenl lllagifter GlIiardus., Calncraccnfis epifcopus, verbo huiufinodi confirrnavit. Nol1cln, inquit, pro toto Arabie aurouna tantunl noéle cl ua beneficia retincre & certus tanlcn effeln., quod de nlane Ullum illorunl idoneo hOlnin! conferretur& hoc propter incertc vite difcrilncn . . . . . P·74
Lib. 1, c. 22, no 9.
Dl! F'll/conr canonico IJ1Ju/(~n.ft, qui pro hlohedientia xxv annisegrotavit.
Quale autem olaIunl quidaln no!lra etate per inobedien- p. 89
tialn JDale cautus incurrit, breviter referaolus. VenerabilisFulco de Ciandavo natus., canonicus apud Infulas erat.Hic,ut nobis ipfe narravit d'e feipfo, a lnagiftro lacobo de Vitria-co legato, & predicatore crucis contra AIbigenfes, rogatus, ut
(ecuJn crllceIll per Flandrianl predicaret, renuit. Cui cUlninflHeret per anlicos, ut eUJJl adiuvaret in negocio EcclefietalTI neceffario & devoto, reIlllit ille fecundo, & nullo Inodohoc fe faélurunl afferuit. l\lllc 111agifler Iacobus i)lulll Illagispreceptu 111 t i111 ere con fideIls: « .E t ego, ) inqII it, « p recipi 0 v0 bisauB:oritate, qua fungor, ut in nonline Lefu Chrj{ti, in renliffionenl 0111niul11 peccatorUlll vcHrorllll1 ifiud llegociuIl1 affumatis. )} Cui di8:us Fulco: « Nullo 1110do, » inquit., « aflumanl, & ego rogo vos, lit neqllaqualll Ole de hoc ulterius.fatigetis. ». Mox nlagifter lacobus in corde graviter COlllIno-tus, & fere ufque ad lachrymas fatigatus., ait i11i: {( CÙlllutique digne pofièm, auaoritate 111ihi comlniffa, vos eXC0I11-
.municare~ & onlni bencficio privare iam in jnobedien~à
contunlacenl; nolo tanlCll., ne tanto viro tantum vidcar gravamen ingerere. Rogo tamen I)cum, qui onlnium cordiurn cftinfpeél:or, quatenus reddat vos non foIuIn ad iftud, quodfpernitis, (cd prorfils ad onlne opus inutileJn. » IVI ira res!Mox ad hac verba quartana febris cUln cnm Ruxu ventrisinvafit, & ufque ad finenl vite fue per, vigiflti quinquc annosirremediabiliter fatigavit. Et alldi leaor mirllm ])ei iudiciunlde hoc vira. Cum talis ac tantlls ellèt, ut ei ])oll1jnus Iefus p. 90
Chrifius, ficut pcr fratrenl Egidiuln orclinis PredicatoruJll inG andavo percepimlls, ante nlorteln, quafi reeenter extenfusin cruce, vifibiliter appareret., & eunl ante finenl Augllftimenfi~ prediceret moritunlnl : nullo nloclo tanlen l)onlinus
illi in hac vita parcere voluit., quin eum pro inobedientiatanto tenlporis fpatio Ragellaret. Quid ergo de nobis m~reris
futunl111 cft, qui parentiblls inobedientes Frequenter fllltnus& prelatis, & Deo patri olllniulTI maxime, qui nos creavit &pafèit, fi tanl perfeB:o vira pro fola inobedientia non pepercit ! ....
Lib. l, c. 25, nO 5.
De viro, qui (]hrijlo cOlJlpatiendo obiit.
p. 102 Quid autenl in cxemplu,n huius Inaterie contigerit, rcfe- 121 7
ran1US ficut a fide dignis acccpimus. Circa annum ab incarnatione DOlnini MCCXVI quidarn vir fidelis & bonus de
p. 103 oppido Dinantheo nlare tranfiit & ingrefflls terram fanél:am,Inca fingula, in qllibus pedes ])ol11il1i fietiffe quibufdal11 indiciis fcrebatur, nlltlta devotione & lachrynlis vifitavit. Cunlque veniffet ad 10CUITI Calvarie, ubi redcmptorem noftrumaudivit mortis angllfiias & crueis flrpplicillm pertuliffe, graviffinlis fufpiriis inge'l1ifcens, curTI clamore valido & lachrY7"Inis dixit: « Quid tibi, benigniffime ])ollline, quid, inqllalll,
.tibi ChriHe retribllam pro onlnibus, que prius alnator anlabilis mihi Inirabiliter trihuifti ? Vidi pIura loca., in quiblls
.. natus & inter homines converfatus, cloB:rinanl evangelicanlpredicafti & deitatis tue indicia per 11liracula delllonftrafti.Nec qu idem ob aIllorenl & reverentiarTI tui, fincero corde, .complexus funl: hune vero 10CUITI paffionis & 1110rtls tueequo aninlo videre non pof1llm, lIbi clavis crucifigi, terehrari Iallcea & aninlanl pro nobis tradere voluifli." Hec utbeatus iIIe peroravit, exclanlans, ruptis vitalibus cordis venlsfi)iritunl exhalavit.
Lib. Il, cap. 3, nn 9.
jJ1"rdillaru'll rfrUJlI CVClltllJ, & varù crucis apparitiones,E3" pred;catiolll's.
p.137 De annona ~ere, qUO(~ preo.ixit, evenit. DifcoI~ratas cru- 1246
ces & ex olnnlhus Inundl partIbus, queda'TI fanéltfIinla Redufa, ut ipfa mihi retulit, in Brabal1ti~ partibus vidit, CllIll
fecunda expeditio ad purgandanl Alb'genfiu'n t~rranl p:rIegatos curie Ronlane Iniflà fuit. Secl & crux a InllItls pOpUJIS,
16
No JO.
\ No 1 I.
f?(uod crux pec~nia r;dil1zatur.
Sed de his multi fidelium non fufficiunt admirari qui crucern. pecunia rediITIUnt, & hanc in tam roodic; pecuniequantitatc, ut vix deciolam, vix vicefirriam, vel vix certe bo-
12 37' Thomas Cantipratenfis.
N overis leaor chariffime, quod ChriHus portavit crucerTI,portavit la~ro, qui credidit, portavit & ille, qui a fini.Hris pe
p. 140 pendit. Sed his diverfo fine conclufum eft. Non credis & hoc
De crllce Chrijli E.5 latronU111 au{loris ad,nonitifJ.
No 13.
Cruce11Z fujlinent viri rcligioji.
Sed 0 quanti monachi in Ciftercienfi ordine, vel alias inp. 139 •. - 1 cl' r' 1-claufiris funt., qui longa IeIUIlIa, ongo tempore tlClp Inas
graves, filentiuo1 prope continuum, vefiern afperaln Iloélu rnas vigilias fufiinent., & in his onlnihus viétum tenuctn., &vix ulIlltn folatiutn habcllt, & tarTIen neCdUJll peccatorUITIfuorum indulgentie litteras acceperunt. Credo tibi Paule., fed& in A poftolatu tuis fuccefforibus, credo ti~)i, ~l1qllatll.,cr~do,
qui veridico ore dixifti: quod reddet unlculque l)onl~nus
fecund unl fUUITI laborerTI (1 Cor. III, J 3, 14)' Taceo de fratrrbusPredicatoribus, qui fludiis continuis & vigiliis macerati., nonhabentes in zona es (Marc. VI, 8), fed rnembranas maxime Pauli (2 Tim. IV, 13): non in equ~s a~t c.urribus, fed .feffis artubus & pedibus gradientes, predicatlonl~us terras .clrcum~unt:
Sed de fratribus Minoribus quidnam dlcam ? qUI duro clnébfuniculo, & fine alniétu cappe vel pallij, incluti tunica fupernudo, pedibus nudis fuper nivem gelidam, quafi fuper lanamdeatnbulant, & panem fuutu quotidie quafi pauperes emendicant r Quid, inquanl, dicaol d.e . talihus ? S~ non et~am cumhis, vel Cupra hos, qui pro modlcls, .vel nullt~ labonbus, fedtantum pecunia peccatorum fuorum rndulgenttam acceperunt,fecundum fuum laboreo1 retributionem prerTIij fortientur.
norum fuorum faltem lTIobilium, falvis hereditatibus integris,centefimam partem dare velint. Cunl enim laboris iter difplicucrit, vel certe lucrorum fuorum viderint ternpo~a depe~
rire, qllerllnt difpenf:ltiones, legatos Roma mllltlpllc~t, qUIcos, pecunia Inediante, fantlificent, libcrofque a peccatls perIitteras recolnmendent. Bona fallél:ificatio, que liberat a pcccatis., bone & heate littere, que fe fecu l'am & mundatam animam ab omni culpa & pella fecerunt.
No 12.
Tejlimonia in Gallia fjota.122
cum in diverfis partibus predicaretur, vifa fuit manifefie. Necnon ~& ego, fideliuo1 noviffimus, antequaol piiffilDUS Ludovieus f rancorum rex anno ab incarnationeDominiMCCXLVI
fi. ,
erueem tran mafJnatn fufeiperct, cruceOl in celo ex clariffirrio& fidereo luminc vidi, nec recolo me decentius & opei"ofiusf~r~ata'n cruce01 unquaol (ub aliqua Inateria, veI figura viddle. Oétenos habere cubitos crueem ipfam in longitudinemihi planiffime vifunl eft. Serenum eelum erat valde & finealiqua nube in aliqua parte fui, fub noftro horizont~ celunlerat coloris unius. De difcoloratis vero crucium fafciculisvidinlus: quia pritna crux noftri temporis contra terram AIbigenfiurTI predicata eit Secunda in terram fanélaID contraSara~enos. 'T'ertia iterum contra Albigenfes. Quart~ contraStad,ngos, quos in Theutonia Henricus clux Brabantie cumfuis firavit. Quinta iterum in terram fanélam. Sexta contraAquenfes, qui fe pro fcifmatico Frederico quondam irnper~tore, contra Guillelrnurn regem Romanorum eleétunl, fiultdIIme oppofuerunt. Septima contra I-Iezelinum nobilem Ita-lie, & eius complices, qui condemnatus, & publicus hereticus, p. 13 8
fiden.l catholicam graviter infeélatus eft. Quot ergo generacruclS : tot colores, tot fafciculos cernimus affignatos.
CrUCf7!1 fu..fcipientes accipiulli plenario"J indulgentiaJJl.
De indulgentia autem, que crucem fufcipientibus predicatur, nu.Uus fideliuOl dubitare permittitur, quin integralitervere penItentes & eonfeffi indulgentiatTI recipiant onlI\\,Utllpeccato.rum, & in e~ defi?erij vo]u~tate, qua pro fide, fi feobtu]ent locus, mon gefbunt, totallter a peila fimul abfolvantur & cuIpa. Certa ergo mihi fides de his omnibus eH &nihil hefito de hoc, quod fummus pontifex nofier per lega'tosauél:oritatis fue mandaverit faciendunl.
12 4 Tejlimonia in Gallia fèri··,_o__ __~7_7_·fo11lasCanripra_ce_n_fi_lS_.__1_2_5
id~nl (ub nofira t.ernporc di(pen(ari ? Crucem veraIn ex propno corrore dedlcataln Inen(us eft Chriftlls : hanc fideles &rnclnbris affi.gunt & Inentibus. Fingit,& diabolllS cruces fllas,quas reprohr, mente perver(a, tantllJ11 nlelnbris affigunto
121 3 At quonial11 in d.ubiuln pluribus venire poflèt, qualiter fub p. 402
tarn hrevi telnporis fpacio 1 in gravi corpore, pcr tot Inaris &terre traél:us, hic tranlire poflet: excepta cvidenti exelnploAbacuc, per parvanl diei horaln in BabyIonenl de Iudeatran{1ati : Ini racululn confioliJe quod diebus no11ris in Brabctntia contigit, qllod nu1Ji, qui hOlninem lJovit dubilln1 effe. ,potult, referalllus. Anno circiter ah incarnatione ])0111inil\;1CCXIII, cunl crux traJl{nlarina ubique Fere terrarUln predlcarct.ur, erat. vir in Brabantia ineHinlabiJis fanétitatis, quidefidenunl qurdcm Jonguill habucrat, terrain., in qua Aeterantpedes Chrifti, peregrinus invifere : (cd retardari a contclllplatione divina, in corporali exercitio verebatuL In oratione 403
IlIl. 31 autcln exifienti in vigilia fanéli Petri ad vincuIa claufo Cl~ rbiculo,. a~itit illi cUln ingenti JlIIlline-(erat eni01 'nox) angelus Del, d,cens: « Vidit DOlninlls ingcns defiderillJ11 tUliln tefcilicet velle illvifere terram (antlaln, & nUllc açi hoc minùsfUIlI ad te, ut deflderium tuuln co,npleatur. » I-Iec dicens angelus, hOlllincnl apprehendit, & in llna natte âd ol11nia Iocafpeélahilia terre-Calléle tranfiul it, & eadern noB:e retulit. Vid~batu~ ~uteIn ill~ ipf.à nox oln11i die Iucidior, ita q uod 001JlIUI11 clvltatulTI GalIle, Burgllndie, Lombardie, Tufcie, &terre fanél:e loca, difpofitiones, & fitus his, qui terras novcrant propriiffil1le, defignaret. PolbnodulTI vero faéluIll eft,ut hortatll quorul1Hlaol devotorulll virorum, quibus hoc negare non poterat, cun1 illis crucenl fufciperet, & caruln clux
Lib. II, c. 18, nO 2.
E'x(!J!lplrull de odio ;nt~jlil1o tcrrihiliter puni/o.
(Self";t',,· Vinant;u111 Bdlo'v., fupra p. 96-97.]
Lib. II, c. 40, no 4.
Dt! al;:; viro ((/ll11fJ ('x I1ra/J(/J/tia una '!loBe ad terraJfI.!fl71/1anl
a!) ange/o tranjlato.
p. 221-222
fieret in terram fanél:anl, planeque pel' viarum demonHrationetll cllntlis ofienderet, quod nequaqualn Inendax, fedverus l)ei nuncius, qui eunl duxerat, extiti{fet. Hic vil' beatiffilTIlIS, poHquanl reverfus eft, ut vidit, quia in honore habcri ccpit apud cOllvicancos, dulce «)JUtll natalis patricdercliquit, & ufque in fineIn vite in alicnis partibus fanacvixit.
Lib. II, c. 43, nfl 5.
EXe!!lpINJ!l prillli "lodi in H cl1rÎco de Colonia, qui futurulIlcogllovit ordinon predicatorulll.
P.41 7 Spiritu reveJante prefàtus frater Hcnricus de Colonia, ~r-
dinis Pred icatoruln, antequaln ipre ordo inchoatus fuinet,flcut per ip(um didicinlus, futllrlllll ellOI prccognovit. Habuitpatrullin IDilitenl, (edulutll in CUJtll IJei in partibus '"l'heutonie, opido montis IVlartis. Hic cl iéh'1l1 Hcnriclllll illVCllelnfàgacern vidcns, etate adultllln, optioleque in gran1tnaticisinHituturn, mi{it Parifios, ut dialeél:icam & artes ceteras affequeretur. ~uod ut faél:unl cH, patrulls eius defunéllls eH, &intennifltlln efi eius fludiulTI annis tribus, qllibus in prediél:oopido fcholas rexit. t:=t his quidelTI Japfis, apparllit ci patrlllls
-. fUllS, dicens: « SUl1leS in renledium pene, qua in pllrgatoriocrucior, I-licrofolynlitanarn crucern, que per j""heutonianlpredicatu r, & tran(fretabis : & exaél:o ibidclll tClnpore, curnredieris, perges Pariflos, illvenie(qlle novum Predicatorumordineln, quenl intrabis. Pallpertateln eoruln non verearis,& 110n dcfpicias paucitatenl : qllonialn in falutenl Inultorumfeliciflilne coalefcent & convalelcent. » Ad hec verba diélusclericus ftupefaétus, fine ulla tllrbulcnta cllnél:atione, quodiUftllS erat, aggreditllL .Et faéla peregrinatione, uhi rediit &venit Parifios, invenit ordineill Predicatoruln noviter in partibus Alhigenfi uln inchoatlllTI, dOIlHIt11que iam incepta'n Parifiis, & fine hefitatione aIiqua, parvo poil telnpore ordille.111eH ingref[us. Dbi cUln annis pluriblls devotiflinlC profeclffet, iterato illi apparuit patrulls, dicens: « A pena, ~u.a cru-
. 4I~ ciabar te iuvante, folutus fume '"ru auterll ne cunétens Jterllt11p, . l·· cl 1 .tranfire mare, fi te fcniores tUl tran ITIlttcn lInl e egennt. »
Et hoc quidclD Cllln cliélllS frater f-Ienricus celatull1 haberet,a magifiro ordinis & diffinitoribus ac provincialibus fratrum
1
l'
1
7"eflimonia in GaIlia jèn'ra.
i~l terrar.n.fanél:arn tranflni~us eft: a qua pofiea rediens, tertIO .a f:llclffilno rege Fr~ncle Ludovico, in fociurn peregrinatlonlS fue a~ tral~flna~Jlla cft ded uél:us. Elapfo auteln tcrnpore, cum redlret, ln vIa qua revertebatur ad Gallias fèlicimorte d?fu.nél:lls ell.) Q.ll~~ntum autem vir ifl:e predicationep~ofecer~t ~n clero l ardus, qualntulllve confilio, aut etiamalla~, ubl ~Iverfis c~ericjs &. papulis predicavit, ad plenumpolle nemlnenl arbltrar eftimare.
78. RICHERIUS SENONENSIS,
Chronicon (- 1264).
[Pertz, AIon. Germ., SS., XXV.]
*121 9 l?iétus \:ero Ioannes .mo.to exercitu Damiatam Egypti ob- p. 303
(edit, & mlraculofe obtlIlurt, qualn fiatinl Hultitia cuiufdamlegati ronlani, qui exercitunl chrifiianorum de civitate
12.21 ~adem e~uxerat,. aquis .'nultit~dine SarracenOrUITI inclufi, &ln ~ngufba mortls politl, DalTIlatarn Sarracenis reddiderunt& Ita a terra illa chrifiiani exierunt. '
•79' lOHANNES FRASQUET, nlonac/zus S. Gerlnani cAuriJ
fiodorenfis,
Chronicon (- 1272).
[Paris, Bibl. Nat., lat. 12.498 (ch., r. XV, in-f.).J
*12 17 Anno Domini . M. CC. XVII. congregatus efi exercitlJ~ Domini in f. 95 ,..
Accon, C\lm reglbus Ierufàlem, Cipri, Ungarie, & ducibus Aullrie, Vine. Bellov.navari~~ :rancirque ~ Germani.s. Redeunt.ihus vero Ungariis, alij Egip- fupra, 97-98.tUIl1 appltcant, ~amla tam caplunt, pereuntibus tarn fèrro quam fame Vine. BeI1.lo4Sarr~cenor\111l Ixxx. Ill. & plus. Denique Damiata per annum & plus a 105·
1;121 noflns poffeffa dt; {ed pro redempcione captivorlJm paganis ell reddita. Vine. Bell. !lO.
80. .....\ncinuacio Clarimarifcenfis. 127
80. COTltinuario Clarilllarifcenfis (- 12.86).
[J'ertz, Mon. Germ., S8., XXIV.]
*p. 101 Hoc ipfo anno capta eft civitas Damiete Ioharine rege Ie- Nov. 5·
rofolitnitanorum & exercitu chrifiiano, immo potius a Deaoll1nipotente, fine quo humana virtus nihil poffet, N onasNovembris.
81. Chronicon S. c7rfedardi Sueffionenfis (-- 12 96 ).
[Ree. d~J lIi/l. de la Fra·l1ct, XVIII]
*p. 7"1 MCCXVII, venerabilis Albricus archiepifcopus Renlenfis, 12 17
CHIn l11ultis prelatis & principibus chriftianis diverfarU111 linguarum, cruces acceperunt contra paganos, & in terramSurie profeél:i funt, & finlul coadunati cum Ioanne deBrienna rege Ptolomaïde, navibus afcenfis, in manu forti inEgyptUITI profeél:i funt, & il1clytam civitatem Egypti Damietanl viriliter obfidione circullldederuIlt, & in brevi a paganis ob(effi funt. In tertio vero anno, fcilicet anno ab incarnatione IJolnini M CCXIX, mirabiliter capta eft. In fequenti 121 9
vero anno, quibufdam cafibus & periculis chrifiianis prove- 12.20
nicntibus, reddiderunt ipfaITI paganis, & treuga deceln anno-rum inter ipfos faB:a eft; &, captivis tanl chriftianis quaJllpaganis ex utraque parte redditis, reverfi funt cum armis &fupeIIeél:ihus, navibus afcenfis unufquifque in patrianl fuam.
82. GUILLELMUS DE NANGIACO,
Chronicon (- 13°°).
[Ed. H. Géraud, t. l, Paris, 184~, in-8, p. 157-159.1
*[St'~U;fur Roht'rfum Autifliodortnft'm , fupra pp. 81- 83,]
128 'Teflimollia in Gallia ICI la..A.
86 'fhronicoll 1\orI1Ol1lagellfe. 12 9
83· BERNARDUS GUIDONIS (cc. 13 la),
Pree/ara Franeorunl faeiTlora.
rDu Chefne, ss. RR. Gall., V, 77 2 .1
*
[Sl7uÎtTlr lohanmm Fra/7T/tt, fupro p. 126.]
84· AMALRICUS AUGERIUS,
Hiftoria ponlifieull1 1\q11lalffJrull1 (- '3 21 ).
[Eccaruus, Cor/lUl hijlor. 111edij AEcvi, II, Lipf., 17 2 3, În-t:]
:}:
121 5 Item quod Innocentius papa tertills & poftea ipfe Honoriu.' omnes p. 1760
reg~s, principes, barones, nobiles & comlllllnitates invitaff'et, & addixilfetpro' pafragio llltramarino faciendo, & Illulti de ipfis fuiflènt enlce fignati,
121 7 ideo ille Honoriu~ mj{jt ultra mare I1JHJlll cardinalem legatlllll CUJl1
regibus Ierufalem, Cypri, Rritannie ae dllcibuR AnUrie & Bavarie, cum
mllltis aliis nobilibus de Francie & A lamanie partibus atque comrnllnitatihus & fingulis ipforum de terra fanéla reclIperancfa; clImqtle ipfireceffiffent ultra mare, & in terra infideliufl1 Chrilti fuiffent cruee fignati,
121 R Damatieam obfederunt, $.:. poft T1lultas invafiones & diElorulll infideIiulll121 9 defenfiolles, ini diéli cru<:e fignati diélam Damatieam ceperunt anno
. fecundo pontifieatus Honorij pape, & ponea per lInllm annulll ctlflo~ie-
funt, in qua quidell1 captione quatuor viginti millia Saraeenorllm interfetli fuerunt; fed poflea diéllls cardinalis ctlm Templarii~ & Hofpitalariis
1221 cruee fignatis per ipfos fidei inimicos proditionaliter captllR fuiffet, ineopro pretio &. redemptione ipforllm ipfa Damatica prediélis paganis abeodenl legato fuit reftituta.
8). IOHANNES DE COLUMPNA,
r!il1are hijl~riaru111 (- 1340).
[Paris, Bibl. Nat., lat. 4912, m. f. XIII, in-f., ff. 225 b-22 9 n.]
*[S~9T1;ttJr f 225/) 2-228 h 1 Fincwtium Bd/o'l'. & f 228/)-2290 Chrono Turonen/è.]
86. ChronicoTl 1\gtlzol11ogenfe (-- J 344).
[Rfcueil dc! I/ijl. de la France, XVIII.]
*P.361 MCCXVIII, crucefignati per Inandatulll & indulgen- 1218
tianl dOlnini pape de diverfis chrifiianorum regnis ad terramHierofolymanl iter arripuerunt, inter quos rex Hungarie,clux AuHrie, & nlulti alij llobiles Romani inlperij; in qui-bus plures Ciallie nobiles, fratres etianl Henrici regis Anglie, filij Ioannis regis, & Richardus cornes CeHrie, & lllUI
titudo Blagna Anglicorllln, iter arripllerunt, &, infpiranteclivina clclnentia, civitatclTI Danlietc obfcderunt : qua obfidiane tnultos habuerunt CUlll Sarracenis conAiélus; fed11ullquanl potuerllnt per cos ab obfid ione oloveri.
MCCXIX, jn fefto decollationis f:,l1éti Ioannis, in obfi- 121 9dionc J)alllictc COllllllifJlltll cH l'rel iUlll in chri ftianos & Aug.2l)
Sarracenos; & quia p]ures chri{lianorunl minus providc fehabuerunt in bcllo, prcvaluerullt Sarraceni, & capti flint in
p. 362 bello illo viri llobilcs, clcaus epifcopllS Bclvaccnfis, '\'altc-rus donlini regis Francie can1erarius & filius eius, & llHtltialij capti (unt: in quo conAiél:li multitudo Inagna chriHianorutl1 interfeél:a eH; ex quo Inagnuln Sarracenis accrevitgaudiunl : fed D0l11inus, qui 110n derelinquit prCfUI11cntesde fe, & de fua virtute gloriantes hunliliat, gaudiunl eorllnlconvertit in lumentum. J~odcnl fiquidem a11l1o, in Fenofanai Leonard;, reddidit Altiffilllus l)alnietanl, non in for- Nov. 3
titudine nlanUUIl1 hominum, fed in virtute potentie fue,nulla Sarracenorum repugnante.
MCCXX, dominus Deus exercituum I11agnificavit Inife- 1220
ricordialll filaln cllm exercitu chriHianoruln, reddens eisalianl civitatenl fortiffimam n0I11ine 1 l""aphl1es, qualll Sarraceni audito adventu chriHianorulll, a Den pertcrriti, vacuanl& inl111unitaln rcliquerunt.
Gui!\, Andrenfis MCCXXI, peccatis nofhis exigentiblls, civitatem Damiate nobilelll 1'221
fupra, p. 5· & famofam, ~ quam nobis Dominus per gratiam fuam ad tempus concefferat, auferrf nabis a gentilibu~ fufiinuit, & ita (ub mornento qua ft in profundl1ln maris proieéhlln vidimus & perditulll incurabilenl thefaurum:unde per tres annos contiguos univerfalis ecc1efia folutione vigefimeenormiter lefa & evifcerata fuit.
L:;'
T 17
(Serllli/ll" /rXfum: Récits d'un méneflrel de Reims, 151-179, fupra pp. 112-118.)
Le conte de RIais, le conte du Perche & les aultres barons de France f: 229 b.(e partirent de l'empereur Baudou)'n & le laHferent en [on empire. Le
marquis de Monferrat dernol1ra toufiol1rs avec les François. IIz fe bou-
tcrent en mer & tant nagerent qu'ilz vindrent au port d'Acre ou le fOY
Iehan de Iheruf.'llem, qui fut fi 17; au conte de Brenne, efioit, qui moult
le~ honnollra & ot grant ioye de veoir les gens de France dont il efioit
ellrait en (on royaume d'oultremer. Confeil orrent d'aler afraillir la cité
Damiete; (ur mer monterent & vindrent a grans ofiz devant Darniete
& aHiegerent la ville par mer & par terre. Cellix de la cité envoyerent a
Salhadin, le foudan de Babilonne qui efioit feignenr de celle ville, lequel f. 230 Q.
a{fembla pluy(eurs roys, amiraus & aultres Sarrazins fans nombre pour
fecourir Damiete. (Tne allltre armée fe fifi- lors en France, dont Milles
de Nantueil, qui efioit dIeu evefque de Beauvais, & efioit meffire Gobert
de Nantueil; ouquel elleu avoit plus d'orgueil qui n'ot oncqlJes ou roy
Nahugodonofor, & peut efire que par fan peché fut perdu une partie de
l'ofi- des crelliens. En (a compaignée ftlt Andrieu de Nantueil, fon frere,
1118 & plufeurs chevaliers & allitres gens. 'l'ant nagerent en nler q'u'ilz vin
drent devant Damiette avecques les aultres crefiiens qui avoyent la citéanife qui ia·y avoyent tenu fiege pres 'd'un an. De la venue de cei dIeu
de Beauvais ne leur vint oncque~ que mal, iafoit ce que les aultres
crefiiens les receurent a grant ioye. Salhadin le [oudan efioit logié a
deux lieues pres de l'ofi des crefij.ens, .& toutesfois que crelliens affail
loyent Damiette, les gen~ Salhadin affailloyent les chreftiens, car ilz ne
pOlloient aler a Damiette que par mi l'ofi des crefiiens. Les crefiiens
1119 s'a{femblerent & dirent qu'jlz yroient affaillir les Sarrazins, & le roy Iehan
de Iheru(alem difoit qu'il feroit mieulx de les attendre, car il efioit moult
[age chevalier, car chafcun iour les affoilloient; fy les pouoyent plus
grever que de les cOlllbatre tous enfemhle, dont l'orgueilleux elleu luy
diil que ainfy feroit fait, & manda l'elleu a Salhadin bataille & fut batailleAug. 29 affignée au iour de la decollacion faint Iehan.
Aucuns cIyent que oncques crefliens ne (~ombatirent a Sarrazin!' le
iour de (aint Jehan qui ne luy en mefchellfi voulentiers; fy ne dirons pas
qu'il foit vray. L'dIeu mifi (es gens en ordonnance & Sarrazins d'autre
part; la ot gro{fe & fiere bataille de ces François derrenierement venus
contre les Sarrazins, mais finahlement les crefiiens y furent defconfis, &fun pris J'elleu & fon frere & pluyfel1rs bons & loyaux crefiiens, dont
Chronique de France & ({es croifades.
13 1c'. Chroniques de France.
ce fut pitié. Quant le roy Iehan le fceut, il en fut moult dolent, mais
touliours tint fon fiege, & leur livra pluyfeurs affaulx & moult bien fifi
efchargaitier, & dellrangny tant ceux de J)amiette qu'ilz entrerent
dedens, car ceulx de la ville efioyent prefque tous mors & malades.
Moult y trouverent de biens & de vivres, & (eiournerent la les crefiiens
fonguement par le confeil du roy de Iherufalem qui vonloit que on atten
difi que les eaues fel1ffent amendries & la nouvelle fairon feufi venue.
Les crefliens s'a{femblerent pour avoir confeil qu'ilz feroyent; & lors 1221
f. 230 h. Yot aucuns de France qui difrent que trop feiournoyent & que on abfl:
alfeger Acom, ung moult fort chaltel a iiij. lieues pres d'ilec, & que s'il
avoyent ce challel, il1. auroyent de leger Babilonne. Le TOY lehan, qui a
ce confeil, el1:oit difl que Salhadin eilait tnoult f.'ge prince & cHoit cor
roucé de J)amiette qu'il avait ainfy perdue & attendroit temps & lieu de
leur faire dommage; & fi a ung fleuve pres du chanel qui efi mOllIt peril
leux, & « ponr ce D, dil1:-il, tt ie loe que nous feiournons yey iu(ques a ce
que les yaues (oyent mendres. )) l\1ais les François ne voldrent croyre le
roy Iehan, &. firent les crdliens l'on· mouvoir &. alerent aff<'ger ce
challel qui feoit fur ung moult grant fleuve qui luy couroit en deux
lieux. Oultre ce fleuve pafferent a navire & tendirent leurs trefs &pavillQ..'ls, mais ilz n'ty feiournerent gueres. Quant Salhadin qui moult
eftoit faige, le fceut, il fil1: efclu(er le fleuve &. yffir hors de fon channel
& ,efpandre par mi l'ille ou les crefliens elloyent logés & avant qu'il fut
nlynuit ilz fe trouverent tous flotans en yaue &. tous feufTent noyez s'il
voullifl; mais il eeloit homme de grant fens &. L'lvoit bien que par ceulx
qui i1Jec eeloyent il rauroit Damiette, &, s'tilles noyoit, il avoit a Damiette
grant garnifon de crefliens qui la tendroyent longuement. Pour ce les
tint en tel defiroit & leur manda que, s'ill. ne rendoyent Damiette, il les
noyeroit tous. Les crefliens qui fe virent en tcl eHat furent moult
eibahis & dirent que J11ieulx leur eufi valu croyre le roy Iehan, mais ce
fut a tart; fy fut faitte telle payx, comme creiliens porent avoir a la
vol enté du foudan, (~ fut rendue Damiette au foudan, & il leur delivra
les prifonniers creftiens, tous vielx & nO\lVealJX. De la (e partirent cref- .
tiens & retourna chafcun en fa contrée. L'ellculle Beauvais s'en ala par
Romme ou le pape le (acra eve(que de Reauvais.
88. ANONYME, PRISONNIER AU CHATELET CC XrV),
[Paris, Bibl. Nat., fr. 352 (memb., f. XIV, in-f.).l
*[Sequifur Ernou/, t'do Mas La/rie, pp. 410-44(;, & 1n(ro, r. VII.]
f. 16gb. Apres vindrent a Aere j. caroonnal1s de par le pape, li rois d'Er- 1217
menie & li rois de Cypre. Il furent grans gens, {j alerent afeoir le chanel
1It'
:i=
Tefiimo/lia ill Gailia ICi .)ta.i .
•87. ·Chroniques de France ..(- 138o).
[Paris, Bibl. nat., fr. 5003 (ch., (. XV, in-f.).]
J )0
•,
de l'vfont Tabour, mes ne fut pas prins, car li [otldans lor vint a [ecours.Li nofire alerent encontre eux qui furent an plain & li Sarrafins es mon
taignes. Corradins li fiex au foudan dilt a fan pere: « Sire, defcendons ;fi nous cam batrons l). Li peres refponcii: « Non ferons. Car il font ardantde combatTe & ont autant chier a morir que a vivre. »
Li nofire retournerent a Acre. Alfés toft s'en retournerent en leurIZI~ terres li rois de Cypre & li rois hennins fi monlt a Triple. Li Sarrafins
fe tindrent tout quoi ès montaignes. Li rois de Cypre s'acordoit biende aler affeoir Alizandre ou Damiete. Car par rune porroit l'en ravoirle roiaunle ~Ie Ierufalcm. Il manderent tous les barons, Telnpliers, I-Iofpitaliers, & leur conta la foie entention. Tout furent d'acort (raler aifeoirI)amiete. Il orent bain na vie; es nés entrerent & vinorent la. Si prinfirentune tour qui eltoit au dehors de la ville, la ou l'uns des bous de lachaine efioit qui fermait le port, & l'autres bous fermait en la ville. Lachaine rompirent li que lor navies venait en lor olt & i(foit a leur volenté.
Il garnirent bien la tour. Li pa[pe]s le fat; fi manda par toute crefticnté11..19 que tout li croilié lllcu(fent. Il envoia ij. cardonnax en l'oft de Damiete;
li lln~ mOrtlt qui efioit englès & li autres, apelés Pèlages, vefqui, dont fugrans damages. Li foudans comme dervés de celle chofe fifi abatre lesmurs de Ierufalem & les challiaux d'entour, excepté le Crac; car il penfaque li crefiien y deuffent retourner par lor pelerinages· faire. M es nonfirent, ançois prinfent terre & fe logerent. Li foudans vint 0 fes os enDamiete par l'autre part du fhm. Tout Egypte dOllna a fan fil & nedemoura gaires qu'il mourut.
Son fil maintint l'ofi. Il fifl: le flun paler de l'une rive a l'autre pour
ce que li nofire nÏ entraffent. Une galie qui efioit a Gautier Je Cham- f. 169 0 •
bellenc au TOY de France froiffa ces lices & entra er)s & toutes les autresaprès, fors une as rrempliers qui traverfa & fu perie fors les gens quifurent fallvé.
Li foudans vaut mettre j. grant hOllle Sarrafin en garnifon dedensDamiete, ilui vaut dernourer. Car dift Salehadins laiffa enfi j. mien onclea Acre, il le laiffa prendre as crefiiens. Pour cel debat chiex lires feparti par nuit & toutes fes gens. Cil de la vile cuiderent que ce fui(fentcrellien qui s'enfuiffent. Li noChe le fentirent bien qui efioient en leurgait, li fe mifirent en l'autre rive. Li foudans le fat, fi s'en parti & laiffa
les herberges. Li noftre fi ferirent & Y demourerent, car il Y troverentgrans garnifons.
Apres fillrent ij. pons par aler de l'une ofi a l'autre. Rien furent enfian & demi que riens n'i fiferft. Li Turc qui parti s'elloient, efioient logiéCl ij. milles pres. Si herclioient [auvent as lices de nofire olt. Li foudans
manda fecours Cl li Corradin, fan frere, en Ierufalem, & au caliphe, quieH: entre Sarrafins leur papes, & qu'il fefift preecier fi comme faHoit li
papes de Rome as crefiiens. Li Corradins affambla grans gens; fi fi(l j.embufchement pres de Challel-Pelerin. Cil du chaftel iffirent & aper
churent les e tnb\1fchiés; cornbatre les convint, mes il ne porent fouffrir
les Turs, fi s'enfuirent a Acre. Li Corradins ala affeoir le cha fiel. Cil 121 9
dedens manderent (ecours a Acre. Cil cl'Acre leur envoierent galies &leur lllanderent qu'il entraffent ens & s"en veniffent a Acre.
A l'iffir fe combatirent as Sarrafins & furent li nofire clerconfit &prins. Ce ru j. iour f. Iehan Decollaffe & a celui iour ot j. an que Ji Aug. 1..9
nollre flIrent aufTi defconfit devant Acre. Cil qui efioient derlens Damietemonroient a derroi; Ci manderent au (oudan qu'il les fecourufi ou il renderoient la ville, car j) mouraient par monciaux. Li legaus fai(oit unenuit a fan tour le gait, li fu perceus qu'il parlait as Turs qui iffoientpar nuit. L 'cndemain on a(failli: il nï ot point de deffenfe; fi monta onfour les murs & ouvri on les portes; li entra chafcun ens, mes n'i trou-
verent que gens mors.Il fifent tout geter ou flun, fi s'en ala tOllt à la mer. Enft fu Damiete
prinfe. Aucun 'Turc fe ferirent en une tour qui furent prin~. Ce fu l'anM. CC. & XIX. Chafcuns des barons ot fa part de la ville & des hiens.Et ne dernoura gaires qu"il y ol grant contens entre )e roy Tehan & lecardon1'ial. Dont il avint que li cardonnaux efcomnia tons ceux quidemourroient en la partie au roy Iehan, ne loueroient maifons.
Li rois en fu tnout dolans. L'en li aporta nouvel es que li rois d'Ermenie, cui fille il avoit, eftoit mors. JI Y ala, car efcheu li eaoit de u.ar f.,fame, la que)e il tua, li que l'en difl d\ms efperons pour ce que ellevoloit empoifonner fa fille, fi que l'en difait. Li rois ne retourna a Damiete, mes a Acre l~ ou il demoura pres de demi an. Et li cardol1nau~
demoura lires de l'ofi. Et efconlmenioit chafcun iour tons cheux qUIriens emportaient de l'ofl: & qui s'en iraient; & par tous les pors fie! iurer
f. 169 h as maronniers qu'il ne pafferoient nulz pelerins, pour ce qu'il laiffaffent
leur avoir en l'ofl.Li Sarrafin forent que li creCtien n'orent nules galies; fi en armerent
xxx. pour prendre les crefiiens qui verraient a J)amiete. Il alerenten Cypre & y trollverent plenté de nés chargics de pelerins. Les nésarfent & les gens tuerent & allffi es autres pors fifhent; bien y ot deperfonnes mors xj. m. par le cardonnal. Lors fifi armer atant galies quipoi filhent. Il Y avait ij. ciers en Damiete qui alerent par conduit aufoudant & li dlfent qu'il venaient a lui pour lui fauver s'arme s'il les volait
bien croire.Li foudans lor dift qu'il avoit de bo~ns ciers de f., loy que il mande
rait. l\1andés furent; fi difirent au foudant: Il Sire, tu es expiex de laloi, li la dois garder. Nous te commandons de par Mahomet que tu aces ij. faces les telles cauper. Car enfi l'cnfaigne la loi~ ». Il refpondique non ferait, mes difl as ciers: It Ou cas que vous ef1:es venus pourm'tatlle fauver, fe volés oemourer 0 moi, ie vous donné grans poffeffions t. Cil dirent que non, ne il ne vaudrent prendre nus prefens que
on lor vaut faire. Lors les fifi raconduire en l'oft des creCliens.Li Sarralins manderent as creftiens que s'il lor volaient rendre Da- 1220
miete, il lor rendraient le roiamne de Ierufalem, fors le Crac, & tous
133. 88. Anonyme, prif. au Ch/teelet.'1efiimonia in Gallia Jcripta.13 2
: ,
t ,134 Teflimonia in Gallia fcripta. 9°· C/lrOllicOll BricanTziclllll. 1 35
les creltiens prifons renderoient. Li creftien ne le valldrent faire, carpar Damiete pen(oient à avoir toute Egypte, & puis lerufalem. Quant
Ji rois de France oy dire qu'il rooient avoir j. roiaume pour une cité
pour fols les tint. Li papes manda Fedrir qu'il venilt a Rome & il lecouroneroit, puis yroit outre mer. Il y vint & fut couronés.
Lors li haut homme de Puil1e, de Calabre &, de Sezille qui elloient licontraire li vindrent a merci. No{lTe ereft:ien forent ql1C Fedrie eHoitcouronnés & qu 'il fai(ait grant appareil pour patTer. Pour ce s'apen(erent
d'aler atTeoir le Cahaire. Ciex confaux fu ponr eux noier. Noflre gentprindrent terre entre ij. efcJufes de ij. fluns fi grans qu'il portent navie.Li eardounaux manda le ro)' lehan qu'il venift: a Damiete. Li rois liremanda qu'il n'iroit point, lllai~ garderoit fa terre.
1221 De reehief li Sarrafins manderent as crefticns rendre & refremer Ieru-
falem & tous les chafiiaux d'entour & douner trieuves xxx. ans, excepté
le Crac. A ce s'acordoient Tenlplier, Hofpitalier & tous li poeuples, mesli cardounaux, non. Il fifl mouvoir les os, & remanda au roi Iehan que
pour Dieu il venifl en l'on & il Ji renderoit tous fes cous qu'il avait eudevant Damiete, qui bien montaient C.m. befans. Li rois difoit bienqu'il faifoient foIe emprinfe j mais toutes voies s'il n'i aloit & aucuns
mefchiés y avenoit, il emporroit eilre hlafmés & par ce y aJa. Il avaientvivres de Damiete chafcun iour.
En celui point efioient arrivées a Damiete c. galies que Fedric y avoitenvoiés. Quant li foudans vit ce, il fift cauper les efclllfes, fi que li yaue
des f1un~ chay en l'oft: des cre{liens. Pluifeurs en y ot de noiés & leur
vivres perdus. Ne il ne fe pooient mouvoir ne par terre ne par yalle. Li
rois Iehans, quant il vit ce, manda au foudan qu'il fe combateroit volen-
tiers. Li foudans li remanda qu'il ne fe combateroit mie, car tout ef1:oient f. 170 tl
mort s'il volait. Il manda le roi tlu'il venilt parler a lui s'il voloit. Li
rois y ala par le congié au cardonnal & y mena avoec lui maiftre laquel'eve(que d'Acre, qui conta au cardonal & as barons l'offre au [oudan.
Cil & tout d'acort manderent au roi qu'il feift tel acort comme il
porroit & que don tout en tout il le terroient, mes que li yaue fuft ailée.
Et four ce li rois acorda ql1 'il renderoien t Damiete & tous le~ prifonsSarrafins. Et li creHien prifon tout rendu. Ces convenences furent bientenues & trieues viij. ans.
89. Epirollze bellorum facroru111 (- 1374-).
[Canifius, Antiqu~ leEliontJ, ed. Rafnage, IV, in-f.]
*121 7 Anno milleno ducentcno decinlo feptilTIO, rex Ungarie p. 438
venit cunl duce Arefiie & In'agna rnultitudine populorumcruce fignatorum Alemannie & Hungarie ad 'l'erram Santlam.
Anno DOl11ini tnilleno ducenteno decitno nono, chrifiia- 121
9
nus exercitus ccpit Damiatam quinta die novembris: fe- Nov. 5
quenti anl10 eandem civitatem perdiderunt, & multi dechrifiianis fuerunt capti, pro quorUtll redenlptione reHitutaerat civitas Saracenis, tunc temporis beato Francifco in ea 1221
cxiHentc.Eodem anno quando capta erat Damiata per chrifiiallos,
Coradil1ns filius foldani deftruxit muros & tun-es, & extititcaufa 11lalevole vindiae civitatis fanél:e; Tenlplunl autem &ecclefianl Dotninici fepulchri, & cafiruol David non tetigit,
confilio fuper hoc accepto.
<)0. Chronico71 13rirannicu111 (- 1437).
[D. Lohinca\l, llijloirf dt Bretagne, Pre\Jve~.]
:r-
p. 35 8 1218. Obiit I-Ierveus de I.Jeonia, filins Margilie, de tranf- 1218
nlarinis partibus redeundo.
C) 1. SEBASTIEN MAMEROT,
Les paJfaiges d' Ou[rrenzer ( - 1454), c. LXIX.
[Paris, 1518, in-f., f. cxcij b-cxeiij a.]
*
[Sf9 U ;/Uf' En/nul, cd. Mas Latr;t, pp. 409-447, fS ;nf"a, f. VII.]
1,
gnerent ladiéle ville en laquelle ilz ne trotluerent que boiteux, boffus,contreffaiélz, malades & mors, dont noz gens furent bien efhays. Et aforce de gens prindrent le(diélz 1110rs, malades & percluz & les geélerentdedans le Nil. L'an de grace Iniliij. [Jic] cens & xix.au nloys de reptembre. 12'9' StpL 29
*
12°4
13793. Pierre d'Efre)'.
Chap. CXXX.
4f. T. T. Comme le Roy Emet)' Je 'Vengea friT ln fa'TnrzinJ pour un cllafleau qu"ilrz
auoitnf prinJ &f uJurpé fur ln cln-efliC1/J durant lei tr~{ttri qui ff/oientjtrméèJ entre fUX.
Fails & gej1e.r du pl'eux Godefroi de 13ouilloll (vers 15°0 ).
[Pari~, Iehan Bouffon, r. d., v. 1500, in-4.]
.93. PIERRE D'ESREY,
Elnoul, p. 354 Ainfi que les trefues elloient entre le TOY Enlery, & les enfans deSaladin eut un adrniral de 'Turquie, lequel enuoya par mer deux galeesbien garnies de hlrC7.. Le(quelz prindrent llll chaf1eall :tppartenant atJ~
chrefiiens durant les trefues: mais fi ton COIl'lme le roy Emery le fceut,il Inanda au fouldan de Damas qui IllY fift repareT cefte iniure qui luyefioit faiéle & retablir le domnlage quil alloit eu de lad mirai en brifantles trefues. Si en fift le fouldan fan deuoir, mais ladmiral ny voulut entendre. Parquoy le fouldan sexcufa enuers le roy Erl1ery, maj~ il luyrefpondit quil luy feroit bien amender quand luy feroit poffihle. Si adl1intun iour apres que cefl admiraI fin charger du hled en certain nombre
hl., p. 355 de nauires pour auitailJer fes chafteaulx & fortereflès. Et en ces nauiresauoit bien neuf mil muyz de bled que enuiron deux cens farra7.ins conduifoient. Et quand le roy Emery le fceut, il fift incontinent preparer fesgens lefquelz a fon commandement allerent [prendre] les na\lires chargeesde bled & les turez qui les conduifoient, & lnenerent tout dedans Acre.
IJ., p. 356 Et tantoft les farrazins manderent ces nouuelles au fouldan de IJamas.Mais il leur manda que eulx mefmes auoient prernierement brife lestrefues fur le roy EmerY. Et que pour cefie caufe gardafl chafcun cequil auoit a garder; car pour le prefent nen ferait autre ehofe. Et ence temps arriuerent vers le roy Emery aucuns des cheualieTs que le royauoit enuoyez au recours de la fainél.e terre auec Baudouin empereur &conte de Flandres. Si rccellt Je roy iceulx chevaliers moult honnorableInent. Et entre les autres y eftoit le Ceigneur de Nefle, f1 seCnlcut le
fOY Enlery & vint auec eu lx pOlir rencontrer & cOlnbatre lin des fils duCouldan nOffilne Corradin, lequel e{loit nloult grand ennerny de IlOZ
T '8
1/~yages, guerres, croiJées & expédiTions faires en la TerreSainTe.
7eflimonia in Cailia J lripta.
*[Brevi.f!ime exarpit Ernou!, ed. A1as Latrir, pp. 409-447, & infra, f. VII.]
[Paris, T 5 J 7, in-f.]
121 5 En ce temps efioit le pais d'Oultremer moult defpoul'ueu de crefiiens, f. 123 b
parquoy le roy de Iherufalem nouuellement infiitue enuoya requerir aupape de Romme quil luy pIeun luy donner & enuoier fecoors. Et quant lep:lpe eun ces nouuelles, il fift a toute diiigence prefcher la croifee partous les pais & fift fommer les princes de donner fecours à la crefiiente.Parquoy lors fe croiferent les roys cl' Armenie & de Cipre & plu(ieurs
121 7 autres. Lefquelz fe a(femhlerent & fe mirent en chemin & en peu detemps furent deuant la ville d'Acre~ auquel lieu eeloit le roy Iehan qui lesreceut henignement & leur fin grand honneur. Et dela quant ilz furent
1218 ra frefchis allerent enfemhle affieger la ville de Damyete: & quant le
fouldan reeut que nos gens eftaient deuant Darnyete, il fit abatre & raferles murs de la fainéle cite de Iherufalem. Mais pourtant les crefiiens nehabandannerent pas lediél fiege quilz tenaient deuant Damyete, parquoyle fouldan partit fecretement de Iherufalem : & vint a })anlyete: & entradedans, mais il ny ellfl pas efte longuement quil mourut. Se luy fuccedaung fien filz nomme Linquemier: auquel appartient ladiél:e terre de J}amyete, lequel entretint la guerre contre les creftiens: & manda a fon
121 9 frere Coradin quil IllY pleun de le venir fecourir, lequel les nouuellesoyez cOlnbien quil euff: mis le liege dellant Acre, leua lediél fiege &vint fecourir fan frere Linquemicr. Et en y allant il print le chafieaupelerin & le defiruilit du tout & fift abatre, puis fe vint ioindre a fondiélfrere. Et lors les roys de Therllfalern, d'Armenie & de Chippre, enfemblelelleu de Realluaiz & Gaultier, le chambellan auec leurs gens fe delibererent de les aller afTaillir. 1\1ais quant fe vint Cl laffault, noz gens quineftoient pas tous enfelnble eurent lOTS du pire &, furent prins prifonniers.lelleu de Bealluaiz, Gaultier & plufieurs autres. Tandiz que n07, genstenaient fiege deuant Damyete toute lannée du turc fen defpartilt fi fecretement que cenlx de Jolt des crefiiens nen feeurent riens, & tellement
que llng jour le cardinal Pelagius qui y auoit efte enuoie de par le papeponT donner fecours a la erefiiente, ainfi quil veilloit a ung fair voyantqu'il ny auoit aucun bruit en la ville, fifi monter de fes gens fur les nlll
railles: puis a force defchelles entrerent dedans a grans feloéle, & gai-
Chap. cxxx 1.
grande multitude de turcz que cefioit merueilles: Inai~ tOlltesfois ne fut
il oncques fi hardy d'approcher noz gens de pres. Et quand iceulx noblesroys virent que le fouldan ne [e voulut approcher pour combatre, il7,
Emoul, 412 retournerent en A.cre auec leurs gens. Et un peu apres print honnelleInent conge de cefte noble compagnie le roy de Hongrie & retourna en J 21 X
Id., 414 fon pays, &. les autres deux roys de Chipre & }Jarmenye demourerent enAcre auec le roy Iehan & tous les iours y arriuoit tant de chrelliens detous pays, que a ·peine en pouoit loger la moytie dedans la ville. Et par
Id., 416 mer alla aOieger J)amyette, & la fut \111 an a tenir le fjege quil ne printquune tour. Laquelle (eoit deuers le tleuue du Nil; & a cene t.o~l\·
auoit une chaine atachee iufques a lalltre partie du tleuue pour garderque nulz vaiffeallix ny peu(fent paffer fans conge, ainfi eHoient 1107, gens
f. T. Tij les maiflres &. feigneurs du fleuue.
(,'omme le J'a/'e de Romme Cllu'!Ytl dCll."· {ardil/aulx /)0"1' aydrr fEf !frOlil'i,.aIt ,-oy Iehan deu.ant la rville de Dam):el/e.
r~ " .Ernou!, 4.17 Quand le pape de romtne (cent que les chrefliens alloient afftegc la
ville de Damyette, il enuoya deux de fes cardinaulx: hm eHoit Dang~eterre, lequel lnourut en ce voyage, & lautre eftoit de Portugal, lequeleftoit nomme Pdagius. Et quand ie fouldan (ceut que noz gens eftoientdcuant Damyette, il 11ft abatre &. rarer les murs de la cite de Hieru(alem,mais pourtant ny allerent pas les chreLliens pour laiffer & habandonnerle fiege q~lil7. tenoient dellant la ville de J)alllyettc. Dont quand le fOllldan eut appercen laffaire de noz gens, il vint fecretternent & trouuCllnaniere dentrer dedans la ville de Damyette, mais il ny eut pas eftegueres longuement quil Inourut. Si le (llcceda un fien fil7, 110n1 me Lique
mier, rtllquel efcheut & appartint toute la terre de Damyette. Et ainfientretint il la guerre contre les nobles & devotz chreiliens, au lieu du(ouldan (on pere. Et quand noz genc; fceurent cefie nounellc de la
mort dn fouldan, ilz cornmencerent a·affaillir afprement la ville. Et quand
le ieune fouldan Liquemier Ce vit ainfi affailly, il manda a {on fJ-ere Cor- 111 ')
Id., 422 radin quil luy plel1fi de le venir recourir. Or alloit lor~ Coradin mis leliege deuant Acre contre les chretlien~ qui efloient dedans demourez,
Id., 423 le(quelz (e deffendirent 8l l'eh nerent vaillamment contre le pouoir deleurs ennemys: ,nais quand Corradin eut receu les nouuelles de fanfrere, il leua fon liege de denant Acre pour aller recourir (on freredeuant Darnyette, & en y allant print le chaf1:eau Pelerin, lequel il fiftdetruire & abbatre, & puis arriua vers (on frere Licquemier, lors yOirentles turcz hors de .Darnyette en grand nombre, & incontinent les allerent a(faillir les roys de Hieru[alem, Darmenye & de Chipre, enfenlble
Id.t
42 4 l'ef1eu de Reauuais, & Gaultier le chamhellain auec leurs gens: l11~is
quand vint a donner laffault, noz genz qui nelloient pas tous enfemble
13993· Tierre d'E./;~e~y.
.,13 8 . 7eflimollia iTl Gallù,tcripta.,
gens. Si fe tro\Juerent a{fer. pres hm de 1é\t1tre, mais il ny eut nulz coups Ernoul, 35 8donnez fors feulement deux chevaliers chrefiiens qui coururent contre
deux tlIrcz, le (quels deux turC7. furent occis, & efioit lun des chevaliers Id., 359DorJeans & nomme Gllillaunle Pinel. Et lautre fut ne de Calabre &efioit appelle Guillaume de Mandellien. Puis le roy Emery retourna enla ville Daere & Corradin en fon pays. <.
12°4 A(fez toft: apres enlIoya le roy Emery plulièurs galees garnies dechrefliens en Alexandrie & a Danlyett~ qui moult domnlagerent les turez, Id., 360
& incontinent [retournerent] grand nombre des gens du l'oy Emery chaf-C\ln en leur terre, dont quand iceluy roy fe vit ainfi defgarny & malpouruell de gens, il trot/ua maniere de reconfermer les trefues auec lesturez pOlir un temps. Et en ce tenlps eut Frederic difcord contre lem- Id., 398perellI' de Romille & lempereur contre le pape, parquoy il lexcommunia,& un certain temps apres toutes ces chofes, mourut & trefpalfa le roy Id., 407Emery, fi e(cheut le royalllme de I-lierufalem a une lienne fille, maispource quelle efl-oit trop ieune, filt eflel1 baillif de la fainBe terre un l1enoncle que Ion nommait Iehan pybelin, lequel el10it filz de BaligantDybelin. Et puis quand la ieune dame fille du roy Emery fut parllenue Id., 408en aage com petant de difcretion, elle fut mariee a un nomme Iehan, conte
de Braine, lequel les barons doutre lner envoyerent querir. Et alors Id., 409commencerent les turcz de mener forte gllerre aux chrelliens & les incef- f. T. T.jf~ltnment afraillir.
12'7 De ce temps efioit le pays doutl'e mer moult defpourueu de chref-tiens, & fi alloient ia les furcz commencee la guerre, parquoy le roy IehannOlluellement in(titue enuoya requerir a1.1 pape de Ronlme & a tout le Ernoul, 410
faina fiege apofiolicque que pour Ihonneur de Dieu il leur pleull de .trouuer moyen que ceux qui d'loient en la fainae terre fu(fent fecourllsde bref~ car il y auoit li peu de chrelliens pour la reCOllurer & deffendreque merueilles. Et quand le pape eut ces nouue1Jes, il fifi a tOlite diligenceprefcher la croifee de peine & de c01.ilpe par tous les pays chrefiiens~ &eft ~flàl1oir que pour la recouurance dice1Je fainae terre f1.1t la croifeepre(chee par cinq fois, & cell~ chofe fut manifefiement detnOllfiree enlair, C:lr cinq croix de diverfes couleurs refplendirent clerement en lair,qui fiJt une trefvertueufe demonllrance pour fufciter les courages de
tous les nobles princes chrelliens a bien faire. Et ainfi fe croiferent en Id., 4 11
bonne & falutaire confidence le roy de Hongrie, le fOY Darmenye &le roy de Chipre, lefqnelz un peu de temps apres parvindrent & arri-uerent en la ville Dacre, aufquelz le roy Iehan fift Inoult grand hon-neur, fi quil y eut quatre roys enfemble. Et incontinent apres mourut lafemme du roy Iehan, mais il demoura delle une fille qui fut mariee auroy Darmenye, qui elloit en Acre, puis tindrent iceulx roys un conCeilen(emble, auquel ilz conclurent quils yroient courir fur les flucz. Et premierernent alJerent allec leurs gens aHieger un fort chafteau quon appelloitl'vT ontabour, a huyt lieues de difiance Dacre, mais touteiTois ne fut jJ
pas prins~ car le fouldan qui feeut la venue diceulx fOys il vint a fi
,Teflimonia in Galliu tC"ipta.
121 9 eurent lors du pire, & y furent' l1rin~ prifonnier~ leOeu de Beauuais E 1'. .., '.rnou, 425GaultIer chambell~lO, & aufJi plufieur~ autres: mais' aduint apres ainfi Id., 4:16
que nor. gens eftolent en loft de Damyette, le cardinal Pelagius eftoit
toufiours a f.'lire le guet. Si sapperceut une lluyt quil ny auoit aucun
bruyt ne tlln1u.lte deda~lS la ville, pourquoy il filt approcher fes gens &les fift 1l10nter 1l1fques lur les 1l1Urs. Et quand ilz. ouyrent quil ny auoit
aucun brllyt dedans la ville, fi enuoyerent aux efchelles pOlir Inonter un
grand nombre enfemble, & puis entrerent dedano; la ville, & la ne trO\1-
tlerent finon mors, Inalades, perclus & jmpotens de leurs membres. Etquand noz gens trolluerent les hucz. ainli defiituez, ilz les prind l'en t a
force de gens & les ieélerent dedans le fIellue du Nil, & ainfÎ fut prinfe
Sept Damyette, lan de grace mil deux cens & xix au moys de Septembre. Id., 42 7
Il ne tar~fa pas IOIl?,uement apres que la ville de Damyette fut prinCe
par le cardmal Pelagllls, que noullelles vindrent au toy lehan de Hieru
falem, que le roy ])armenye, lequel retourna en Acre eftoit aile de vie a
tref~as, parquoy il decetta en foy daller querre le royaulme, qui luy
e~oJt efcheu de par fa fille. Si fe partit de Damyette, & retourna en la
vll~e Da.cre, & la tr~ul1a ~a femme qui auoit voulu emprifonner fa fille,qUI ellolt de fa .prenllere femme, parquoy il battit tant (a femme quelle
en mO~Jrllt, pUIS demoura le roy en Acre, & le cardinal a Damyette. Id., 435O~ eftolt lors fort courouce le fouldan de ce que les chrelliens auoient
prmfe Damyette, ainll que dit eft. Si Inanda le fouldan au cardinal
Pelagius &. a ceulx qui elloient dedans la ville, que fi IllY vouloient
rendre la vJ1le de Damyette quil leur l'endroit J-lierufalem auec toutes
les villes, chalteaulx, & forterefTes du royaulme, & fi leur rendrai t tous
les chrelliens quil.deten?it captifz en fes prifons: mais le cardinal Pelagius
& tous ceulx qllI eltolent dedans Damyette ne fe voulurent oncques
accorder a fa p~tit~on.: car ilz d~foient .& vray ell: que Damyette eltoit f. T. T. iijl~ clef & .Ie chef p~mclpal du paIs DegJpte, parquoy au moyen dicelle
vll~e POllOlt e~re pnns tout le pays Degipte & puis apres IIierufalem, &pUIS fil fcauolt en outre que plufieurs princes efioient croifez pour venir
au pays doutre mer au recours des chrefiiens, parquoy il envoya unes
lettres au .pape e~ luy fuppliant quil IllY pleull: de admonnefier ceulx qui
par deuotlon allOlent volulltairement prins le viélorieux ligne de la croix
pour venir en la terre fainéle, affin quil7. peulfent ellre (ecourus pour eulxdeffendre & garder le pays.
1221 Apres les chofes delfufdiél:es, le cardinal Pelagius qui eltoit magna E ). & cl • ..' - rnOll, 44°
mme e hault voulOIr auecq ceulx qlll auec luy eftoient en la ci te de
D~myette ordonnerent leurs batailles POUt aller affieger Babilonne, & .laJfTerent bonne garnifon a Damyette, puis fe partit le cardinal auec fes
complices, . & adr~lferent leur chemin vers le fieuue du Nil delfus lequel
fieuue allOlent mIs & ordonnez une grande quantite de vailfeaulx &~randes nauires, ou ilz menoient auec [eulx1plulieurs viures, & tout ce que
Il leur eltoit de befoing & de neceffité par fait de guerre. Or ell: affauoir
que le fieuue du Nil a plulieurs bras & grands defcharges qui fe partent
93. Pierre d'E.(rey.
en plulieurs parties, & eft lealle de' telle nature quelle croiA: merueil- 12.2.1
leufement en la my Aouft, & lors ceulx du pays coupent & rompent
aucunes efclufes qui font fur le riuage du fieuue pour refpandre leaue par
le pays, & puis un peu apres elle fe retire, & adonc les làboureurs du
pais labourent & fement l~urs bledz: car il ne pleut gueres autrement
en tout le pays.
Ernoul, 44 1 . Et quand le fqpldan fceut la venue du cardinal & de~ chrefi-iens def-
fufditz, il affernbll fes gen~ en armes, & leur vint an deuant fur le Reuue
du Nil pourqlloy le cardinal manda au roy Iehan de Hierufalem que fon
plailir fun de luy venir ayder: car il auoit befoing de fecours. Quand
le roy fceut ces nouuelles & que les d('(flls nommez alIoient ainfi par laId., 443 terre Degipte, il cogneut bien que le cardinal elloit nlal confeille: car
il fcauoit bien la nature du fieuue: mais toutesfois luy alla il au fecours.'
Ainli comme les turcz alloient felon le fieuue, il7. prindrent les nauires
deffufditles ou elloient les viures de 1107. gens, parquoy ilr. e{1:oient en fi
grand mefche'f quilz furent huyt iours fans auoir viurt~s. Et quand les
farrar.ins virent quilz fe trolluerent en un lieu ferme & affeure pour la
creue des eaues du fieuue du Nil, & que noz gens eftoient en lieu dan
gerel~x, il7. rompirent les cfclufes d"icelllY Reuue en telle Illaniere que
Id., 444 les chrell:iens fe trouuerent incontinent en leaue iufques a la tefie, & y
en eut plufieurs noyez. Or efioit lors arriue le roy Iehan au fecours
du cardinal PelagllJs, parquoy il elloit comme Iuy en ce grand peril &danger, dont luy voyant ainfi furprins manda au fouldan par fes meffa
gers sil vouloit combatre, & le fouldan refpondit que non: mai~ toutef-
1<i.,445 foys manda il au roy Jehan quil vint parler a luy, & le roy y alla &mena auec IllY leue(que de la cite ])acre. Et quand le cardinal Pelagius
fceut que le fouldan alloit mande le roy Iehan, il luy enuoya prier par
[es Ineffagers, quil Iuy pleull: de taire fa paix auec le fouldan, lequel
Id., 446 quand il vit le roy Iehan, le fifl: affeoir aupres de IllY & luy dill:: Sire fOY
vous voyez que V07. gens font morz sil me plaill:: mais toutesfois pour
Ihonneur de VOllS, ie feray une partie de voChe volunte. Et adonc pria
le roy audia (ouldan de fa.Îre la paix laquelle fllt traiél:ee par telle com
pofition que la ville de Dalnyette feroit rendue au fouldan, auec les
prifonniers farrazins qui y elloyent captifs & Je fouldan eHoit pareille
ment tenu de rendre tous les prifonniers chrefiiens quil auDit & tenoit
en fa fubieélion, & li leur deuoit rendre la vraye croix, dequoy il ne leur
tint pas loyalle promelfe, car il les deceut & l('ur donna une autre croix
feinae. Et apres ce tous les chrefliens retournerent en Acre, & le fouldan
Jci., 447 alla a Datnyette.
J219 Iteln hoc anllo divina gratia cooperante, IJamiata, que en f. 387 t1
in portll Nili in r~gipto, capitllr a chriftianis fine on1ni hello,1'-21 que tamcn triplici mura fuit cinél:a. Sed heu proxin1ü anno
reddita eft paganis propter turpem cuftociialTI chriftianorllm.
12[9 J.,'an IX f: par laide de IJieu la grande cite Danu'ctte envi- f. 159 a
ronnce dl! troJ's "Jurs jitlle{~ .fur le port du ,\Til en Egypte fut prijêJ 221 par les c!Jr!llicns .(ans occijiOll, 'I/ais Irunzec en .(uiuant fut lniJera
ble"lellt par icculx 7ILCJcreans reprife pour /a lnauvaiJe gardeé::f Joing que y prclloyent les chrf/liens.
IV
EJYCERP7A
TESTIMONIA
~,
E CHRüNICIS 1N GER1\1ANIA SCRIPTIS
=\:
[Lubec;e, [475, in-f.]
crejlimonia ill Gallia ft- ~ta.
1. LYOIl, Jean du Pré, J 49 l, t. II.I
:1:
r5Wer des hifioires.
94. 7tud ;nlenrunl lloJliriorUnl (- J +73)·
[Primo J'Il/jfTl,. l"il1({,l1tium Btllo'fHlCf.'1(m, tum rugit auElor :]
142