Élisabeth roudinescomedia.public.gr/books-pdf/9789601676081-1276702.pdfÉlisabeth roudinesco Ο...

ÉLISABETH ROUDINESCO

Ο ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ ΦΡΟΫΝΤΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ

ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΚΗ ΜΑΣ

Μ ε τ ά φ ρ α σ η

ΜΗΝΑ ΠΑΤΕΡΑΚΗ-ΓΑΡΕΦΗ

FREUD_C diorth.indd 5

Ο ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ ΦΡΟΫΝΤ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗ ∆ΙΚΗ ΜΑΣ

8


9

Περιεχόµενα

Σηµείωµα της µεταφράστριας … 13

Εισαγωγή … 13

1 ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΦΡΟΫΝΤ … 00

1. Απαρχές … 00

2. Έρωτες, θύελλες και φιλοδοξίες … 00

3. Η επινόηση της ψυχανάλυσης … 00

2 ΦΡΟΫΝΤ, Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ … 00

1. Μια πολύ ωραία εποχή … 00

2. Μαθητές και αποστάτες … 00

3. Η ανακάλυψη της Αµερικής … 00

4. Ο πόλεµος των εθνών … 00

3 Ο ΦΡΟΫΝΤ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΤΟΥ … 00

1. Σκοτεινός ∆ιαφωτισµός … 00

2. Οικογένειες, σκυλιά, αντικείµενα … 00

3. Η τέχνη του ντιβανιού … 00

4. Ανάµεσα στις γυναίκες … 00

4 ΦΡΟΫΝΤ, ΥΣΤΑΤΟΙ ΚΑΙΡΟΙ … 00

1. Μεταξύ ιατρικής, φετίχ και θρησκείας … 00

2. Απέναντι στον Χίτλερ … 00

3. Ο θάνατος επί το έργον … 00

Επίλογος … 00

Ευχαριστίες … 00

Βιβλιογραφία … 00

Οι ασθενείς του Φρόυντ … 00

Γενεαλογικό δέντρο … 00

Ευρετήριο κύριων ονοµάτων … 00



8


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11

.

Εισαγωγή

ΕΝΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ πεθαίνει πραγµατικά, έλεγε ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, µόνον όταν πεθάνει µε τη σειρά του και ο τελευταίος άνθρωπος που τον

έχει γνωρίσει. Αυτή είναι σήµερα η περίπτωση του Φρόυντ, αν και υπάρχουν ακόµη κάποια ελάχιστα άτοµα που, στην παιδική τους ηλικία, είχε τύχει να τον πλησιάσουν. Ο Φρόυντ πέρασε τη ζωή του γράφοντας και, παρόλο που µια µέρα κατέστρεψε κείµενα και επιστολές για να περιπλέξει το έργο των µελλοντικών του βιογράφων, έτρεφε τόσο µεγάλο πάθος για το ίχνος, την αρχαιολογία και τη µνήµη, ώστε ό,τι έχει χαθεί δεν είναι τίποτα µπρο-στά σε αυτό που έχει διατηρηθεί. Όταν πρόκειται για ένα τέτοιο πεπρωµέ-νο, ο ιστορικός βρίσκεται αντιµέτωπος µε υπερπληθώρα αρχείων και, συ-νεπώς, µε απειρία ερµηνειών.

Εκτός από είκοσι ολόκληρους τόµους και περισσότερα από τριακόσια άρθρα, ο Φρόυντ κατέλιπε σηµαντικό αριθµό σηµειώσεων, κειµένων υπό επεξεργασία, σηµειωµαταρίων, αφιερώσεων και σχολίων στους τόµους της πελώριας βιβλιοθήκης του, εγκατεστηµένης στο Μουσείο Φρόυντ του Λον-δίνου. Έχει συντάξει, όπως φαίνεται, περίπου είκοσι χιλιάδες επιστολές, από τις οποίες σώζονται µόνον οι µισές1. Οι περισσότερες από αυτές είναι σήµερα δηµοσιευµένες στα γαλλικά, και οι υπόλοιπες τελούν υπό επεξερ-

1 Ο Γκέρχαρτ Φίχτνερ (1932-2012), ειδικός στην έκδοση των έργων του Φρόυντ, πέρασε τη ζωή του αναζητώντας τα ανέκδοτα κείµενα του Φρόυντ και συγκεντρώνοντας τις επιστολές του: βλ. Gerhard Fichtner, «Les lettres de Freud en tant que source historique» [«Οι επιστολές του Φρόυντ ως ιστορική πηγή»] και «Bibliographie des lettres de Freud» [«Βιβλιογραφία των επιστολών του Φρόυντ»], Revue internationale d’histoire de la psychanalyse, 2, 1989, σ. 51-81. Βλ. επίσης Ernst Falzeder, «Existe-t-il encore un Freud inconnu?» [«Υπάρχει ακόµη ένας άγνωστος Φρόυντ;»], Psychothé-rapies, 3, 27, 2007.



12

γασία στα γερµανικά. Στο ανωτέρω υλικό προστίθενται οι εξαιρετικά εν-διαφέρουσες παρεµβάσεις και συνεντεύξεις που πραγµατοποίησε, στη δεκα-ετία του ’50, ο ψυχαναλυτής Κουρτ Άισλερ, ο οποίος είχε µεταναστεύσει από τη Βιέννη στη Νέα Υόρκη, καθώς και κείµενα που αφορούν εκατόν εξήντα περίπου ασθενείς, οι οποίοι έχουν πλέον ταυτοποιηθεί, αλλά είναι ελάχιστα γνωστοί στην πλειονότητά τους.

Μεταφρασµένα σε πενήντα περίπου γλώσσες, τα έργα του Φρόυντ περι-ήλθαν στην κυριότητα του δηµοσίου το 20102, και τα αρχεία του είναι στο εξής προσιτά, κατά κύριο λόγο, στο τµήµα χειρογράφων της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου (LoC)3 της Ουάσινγκτον, µετά από τριάντα χρόνια λυσσα-λέων αντεγκλήσεων και µαχών4. Ορισµένα ντοκουµέντα είναι επίσης δια-θέσιµα στο Μουσείο Φρόυντ της Βιέννης.

Πολλές δεκάδες βιογραφιών έχουν γραφεί για τον Φρόυντ, από την πρώτη που δηµοσιεύτηκε ενόσω ζούσε, το 1934, από την πένα του µαθητή του Φριτς Βίττελς, ο οποίος πολιτογραφήθηκε Αµερικανός, έως εκείνη του Πήτερ Γκέυ, δηµοσιευµένη το 1988, µε ενδιάµεσο το µνηµειώδες τρίτοµο οικοδόµηµα του Έρνεστ Τζόουνς, το οποίο έθεσαν υπό αµφισβήτηση, από το 1970 και µετά, ο Ανρί Φ. Έλλενµπεργκερ και οι εργασίες της λόγιας ιστοριογραφίας, µε τις οποίες συντάσσοµαι. Πρέπει επίσης να αναφερθεί η ιστοριογραφική εργασία που εκπόνησε το 1996 ο Εµίλιο Ροδριγέ, ο πρώτος Λατινοαµερικανός βιογράφος, ο οποίος είχε την τόλµη να επινοήσει έναν Φρόυντ της παράνοιας, πλησιέστερο σε ήρωα του Γκαρσία Μάρκες παρά σε λόγιο της γηραιάς Ευρώπης. Κάθε ψυχαναλυτική σχολή έχει τον δικό της Φρόυντ –φροϋδικοί, µεταφροϋδικοί, κλαϊνικοί, λακανικοί, κουλτουραλιστές, ανεξάρτητοι–, και κάθε χώρα δηµιούργησε τον δικό της. Κάθε στιγµή της ζωής του Φρόυντ έχει σχολιαστεί δεκάδες φορές, και κάθε γραµµή του έρ-γου του έχει ερµηνευτεί µε πλήθος τρόπους, σε σηµείο που να µπορεί κανείς

2 Με τη συµπλήρωση εβδοµήντα χρόνων από το τέλος του έτους θανάτου του πνευ-µατικού δηµιουργού αίρεται, κατά τον διεθνή νόµο, το καθεστώς πνευµατικής ιδιοκτη-σίας. Ο Φρόυντ πέθανε στις 23 Σεπτεµβρίου 1939 [Σ.τ.Μ.].

3 Με αυτή τη συντοµογραφία θα εµφανίζεται στις υποσηµειώσεις [Σ.τ.Μ.].4 Στον επίλογο και τα παραρτήµατα, δίνω όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για

τη συγκρότηση των πηγών που χρησιµοποίησα σε αυτό το σύγγραµµα. Στο τέλος του τόµου, ο αναγνώστης θα βρει ένα ιστοριογραφικό δοκίµιο, καθώς και γενεαλογικές και χρονολογικές ενδείξεις οι οποίες επιτρέπουν να καταλάβουµε τις έριδες γύρω από τα αρχεία του Φρόυντ. Οι περισσότερες από τις υπάρχουσες βιογραφίες µνηµονεύονται στις διάφορες υποσηµειώσεις.


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

13

να καταρτίσει, κατά το σύστηµα του Ζωρζ Περέκ, έναν κατάλογο όλων των πραγµατειών που έχουν κυκλοφορήσει µε θέµα έναν «Φρόυντ και το συνο-δευτικό του»: ο Φρόυντ και ο ιουδαϊσµός, ο Φρόυντ και η θρησκεία, ο Φρόυντ και οι γυναίκες, ο Φρόυντ κλινικός γιατρός, ο Φρόυντ στο οικογενειακό περιβάλλον µε τα πούρα του, ο Φρόυντ και οι νευρώνες, ο Φρόυντ και τα σκυλιά, ο Φρόυντ και οι µασόνοι, κ.λπ. Αλλά το αυτό συµβαίνει και µε τους πολυάριθµους οπαδούς ενός ριζοσπαστικού αντιφροϋδισµού (ή Freud bash-ing5): ο Φρόυντ αρπακτικό, ο Φρόυντ οργανωτής µιας κλινικής γκούλαγκ, σατανικός, αιµοµίκτης, ψεύτης, κιβδηλοποιός, φασίστας. Ο Φρόυντ είναι παρών σε κάθε µορφή απεικόνισης και αφήγησης: γελοιογραφίες, κόµικς, βιβλία τέχνης, πορτρέτα, σκίτσα, φωτογραφίες, µυθιστορήµατα κλασικά, πορνογραφικά ή αστυνοµικά, ταινίες µυθοπλασίας, ταινίες τεκµηρίωσης, τηλεοπτικές σειρές.

Μετά από δεκαετίες αγιογραφιών, εκδηλώσεων αποστροφής, επιστηµο-νικών εργασιών, καινοτόµων ερµηνειών και κακοποιήσεων, µετά από πολ-λαπλές επιστροφές στα κείµενά του που έχουν σηµατοδοτήσει την ιστορία του δεύτερου µισού του 20ού αιώνα, είναι εξαιρετικά δύσκολο να ξέρουµε ποιος ήταν πραγµατικά ο Φρόυντ· σε τέτοιο βαθµό η πληθώρα σχολίων, φαντασιώσεων, µύθων και διαδόσεων έφτασε να καλύψει το παράδοξο πε-πρωµένο αυτού του στοχαστή στην εποχή του και στη δική µας.

Για τον λόγο αυτόν, και δεδοµένου ότι έχω προσωπικά ασχοληθεί επί µακρόν, στο πλαίσιο της διδασκαλίας µου ή επ’ ευκαιρία των ταξιδιών και των ερευνών µου, µε τα κείµενα και τους τόπους της φροϋδικής µνήµης, ανέλαβα να εκθέσω µε κριτικό τρόπο τη ζωή του Φρόυντ, τη γένεση των γραπτών του, τη συµβολική επανάσταση της οποίας υπήρξε ο εµπνευστής στην αυγή της Μπελ Επόκ6, τις απαισιόδοξες έγνοιες των Τρελών Χρόνων7

5 Η λέξη bashing, κατά κυριολεξία ανηλεής δαρµός, χρησιµοποιείται πλέον διεθνώς για να δηλώσει την άγρια, αυθαίρετη και προκατειληµµένη επιχείρηση καταβαράθρωσης ενός προσώπου, µιας οµάδας ή µιας ιδέας [Σ.τ.Μ.].

6 Belle Époque (Ωραία Εποχή) αποκαλείται στη Γαλλία η περίοδος που καλύπτει τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού έως την έκρηξη του Α΄ Παγκοσµίου πολέµου, το 1914. Πρόκειται για τη σύντοµη περίοδο κατά την οποία επικράτησε ειρήνη στην Ευρώπη και σηµειώθηκαν σηµαντικές πρόοδοι σε όλους τους τοµείς: κοινωνικό, οικονοµικό, τεχνολογικό, πολιτικό [Σ.τ.Μ.].

7 Années Folles (Τρελά Χρόνια) ονοµάστηκε η περίοδος του Μεοοπολέµου που αρ-χίζει το 1920, µε φαινόµενα εκρηκτικής ανάπτυξης της οικονοµίας, και τελειώνει το 1929, µε την έκρηξη της οικονοµικής κρίσης [Σ.τ.Μ.].



14

και τις οδυνηρές στιγµές της καταστροφής των προσπαθειών του από τα δικτατορικά καθεστώτα. Το άνοιγµα των αρχείων και η πρόσβαση σε ένα σύνολο ντοκουµέντων που δεν έχουν ακόµη αξιοποιηθεί µου έδωσε τη δυ-νατότητα µιας τέτοιας προσέγγισης, και το εγχείρηµα διευκολύνθηκε από το γεγονός ότι κανείς Γάλλος ιστορικός δεν έχει ως τώρα διακινδυνεύσει την είσοδο σε αυτό το πεδίο στο οποίο κυριαρχούν, εδώ και άπειρα χρόνια, αγγλόφωνες έρευνες πολύ καλής ποιότητας.

Από τη θέση αυτή, θέλω να ευχαριστήσω, µετά θάνατον, τον Ζακ Λε Γκοφ8, ο οποίος, στη διάρκεια µιας µακράς συζήτησης και µπροστά στη διστακτικότητά µου, µε ενθάρρυνε θερµά να µπω σε αυτή την περιπέτεια και µου έδωσε πολύτιµες οδηγίες για τον τρόπο µε τον οποίον άρµοζε να εξετάσω πώς ο Φρόυντ δηµιουργεί την εποχή του, όντας ταυτόχρονα δικό της δηµιούργηµα.

Σε αυτό λοιπόν το βιβλίο, διαιρεµένο σε τέσσερα µέρη, ο αναγνώστης θα βρει την αφήγηση της ζωής ενός φιλόδοξου ανθρώπου, προερχόµενου από µια µακρά γενεαλογική γραµµή Εβραίων εµπόρων της ανατολικής Γαλι-κίας, ο οποίος προσέφερε στον εαυτό του την πολυτέλεια, καθ’ όλη τη δι-άρκεια µιας ταραγµένης εποχής –εκείνης του κατακερµατισµού των Κε-ντροευρωπαϊκών Αυτοκρατοριών, του Μεγάλου Πολέµου, της οικονοµικής κρίσης, του θριάµβου του ναζισµού–, να είναι ταυτόχρονα πεφωτισµένος συντηρητικός που προσπαθεί να απελευθερώσει τη σεξουαλικότητα για να µπορεί να την ελέγχει καλύτερα, αποκωδικοποιητής αινιγµάτων, προσε-κτικός παρατηρητής του ζωικού βασιλείου, φίλος των γυναικών, στωικός µυηµένος στην κλασική αρχαιότητα, «αποµυθοποιητής» του φαντασιακού, κληρονόµος του γερµανικού ροµαντισµού, δυναµιτιστής των βεβαιοτήτων της συνείδησης, αλλά επίσης, και ίσως προπαντός, ένας Βιεννέζος Εβραίος, κατεδαφιστής του ιουδαϊσµού και των κοινοτικών ταυτοτήτων, εξίσου προ-σηλωµένος στην παράδοση των Ελλήνων τραγικών (Οιδίπους) όσο και στην κληρονοµιά του σαιξπηρικού θεάτρου (Άµλετ).

Μολονότι στρέφεται στην πλέον αυστηρή επιστήµη της εποχής του, τη φυσιολογία, έκανε χρήση κοκαΐνης για να θεραπεύσει τη νευρασθένειά του και το 1884 πίστεψε ότι ανακάλυψε τις πεπτικές της ιδιότητες. Θα διακιν-δυνεύσει την είσοδο στον κόσµο του ανορθολογικού και του ονείρου, ταυτι-ζόµενος µε την πάλη του Φάουστ µε τον Μεφιστοφελή, του Ιακώβ µε τον Άγγελο, και θα ιδρύσει έναν κύκλο κατά το πρότυπο της πλατωνικής πο-

8 Ο Jacques Le Goff πέθανε την 1η Απριλίου 2014, λίγους µήνες προτού κυκλοφο-ρήσει το βιβλίο της Ρουντινέσκο [Σ.τ.Μ.].


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

15

λιτείας, συµπαρασύροντας µαθητές διαπνεόµενους από το πάθος της ανα-ζήτησης µιας επανάστασης των συνειδήσεων. Ισχυριζόµενος ότι εφαρµόζει τις θέσεις του σε όλους τους τοµείς της γνώσης, έσφαλε στις εκτιµήσεις του για τις λογοτεχνικές καινοτοµίες των συγχρόνων του, οι οποίοι ωστόσο δανείστηκαν τα µοντέλα του, παρεξήγησε την τέχνη και τη ζωγραφική της εποχής του, υιοθέτησε ιδεολογικές και πολιτικές θέσεις µάλλον συντηρητι-κές, αλλά επέβαλε στη νεωτερική υποκειµενικότητα µια εκπληκτική µυ-θολογία των καταγωγικών αρχών που η ισχύς της µοιάζει πιο ζωντανή από ποτέ όταν και εφόσον προσπαθεί κανείς να την εκριζώσει. Στο περι-θώριο της ιστορίας του «επιφανούς ανδρός», προσέγγισα, κατ’ αντίστιξη, τη ζωή oρισµένων ασθενών του οι οποίοι ζούσαν «βίο παράλληλο», άσχετο µε την έκθεση της «περίπτωσής» τους. Άλλοι ανακατασκεύασαν τη θεραπεία τους ως µυθοπλασία, άλλοι τέλος, πιο ανώνυµοι, βγήκαν από τη σκιά µε το άνοιγµα των αρχείων.

Ο Φρόυντ θεωρούσε ανέκαθεν ότι αυτό που ανακάλυπτε στο ασυνείδητο προδίκαζε εκείνο που συνέβαινε στους ανθρώπους στον χώρο της πραγµα-τικότητας. Επέλεξα να αντιστρέψω τη θεώρησή του και να δείξω ότι αυτό που ο Φρόυντ πίστεψε ότι ανακάλυπτε δεν ήταν, κατά βάθος, παρά ο καρ-πός µιας κοινωνίας, ενός οικογενειακού περιβάλλοντος και µιας πολιτικής κατάστασης, των οποίων τη σηµασία εκείνος ερµήνευε αριστοτεχνικά προ-κειµένου να τη µετασχηµατίσει σε παραγωγή του ασυνειδήτου.

Ιδού λοιπόν ο άνθρωπος και το έργο βυθισµένα στον χρόνο της ιστορίας, στη µακρά διάρκεια µιας αφήγησης όπου συµπλέκονται µικρά και µεγάλα γεγονότα, ιδιωτική και δηµόσια ζωή, τρέλα, έρωτας και φιλίες, απέραντοι διάλογοι, κόπωση και µελαγχολία, τραγωδίες του θανάτου και του πολέµου και, τέλος, εξορία στο βασίλειο ενός µέλλοντος πάντοτε αβέβαιου, πάντοτε έτοιµου να επινοηθεί εξαρχής.


ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Βίος του Φρόυντ


ΑΠΑΡΧΕΣ

19

1

Απαρχές

Σ ΤΑ ΜΕΣΑ του 19ου αιώνα, η προσδοκία των ευρωπαϊκών λαών να απο-κτήσουν αυτοδιάθεση φλόγιζε τα πνεύµατα. Παντού, από ανατολή σε

δύση, στους κόλπους των ήδη δηµοκρατικών εθνών, καθώς και των αρχαϊκών ακόµη κοινοτήτων ή των ενσωµατωµένων στις Κεντροευρωπαϊκες Αυτοκρα-τορίες µειονοτήτων, ένα νέο ιδεώδες χειραφέτησης αναφυόταν στις συνειδήσεις, απηχώντας τη µεγάλη προφητεία του Σαιν-Ζυστ από το 1794: «Να µάθει η Ευρώπη ότι δεν θέλετε πλέον ούτε έναν δυστυχισµένο στον κόσµο, ούτε έναν καταπιεστή στη γαλλική επικράτεια· και το παράδειγµά σας να καρποφορή-σει σ’ όλη τη γη […]. Η ευτυχία είναι µια ιδέα πρωτόγνωρη στην Ευρώπη1».

Το έτος 1848 εγκαινίαστηκε µια καµπή. Άνοιξη των λαών και των επα-ναστάσεων, άνοιξη του φιλελευθερισµού και του σοσιαλισµού, αυγή του κοµουνισµού. Μετά από χρόνια πολέµων, σφαγών, υποδουλώσεων και εξε-γέρσεων, άνθρωποι µε διαφορετικές γλώσσες και ήθη απαιτούσαν την κα-τάλυση των παλαιών µοναρχικών καθεστώτων, τα οποία είχαν παλινορθω-θεί στις χώρες όπου η ναπολεόντεια εποποιία είχε πρόσφατα συµβάλει στην εξάπλωση των ιδεωδών του 1789: «Ένα φάντασµα πλανιέται στην Ευρώπη», έγραφαν οι Μαρξ και Ένγκελς το 1848, «το φάντασµα του κοµουνισµού. Όλες οι δυνάµεις της γερασµένης Ευρώπης ενώθηκαν σε µια ιερή συµµαχία για να κυνηγήσουν αυτό το φάντασµα2».

1 Œuvres de Saint-Juste, représentant du peuple à la Convention Nationale, Pré-vot, Παρίσι 1834, σ. 43 [Σ.τ.Μ.].

2 Karl Marx & Friedrich Engels, Manisfeste du parti communiste (1848), Éditions sociales, Παρίσι 1966, σ. 25 (Καρλ Μαρξ, Φρήντριχ Ένγκελς, Μανιφέστο του Κοµου-νιστικού Κόµµατος. Η 18η Μπρυµαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, µτφρ. Κ. Κουτσου-ρέλη, Φ. Φωτίου, ∆ηµοσιογραφικός Οργανισµός Λαµπράκη, Αθήνα 2010. Πρόκειται για την τελευταία από τις πολυάριθµες ελληνικές µεταφράσεις [Σ.τ.Μ.]).



20

Μπορεί παντού στην Ευρώπη οι επαναστάσεις να κατεστάλησαν, ωστόσο οι ιδέες που κόµιζαν συνέχισαν να εξαπλώνονται µε αντιφατικό τρόπο, ανάλογα µε το αν είχαν ως σηµείο αναφοράς τον γαλλικό ∆ιαφωτισµό, ο οποίος χαρακτηριζόταν από την αναζήτηση ένος ιδεώδους οικουµενικού πολιτισµού θεµελιωµένου σε πολιτική πρακτική, ή αν είχαν, αντιθέτως, ως σηµείο αναφοράς την Aufklärung3, της οποίας η φιλοσοφική ενδιάθετη τάση είχε τις ρίζες της στον προτεσταντισµό4.

Ωστόσο, στα µέσα του 19ου αιώνα, οι δύο αυτές αντιλήψεις του ∆ιαφω-τισµού (πολιτισµός και Kultur5, αντίστοιχα) –η πρώτη οικουµενιστική, η δεύτερη πιο ταυτιστική– εναντιώθηκαν αµφότερες στα πολιτικά καθεστώτα, τα οποία αγωνιούσαν να αποκαταστήσουν, µε νέα µορφή, την παλαιά τάξη του κόσµου που είχε κλονιστεί σοβαρά από την άνοιξη των επαναστάσεων. Έτσι γεννήθηκε ο εθνικισµός.

Για να αντιδράσει στην προσδοκία των λαών και να αντιπαλέψει την οικουµενικοποίηση των ιδεωδών του ∆ιαφωτισµού, η ακµάζουσα βιοµηχα-νική αστική τάξη ιδιοποιήθηκε την ιδέα του έθνους, προκειµένου να τη µετατρέψει στο αντίθετό της. Επεδίωξε, δηλαδή, να ενοποιήσει όχι τους ανθρώπους µεταξύ τους, αλλά έθνη ιεραρχηµένα, νοούµενα ως ολότητες διακριτές οι µεν από τις δε, που η καθεµιά ταυτιζόταν µε το άθροισµα των ιδιαιτεροτήτων της. Την αξιωµατική αρχή που διακήρυξε ο γαλλικός ∆ια-φωτισµός, σύµφωνα µε την οποία ο Άνθρωπος έπρεπε να ορίζεται ως ελεύ-θερο υποκείµενο, και το γερµανικό ιδεώδες της ταυτιστικής κουλτούρας, διαδέχτηκε ένα δόγµα θεµελιωµένο στην υποχρέωση όλων των ανθρώπων να ανήκουν σε κάποια κοινότητα ή κάποια φυλή: ο άνθρωπος ως υποκεί-µενο δεν υπάρχει, έλεγαν, υπάρχουν µόνον άνθρωποι υποκείµενοι σε µια επικράτεια, ένα Κράτος-έθνος. Ο καθένας όφειλε να είναι πρωτίστως Γάλ-λος, Ιταλός, Γερµανός, και δευτερευόντως κατά νόµον πολίτης, δηλαδή αποσυνδεδεµένος από όλα τα ανήκειν.

Σε αυτόν τον ευρωπαϊκό κόσµο σε πλήρη µετάλλαξη, οι Εβραίοι προσέ-βλεπαν και εκείνοι σε ένα ιδεώδες χειραφέτησης. Οι Εβραίοι της Γαλλίας, οι οποίοι είχαν γίνει πολίτες µε πλήρη ισοτιµία από το 1791, είχαν µεν αποκτήσει τα ίδια δικαιώµατα µε τους άλλους πολίτες, αλλά υπό τον όρο να παραιτηθούν από το φορτίο της διπλής ταυτότητας. Απόλυτη προτεραιό-

3 Die Aufklärung: ο γερµανικός όρος για τον ∆ιαφωτισµό [Σ.τ.Μ.]. 4 Vincenzo Ferrone & Daniel Roche (επιµ.), Le Monde des Lumières, Fayard,

Παρίσι 1999.5 Ο όρος εν προκειµένω νοείται ως πολιτισµική ταυτότητα [Σ.τ.Μ.].


ΑΠΑΡΧΕΣ

21

τητά τους έπρεπε να είναι η πρόσβαση στο καθεστώς του κατά νόµον πολί-τη, απαλλαγµένου από τη δουλεία της θρησκείας και της κοινοτικής επιρ-ροής. Κατά συνέπεια, είχαν τη δέσµευση τη θρησκευτική λατρεία της επι-λογής τους να την ασκούν ιδιωτικά. Με αυτή τη ρύθµιση, ο ιουδαϊσµός έγινε για το λαϊκό κράτος µια θρησκεία σαν οποιαδήποτε άλλη, και όχι πλέον η θρησκεία µητέρα, η µισητή, από τον Μεσαίωνα και εξής, θρησκεία του περιούσιου λαού που είχε γεννήσει τον χριστιανισµό. Η ιδέα ότι µπο-ρούσε κάποιος να αυτοπροσδιορίζεται ως Εβραίος µε την έννοια της εβραϊ- κής ταυτότητας ήταν αντίθετη προς το οικουµενιστικό ιδεώδες του γαλλικού κοσµικού κράτους.

Στη Γερµανία, χώρα της λουθηρανικής µεταρρύθµισης, η διαδικασία χει-ραφέτησης που προωθούσε η Χασκαλά –το κίνηµα του εβραϊκού ∆ιαφωτισµού που ίδρυσε ο Μόζες Μέντελσον– δεν απέβλεπε στην πλήρη ενσωµάτωση των Εβραίων ως ισότιµων πολιτών, αλλά στη δυνατότητά τους να είναι ταυτό-χρονα «Εβραίοι και Γερµανοί». Εναντιούµενοι στον χασιδισµό, την άλλη συνιστώσα του ∆ιαφωτισµού, η οποία επιχειρούσε να ενισχύσει το γόητρο της εβραϊκής πνευµατικότητας –ιδίως στην ανατολική Ευρώπη–, οι οπαδοί της Χασκαλά πρέσβευαν ότι οι σύγχρονοι Εβραίοι µπορούσαν να ζήσουν σύµφωνα µε δύο θετικά ανήκειν: το ένα συναρτώµενο µε την πίστη, το άλ-λο µε το έδαφος. Υπό τον όρο, εντούτοις, ότι αποσυνδέονται από τις επαχθείς επιταγές µιας θρησκευτικής παράδοσης υπερβολικά πειθαναγκαστικής.

Στο σύνολο του γερµανόφωνου κόσµου που όδευε προς τη βιοµηχανοποί-ηση –από την Ευρώπη του Βορρά ως τη Mitteleuropa–, οι Εβραίοι Ασκε-νάζι δεν είχαν αποκτήσει τα ίδια δικαιώµατα όπως στη Γαλλία. Μοιρασµέ-νοι σε τέσσερις µεγάλες επαρχίες –Γαλικία, Μοραβία, Βοηµία και Σιλεσία–, οι οποίες βρίσκονταν παλαιότερα στην καρδιά της Αγίας Ρωµαϊκής Αυτο-κρατορίας του Γερµανικού Έθνους και εν συνεχεία προσαρτήθηκαν στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, οι Εβραίοι καταλάµβαναν στην πραγµατι-κότητα µια πολύ ευρύτερη περιοχή µε απροσδιόριστα σύνορα –την περίφηµη Γίντισλαντ–, όπου συγκροτούνταν σε κοινότητες που µιλούσαν την ίδια γλώσσα και κυκλοφορούσαν σε µια ρευστή ζώνη µεταξύ Πολωνίας, Λιθου-ανίας, Λευκορωσίας, Ουκρανίας, Ρουµανίας, Ουγγαρίας.

Καθώς δεν είχαν πρόσβαση σε όλα τα επαγγέλµατα, και προκειµένου να ξεφύγουν από την ταπείνωση της εβραϊκότητας, οι Εβραίοι αυτοί είχαν ως µοναδικές διεξόδους είτε την αλλαγή θρησκείας, είτε την πρακτική του µίσους του εβραϊκού Εγώ, ή την πνευµατική επιτυχία, που συχνά τη βίωναν υπό τύπον αντεκδίκησης: «Εάν οι Εβραίοι αρίστευαν στο Πανεπιστήµιο», γράφει ο Ουίλλιαµ Τζόνστον, «είναι γιατί οι οικογένειές τους τους παρότρυναν να



22

δουλεύουν µε µεγαλύτερο ζήλο, ώστε να κατατροπώσουν τις προκαταλήψεις6».Οι χειραφετηµένοι Εβραίοι του 19ου αιώνα πίστευαν λοιπόν ότι µπορούσαν

να διαφύγουν την πατρογονική καταδίωξη µέσω της ενσωµάτωσής τους στη βιοµηχανική και πνευµατική αστική κοινωνία, µε όρους οι οποίοι ποίκιλλαν ανάλογα µε τη χώρα όπου ήταν εγκατεστηµένοι: ως πλήρως ισότιµοι πολίτες στη Γαλλία, ως άτοµα ανήκοντα σε µια κοινότητα στην Αγγλία και στις Ηνω-µένες Πολιτείες κατόπιν, ως Γερµανοεβραίοι υπήκοοι στον γερµανικό κόσµο, ως µειονότητες στις Κεντροευρωπαϊκές Αυτοκρατορίες. Πολλοί άλλαξαν τα πατρώνυµά τους επ’ ευκαιρία των διάφορων µεταναστεύσεων στις οποίες εξα-ναγκάστηκαν: έτσι εξηγείται το ρεύµα εκγερµανισµού και εκγαλλισµού των πολωνικών, ρωσικών, ρουµανικών ονοµάτων, το οποίο παρατηρείται εκείνη την περίοδο. Πολλοί εγκατέλειψαν την περιτοµή ή προσηλυτίστηκαν.

Αλλά, στο µέτρο που ο εθνικισµός εκτρεπόταν από τα παλαιά ιδεώδη της άνοιξης των λαών, οι Εβραίοι γνώρισαν την απόρριψη, όχι πλέον για τη θρησκεία τους, αλλά για τη «ράτσα» τους, δηλαδή για το αόρατο ταυ-τοτικό τους ανήκειν, το οποίο έµοιαζε να αντιστέκεται στον προσηλυτισµό και, κατ’ επέκταση, τους υποχρέωνε να αυτοπροσδιορίζονται και εκείνοι ως προερχόµενοι από ένα έθνος. Τέτοιας µορφής ήταν το παράδοξο της γέννη-σης του αντισηµιτισµού, ο οποίος υποκατέστησε τον παλαιό αντιιουδαϊσµό. Ο Εβραίος έπαψε να εξοστρακίζεται λόγω της άσκησης της άλλης θρησκεί-ας –του πρώτου µονοθεϊσµού– και αντιµετωπίστηκε ως προερχόµενος από µια φυλή σε αναζήτηση έθνους.

Εάν, επί αιώνες, οι Ευρωπαίοι είχαν απλώς να κάνουν µε Εβραίους, δηλαδή έναν λαό-παρία που είχε επίγνωση της απόρριψής του και ο οποίος αντιλαµβανόταν την ενότητα και την οικουµενικότητά του χωρίς αναφορά σε σύνορα, πολύ σύντοµα θα βρίσκονταν αντιµέτωποι µε έναν λαό που, όπως και εκείνοι, ήταν αναγκασµένος να αυτοπροσδιορίζεται ως έθνος: το εβραϊ- κό έθνος. Αλλά τι είναι ένα έθνος χωρίς σύνορα; Τι είναι ένας λαός χωρίς εδαφική επικράτεια; Τι είναι ένα έθνος και ένας λαός που απαρτίζεται από υποκείµενα ή άτοµα τα οποία δεν είναι πολίτες κανενός τόπου, αφού προ-έρχονται από διάφορα έθνη7;

6 William Johnston, L’Esprit viennois. Une histoire intellectuelle et sociale, 1848-1938, PUF, Παρίσι 1985, σ. 27. Βλ. επίσης Jean Clair (επιµ.), Vienne. L’apocalypse joyeuse, Centre Georges-Pompidou, Παρίσι 1986 (κατάλογος της έκθεσης «Vienne, 1880-1938: naissance d’un siècle»).

7 Έχω αναπτύξει τη συγκεκριµένη προβληµατική στο Retour sur la question juive, Albin Michel, Παρίσι 2009.


ΑΠΑΡΧΕΣ

23

Σε αυτόν τον κόσµο σε πλήρη αναβρασµό, που σηµαδεύεται από την αστικοποίηση και τον προοδευτικό εκγερµανισµό των Αψβούργων Εβραίων, γεννήθηκε ο Γιάκοµπ Κάλλαµον (Κάλµαν) Φρόυντ, στο Τύζµενιτς, χωριό (στετλ8) της ανατολικής Γαλικίας, στις 18 ∆εκεµβρίου 1815, έξι µήνες µε-τά την ήττα των ναπολεόντειων στρατευµάτων στο Βατερλό9. Όπως πολλοί Εβραίοι εγκατεστηµένοι σε αυτό το τµήµα της ανατολικής Αυτοκρατορίας, προσαρτηµένο στο εξής στην αυτοκρατορία των Αψβούργων, ο πατέρας του Γιάκοµπ, Σλόµο Φρόυντ, καταγόµενος από το Μπούτσατς10, ασκούσε το επάγγελµα του εµπόρου. Μετά τη γέννηση του πρωτότοκου γιου του, η γυναίκα του Σλόµο, Πέππι Χόφµαν-Φρόυντ, κόρη του Άµπραχαµ Σίσκιντ Χόφµαν, χονδρεµπόρου υφασµάτων και βασικών ειδών διατροφής, έφερε στον κόσµο άλλους δύο γιους –τον Άµπε και τον Γιόζεφ– και µία κόρη. Το όνοµα Φρόυντ ήταν πιθανότατα παράγωγο του ονόµατος Φράιντε που έφε-ρε η προγιαγιά τού Σλόµο.

Χονδρέµπορος µαλλιού στο Μπρέσλαου, ο Άµπε δεν είχε διόλου τύχη µε

8 Η λέξη shtetl προέρχεται από τα γίντις (ή γερµανοεβραϊκά), γλώσσα που µιλού-σαν οι Εβραίοι Ασκενάζι· σηµαίνει κωµόπολη και, ειδικότερα, κωµόπολη της Κεντρικής Ευρώπης µε κυρίαρχο το εβραϊκό στοιχείο [Σ.τ.Μ.].

9 Όλα τα διοικητικά έγγραφα που σχετίζονται µε την οικογένεια Φρόυντ έχουν δη-µοσιευτεί από τη Μαριάννε Κρυλ: βλ. Marianne Krüll, Sigmund, fils de Jakob (1979), Gallimard, Παρίσι 1983. Βλ. επίσης Renée Gicklhorn, «La famille Freud à Freiberg» (1969), Études feudiennes, 11-12, Ιανουάριος 1976, σ. 231-238. Ernst Jones, La vie et l’œuvre de Sigmund Freud, τόµ. Ι: 1856-1900 (1953), PUF, Παρίσι 1958 (Ernst Jones, Σίγκµουντ Φρόυντ. Η ζωή και το έργο του, µτφρ. Ξενοφών Κοµνηνός, Ίνδικτος, Αθήνα 2003, όπου όµως πρόκειται για τη συντοµευµένη σε έναν τόµο έκδοση των Lionel Trilling και Steven Marcus [Σ.τ.Μ.]). Henri Ellenberger, Histoire de la découverte de l’inconscient (1970), Fayard, Παρίσι 1994, σ. 439-446. Peter Gay, Freud, une vie (1988), Hachette, Παρίσι 1991 (Peter Gay, Sigmund Freud. Μια σύγχρονη προσωπογραφία, µτφρ. Ιάκωβος Κοπερτί, Οδυσσέας, Αθήνα 2012). Emmanuel Rice, Freud and Moses. The Long Journey Home, State University of New York, Νέα Υόρκη 1990. – To όνοµα Κάλλαµον (Σάλοµον) [Kallamon (Salomon)] ορθογραφείται ενίοτε Κάλµαν [Kalman και Kallmann] ή Κέλεµεν [Kelemen]. Το τοπωνύµιο Τύζµενιτς [Tysmenitz] µπορεί να µεταγραφεί και ως Τυζµιέ-νιτσα [Tysmienica] ή Τίζµενιτς [Tismenitz]. Το τοπωνύµιο Φράιµπεργκ [Freiberg] γρά-φεται ενίοτε Φράυµπεργκ [Freyberg] ή Πρίµπορ [Pribor] και Πρµπορ [Prbor], στα τσε-χικά. Το όνοµα Γιάκοµπ [Jacob)] απαντά και µε k αντί του c [Jakob], το Πέππι [Peppi] απαντά και µε ένα π [Pepi]. – Βλ. επίσης την επιστολή του Φρόυντ στον δήµαρχο της πόλης Πρίµπορ, µε ηµεροµηνία 25 Οκτωβρίου 1931, LoC, box 38, folder 42.

10 Της Γαλικίας. Σήµερα ανήκει στην Ουκρανία [Σ.τ.Μ.].



24

τα παιδιά του: ο ένας του γιος υδροκέφαλος και µε νοητική υστέρηση, ο άλλος παράφρων. Ο Φρόυντ, αναλογιζόµενος τους θείους και τους εξαδέλ-φους του κατά το ταξίδι του στο Παρίσι το 1886, ένθερµος θαυµαστής καθώς ήταν τότε του Ζαν-Μαρτέν Σαρκό και πεπεισµένος για την κληρονοµική προέλευση των νευρώσεων, δεν δίσταζε να δηλώνει ότι η οικογένειά του παρουσίαζε «νευρο-παθολογική» ανωµαλία: «Επειδή είµαι νευρολόγος, φοβάµαι όλες αυτές τις ιστορίες όσο ένας ναυτικός φοβάται τη θάλασσα». Και προσέθετε: «Αυτές οι ιστορίες είναι πολύ συχνές στις εβραϊκές οικογέ-νειες11».

Στα µέσα του έτους 1832, σε ηλικία µόλις δεκαεπτά ετών, ο Γιάκοµπ παντρεύτηκε στο Τύζµενιτς τη νεαρή Σάλλυ Κάννερ, κόρη χονδρεµπόρου. Σύµφωνα µε το έθιµο που ίσχυε ακόµη εκείνη την εποχή, ο γάµος είχε συµφωνηθεί µεταξύ των δύο οικογενειών. Το ζεύγος φιλοξενήθηκε αρχικά στο σπίτι της οικογένειας Κάννερ, όπου η Σάλλυ έφερε στον κόσµο δύο γιους: τον Εµάνουελ το 1833, και τον Φίλιπ έναν χρόνο αργότερα. Απέ-κτησε εν συνεχεία άλλα δύο παιδιά, που πέθαναν σε µικρή ηλικία.

Ο Σίσκιντ Χόφµαν και ο Σλόµο Φρόυντ είχαν άριστες σχέσεις. Όπως συνέβαινε συχνά στις διευρυµένες οικογένειες του στετλ, οι οποίες διέπονταν από τον νόµο του πατέρα και τους όµαιµους γάµους, τρεις γενιές ζούσαν στο ίδιο σπίτι ή στην ίδια συνοικία. Οι γυναίκες έµεναν στο σπίτι για να αναθρέψουν τα παιδιά µαζί µε τη µητέρα, τις αδελφές, την πεθερά, τις υπηρέτριες ή την γκουβερνάντα τους, ενώ οι σύζυγοι, πατέρες, γαµπροί και γιοι διαχειρίζονταν τις επαγγελµατικές υποθέσεις εκτός σπιτιού: από τη µια πλευρά η γυναικεία ισχύς περιορισµένη στην επικράτεια της ιδιωτικό-τητας και των οικιακών καθηκόντων, από την άλλη η ανδρική εξουσία σε διηνεκή εξορία. Στους κόλπους αυτής της οικογενειακής τάξης, όπου ο καθένας κατείχε θέση αυστηρά προσδιορισµένη από τη γέννηση ως τον θά-νατο, οι σχέσεις πεθερού και γαµπρού αποδεικνύονταν εξίσου σηµαντικές µε τις σχέσεις πατέρα και γιου, παππού και εγγονού ή θείου και ανιψιού. Ο Γιάκοµπ, που παντρεύτηκε στην εφηβεία και στα δεκαεννιά του χρόνια ήταν ήδη πατέρας δύο γιων, συνέχισε ανελλιπώς αυτή την παράδοση. Όπως

11 Sigmund Freud, «Lettre à Martha Bernays», Correspondance, 1873-1939 (1960), Gallimard, Παρίσι 1967, σ. 223-224. Η εσφαλµένη θεωρία της «εβραϊκής νεύρωσης» ήταν πολύ της µόδας εκείνη την εποχή, ιδίως λόγω της διδασκαλίας του Σαρκό: βλ. Élisabeth Roudinesco, Histoire de la psychanalyse en France (1982-1986) και Jacques Lacan (1993), σε ενιαίο τόµο, Le livre de poche/«La Pochothèque», Παρίσι 2009, το οποίο θα συντοµογραφείται στο εξής: HPF-JL.


ΑΠΑΡΧΕΣ

25

ο πατέρας του, απέκτησε τη συνήθεια να συνοδεύει τον παππού από την πλευρά της µητέρας του (Σίσκιντ) στα επαγγελµατικά ταξίδια του στη Μο-ραβία, όπου η αυστριακή πολιτική αφοµοίωσης ήταν αυστηρότερη από ό,τι στη Γαλικία, και άρα πιο προσανατολισµένη όχι µόνον στον εκγερµανισµό των Εβραίων, αλλά και στην ενσωµάτωσή τους σε έναν πιο αστικό τρόπο ζωής.

Οι δύο άντρες κατέλυαν σε εβραϊκά πανδοχεία, τηρούσαν τα προγονικά λατρευτικά έθιµα κατά παράβαση της νοµοθεσίας περί διακρίσεων, ενώ συγχρόνως ανακάλυπταν τρόπους ζωής πιο µοντέρνους από εκείνους που ίσχυαν στο στετλ τους. Ο ένας παρέµενε προσηλωµένος στην παράδοση του χασιδισµού, αλλά ο Γιάκοµπ, παρότι ευσεβής και άριστος γνώστης της ιερής γλώσσας, άρχισε να ενδιαφέρεται για τα ιδεώδη της Χασκαλά12. Σε ηλικία είκοσι ετών, ο Γιάκοµπ έγινε συνέταιρος του παππού του.

Τον Ιούλιο του 1844, υπέβαλαν από κοινού ένα αίτηµα διοικητικού χα-ρακτήρα ζητώντας να εγγραφούν στους καταλόγους των «ανεκτών» Εβραί-ων στο Φράιµπεργκ. Παράλληλα ο Σίσκιντ, φροντίζοντας να υπενθυµίσει στις αρχές ότι αγόραζε µάλλινο ύφασµα στη Μοραβία αλλά το έφερνε για να το βάψει στη Γαλικία, καθώς και ότι διέπρεπε στο εµπόριο κλωστικής κάνναβης, µελιού και ζωικού λίπους, ζήτησε την ανανέωση των διαβατη-ρίων του ίδιου και του εγγονού του. Μετά από πολλές διοικητικές κωλυ-σιεργίες, τους παραχωρήθηκε τελικά η «ανοχή».

Τέσσερα χρόνια αργότερα, η επανάσταση των λαών που αναστάτωσε την Ευρώπη επέτρεψε στους Εβραίους της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας να αποκτήσουν αστικά και πολιτικά δικαιώµατα. Η αστικοποίηση προχωρού-σε καθώς, υπό την επίδραση µιας δηµογραφικής έκρηξης, οι εβραϊκοί πλη-θυσµοί της Γαλικίας µετανάστευαν προς δυσµάς και προς νότον13. Ο Γιάκοµπ επωφελήθηκε από τη συγκυρία για να ζητήσει να εγκατασταθεί στο Φράι-µπεργκ. Με το πέρασµα των χρόνων, διέρρηξε προοδευτικά τους δεσµούς που τον έδεναν ακόµη µε τη χασιδική παράδοση του πατέρα του, προκει-µένου να αποσπαστεί ευκολότερα από τη νοοτροπία του στετλ και να ενσω-µατωθεί στην καινούρια αστική κοινωνία.

Και για να επισφραγίσει την εξέλιξή του, αγόρασε ένα αντίτυπο της Βί-βλου του Λούντβιχ Φίλιπσον, πρώτου µεταφραστή του εβραϊκού κειµένου

12 Πολλοί σχολιαστές θεώρησαν εσφαλµένα ότι ο Γιάκοµπ παρέµενε αυστηρά προ-σηλωµένος στο ορθόδοξο τυπικό.

13 Ευχαριστώ τον Μισέλ Ροτφύς που έθεσε υπόψη µου πολλές πηγές σχετικά µε την εξέλιξη των Εβραίων των τεσσάρων επαρχιών της αυτοκρατορίας των Αψβούργων.



26

στα γερµανικά. ∆ηµοσιευµένο µεταξύ 1838 και 1854 προς χρήση των οπα-δών του µεταρρυθµιστικού ρεύµατος της Χασκαλά, το έργο σεβόταν την ακεραιότητα της ιερής Γραφής, αλλά συνόδευε το κείµενο µε πλούσια εικο-νογράφηση δανεισµένη από την αρχαία Αίγυπτο. Στο λευκό εσώφυλλο, ο Γιάκοµπ ανέγραψε την ηµεροµηνία της 1ης Νοεµβρίου 1848, τιµώντας έτσι την άνοιξη των λαών.

Έχοντας γίνει φιλελεύθερος, αλλά διατηρώντας παράλληλα τη συνήθεια να διανθίζει τα λόγια του µε πλήθος ανέκδοτα από τη µακρά παράδοση του εβραϊκού χιούµορ, ο Γιάκοµπ κατέληξε να παραµελεί τις θρησκευτικές τε-λετές. Επέµενε όµως να γιορτάζει το Πουρίµ και το Πέσσαχ ως οικογενει-ακές γιορτές. Η πρώτη τελούνταν σε ανάµνηση της απελευθέρωσης των Εβραίων από την Περσική Αυτοκρατορία, η δεύτερη σε ανάµνηση της εξόδου από την Αίγυπτο και του τέλους της υποδούλωσης του ανθρώπου από τον άνθρωπο: δύο γιορτές της ελευθερίας, τις οποίες συνέδεε µε την προσήλω-σή του στα ιδεώδη της εξέγερσης των λαών.

Μεταξύ των ετών 1848 και 1852, ο Γιάκοµπ συνέχισε τον περιοδεύοντα βίο του. Μετά τον θάνατο της Σάλλυ, παντρεύτηκε κάποια Ρεβέκκα, κόρη χονδρεµπόρου, από την οποία δεν απέκτησε κανένα παιδί. Την ίδια µάλιστα εποχή παντρευόταν και ο πρωτότοκος γιος του, ηλικίας δεκαεννέα ετών, µε µια νεαρή Εβραία, τη Μαρία Ροκάχ, που η οικογένειά της είχε έρθει από τη Ρωσία. Το 1885 η Μαρία έφερε στον κόσµο το πρώτο της παιδί, τον Γιόχαν (Τζον) Φρόυντ, µελλοντικό σύντροφο στα παιγνίδια του θείου του Σίγκµουντ, ο οποίος γεννήθηκε έναν χρόνο αργότερα. Ακολούθησε η γέν-νηση της Πωλίν, στις 20 Νοεµβρίου 185614.

Ο Εµάνουελ, ο πρώτος γιος του Γιάκοµπ, έγινε µε τη σειρά του συνε-ταίρος του πατέρα του, όπως εκείνος είχε γίνει συνεταίρος του δικού του πατέρα και του παππού του. Όσο για τον Φίλιπ, τον µικρότερο γιο του Γιάκοµπ από τη Σάλλυ, αυτός παρέµενε εργένης και δηµιούργησε οικογέ-νεια µόνον αφότου εγκαταστάθηκε στο Μάντσεστερ, όπου µετανάστευσε µαζί µε τον αδελφό του κατά το 1859, όταν ο πατέρας του έφυγε από το Φράιµπεργκ. Τα δύο αδέλφια έκαναν περιουσία µε το εµπόριο υφασµάτων και κοσµηµάτων. Ο Γιάκοµπ δεν ανέφερε ποτέ τον δεύτερο γάµο του, τα ίχνη του οποίου ανακαλύφθηκαν από τους ιστορικούς. Είχε ακυρώσει µο-νοµερώς τον γάµο του µε τη Ρεβέκκα; Τίποτα δεν το αποδεικνύει. Ορισµέ-νοι σχολιαστές επινόησαν ολόκληρο µυθιστόρηµα γι’ αυτή τη δεύτερη σύζυ-

14 Lettres de famille de Sigmund Freud et des Freud de Manchester, 1911-1938, PUF, Παρίσι 1996.


ΑΠΑΡΧΕΣ

27

γο, για την οποία δεν γνωρίζουµε σχεδόν τίποτα και της οποίας την ύπαρ-ξη αγνοούσε ο Φρόυντ15.

Το βέβαιο πάντως είναι ότι στις 29 Ιουλίου 1855 ο Γιάκοµπ συνήψε νέο γάµο, συµφωνηµένο µεταξύ των οικογενειών, µε µια νεαρή κοπέλα, την Αµάλια Νάτανσον, κόρη του Γιάκοµπ Νάτανσον, εµπορικού πράκτορα, ο οποίος ήρθε από την Οδησσό και εγκαταστάθηκε στη Βιέννη. Γεννηµένη στο Μπρόντι το 1835 και µοναδικό κορίτσι σε µια οικογένεια µε τέσσερα αγό-ρια, η Αµάλια ήταν της ίδιας γενιάς µε τους δύο γιους του συζύγου της. Η ένωση ευλογήθηκε σύµφωνα µε το µεταρρυθµισµένο τελετουργικό από τον Άιζεκ Νουά Μάνχαϊµερ. Ο ιερουργών απήγγειλε τις επτά γαµήλιες ευλο-γίες, και ο καινούριος σύζυγος έσπασε ένα ποτήρι κάτω από τα πόδια του σε ανάµνηση της καταστροφής του Ναού της Ιερουσαλήµ.

∆εσποτική, αυταρχική και αναµφισβήτητα φέροντας βαρέως, πολύ πε-ρισσότερο από ό,τι η µητέρα και η γιαγιά της, την απουσία ατοµικής ελευ-θερίας που εξανάγκαζε ακόµη τις γυναίκες εκείνης της εποχής να είναι αποκλειστικά µητέρες, η Αµάλια αρνήθηκε να κλειστεί στον ασφυκτικό κλοιό ενός οικογενειακού µοντέλου που όδευε προς εξαφάνιση. Αλλά δεν είχε ωστόσο τα µέσα να εξεγερθεί εναντίον του ρόλου της ως συζύγου πε-ριορισµένης στα του οίκου. Λεπτή, κοµψή, όµορφη, πρόσχαρη, µε εξαιρετι-κή ικανότητα φυσικής, ψυχικής και ηθικής αντίστασης, κατόρθωσε να δια-τηρήσει την αυτονοµία της σε έναν κόσµο σε πλήρη µετάλλαξη. Σε αυτόν τον σύζυγο, που θα µπορούσε να είναι πατέρας της, χάρισε οκτώ παιδιά σε διάστηµα δέκα ετών, τρία αγόρια και πέντε κορίτσια: τον Σίγκµουντ, τον Γιούλιους, την Άννα, τη Ρεγκίνε Ντέµπορα (αποκαλούµενη Ρόζα), τη Μα-ρία (αποκαλούµενη Μίτσι), την Έστερ Άντολφαϊν (αποκαλούµενη Ντόλφι), την Παολίνε Ρεγκίνε (αποκαλούµενη Πάολα) και τον Αλεξάντερ. Εννοείται ότι δεν σταµάτησε στιγµή να είναι έγκυος, από την ηµέρα του γάµου της και ως την ηµέρα που γεννήθηκε ο τελευταίος γιος της, το 1866. ∆εν είναι εξάλλου γνωστό για ποιον λόγο, αυτή που ήταν τόσο γόνιµη, δεν έκανε άλλα παιδιά µετά από αυτή την ηµεροµηνία.

Στις 6 Μαΐου 1856 η Αµάλια έφερε στον κόσµο τον πρώτο της γιο, τον Σίγκµουντ (Ζιγκίσµουντ), που ονοµάστηκε Σλόµο-Ζάλοµον, προς τιµήν του

15 Το 1979, επιχειρώντας να εκχριστιανίσει το πεπρωµένο του Φρόυντ, η Μαρί Μπαλµαρύ ανακάλυψε ένα υποτιθέµενο «κρυφό παράπτωµα» στη ζωή του Γιάκοµπ και ισχυρίστηκε, χωρίς αποδείξεις, ότι η Ρεβέκκα είχε αυτοκτονήσει πηδώντας από ένα τρένο: βλ. Marie Balmary, L’homme aux statues. Freud et la faute cachée du père, Grasset, Παρίσι 1979.



28

πατριάρχη της οικογένειας στο Τύζµενιτς. Ο Γιάκoµπ, που είχε σηµειώσει στα εβραϊκά, στην περίφηµη Βίβλο του, την ηµεροµηνία θανάτου του πατέ-ρα του, 21 Φεβρουαρίου, πρόσθεσε την ηµεροµηνία γέννησης του νέου Σλό-µο, «δεκτού στη Συµφωνία16» (µετά την αναγκαία περιτοµή) µία εβδοµά-δα αργότερα17. Το 1891 θα του χαρίσει το βιβλίο ως δώρο γενεθλίων, αφού προηγουµένως το έδωσε να του κάνουν καινούριο δέσιµο: «Αγαπηµένε µου υιέ, Σέλοµο […] σου το αφιέρωσα για να το έχεις αναµνηστικό, υπενθύµιση της στοργής του πατέρα σου που τρέφει για σένα αιώνια αγάπη. Στην πρω-τεύουσα Βιέννη, την 29η Νισσάν 5651, 6η Μαΐου 189118».

Από τη στιγµή της γέννησής του, ο Σίγκµουντ υπήρξε για την Αµάλια πηγή ευφορίας και υπερηφάνειας. Τον αποκαλούσε «ο χρυσός µου Ζίγκι», χαιρόταν να του µιλάει στα γίντις και τον ξεχώριζε από τα άλλα παιδιά της, σίγουρη ότι θα γινόταν σπουδαίος άνθρωπος. Μια µέρα συνάντησε σε ένα ζαχαρολαστείο µια ηλικιωµένη γυναίκα, που της προφήτευσε ότι ο γιος της ήταν µεγαλοφυΐα. Αυτό το περιστατικό ενίσχυσε τη βεβαιότητά της, την οποία ο Φρόυντ θεωρούσε ανέκαθεν γελοία: «Τέτοιες προφητείες πρέπει να γίνονται πολύ συχνά· υπάρχουν τόσες ευελπιστούσες µητέρες και τόσες γριές αγρότισσες ή άλλες ηλικιωµένες γυναίκες, που έχασαν τη δύναµή τους σ’ αυτόν τον κόσµο και γι’ αυτό έχουν στραφεί προς το µέλλον19».

16 Κατά τη Βίβλο, ο Θεός σύναψε συµφωνία (berit) µε τον «περιούσιο λαό» του [Σ.τ.Μ.].

17 Στη ληξιαρχική πράξη γέννησης αναφέρεται µε το εβραϊκό του όνοµα, Schlomo (Shelomoh), γεννηµένος στο Φράιµπεργκ, την Τρίτη, Ρος Χοντές Ιγιάρ 5616 του εβραϊκού ηµερολογίου, δηλαδή την 6η Μαΐου 1856 [Σ.τ.Μ.: Rosch Hodesch ονοµάζεται η πρώτη ηµέρα του κάθε µήνα]. Το σπίτι όπου γεννήθηκε βρισκόταν στον αρ. 117 της οδού ντε Σερρυριέ. Η Μαρί Μπαλµαρύ ισχυρίστηκε ότι η Αµάλια είχε µείνει έγκυος πριν από τον γάµο της, και ότι ο Φρόυντ γεννήθηκε στις 6 Μαρτίου 1856 και όχι στις 6 Μαΐου. Αυτοί οι ισχυρισµοί δεν έχουν κανένα έρεισµα. Το πρωτότυπο έγγραφο είναι πλέον διαθέσιµο στο διαδίκτυο και η ηµεροµηνία της 6ης Μαΐου δεν επιδέχεται καµία αµφισβήτηση.

18 Βλ. Yosef Hayim Yerushalmi, Le «Μoïse» de Freud. Judaïsme terminable et interminable (1991), Gallimard, Παρίσι 1993, σ. 139-140. Ο Γιερουσάλµι διατυπώνει την υπόθεση ότι ο Φρόυντ σίγουρα γνώριζε τα εβραϊκά, παρά τους ισχυρισµούς του πε-ρί του αντιθέτου. Στον Ρόµπακ, ο οποίος του είχε στείλει το 1930 ένα αντίτυπο του βιβλίου του µε αφιέρωση, ο Φρόυντ θα γράψει: «Η εκπαίδευσή µου υπήρξε τόσο λίγο εβραϊκή, ώστε δεν είµαι ικανός να διαβάσω ούτε καν την αφιέρωσή σας, προφανώς γραµµένη στα εβραϊκά. Αργότερα µετάνιωσα γι’ αυτό το κενό» (Sigmund Freud, Cor-respondance, ό.π., σ. 430).

19 Sigmund Freud, L’Interprétation des rêves (1900), PUF, Παρίσι 1967, σ. 171 [Η ερ-


Élisabeth roudinescomedia.public.gr/books-pdf/9789601676081-1276702.pdfÉlisabeth roudinesco Ο...

Documents