Ekunum

L'importance d'ekounoume(fruit d'un arbre en Casamance)

Histoire racontée parAtíiso SAGNA et écrite parAbib SADIO

PhotographeAbib SADIO

GIE CLOA SILThionck-Essyl BP 2075Département de Bignona 10200 DakarRégion de Ziguinchor SénégalSénégal

L'importance d'ekounoume(fruit d'un arbre en Casamance)

Langue : Gusiilaay

SénégalAfrique de l'Ouest

Prémière édition

2015

© GIE CLOA 2015© SIL 2015

Atíiso ámafafa ekunum. Jaat itoogootook gáwararen ekunum, nisonkenool :

« Atíiso, waa non dáaru ngáwararen ? »

Atíiso: « Ekunum nen dó gáwararen. »

« Neeni isonkeni, waa wommee ekunum, aw be elobom buu ? »

« Be elobi ekunum kaankaan babuger barabununuk. Bununuk baabu gajow bo bukunum. »

1

« Teer nja atogoñitogoñ ? »

Atíiso: « Haani, dit togoñi bo mee naŋ mutiñ. »

« Ekunum néy níjuhe iñow yo ? »

« Newaato yara fúrih nak ehal (ebajo). Songúruuto gusaraaliyoŋ nak sijaoor. Nan nja gújuuk mee, no may nehale mee gahal átiyaara. Esála yo nja ehahal min gúruuto gufaagoe piyo.

No nu bajaóli gufaan, úfallum nak gúmaf ekunum. Muraari'il dó mumeeŋut. Dit gunoomen naŋ éli jaat. Bare jaat, kaanut mo. Anafaan, aleeh gúmafemaf ekunum. Haani umaañen gucee neeni aam bóohul n'futaŋaat naraajoor nu yo, be émaful asen akoñaool. Mara uñoñow fubajfáamak ufu dó jaat. Ekunum dó nak

2

gúpurenul étulo gurok yo muloosoor.

Ekunum dit etogoñi naŋ mi ilobuli yo mee.Bare muloosoor yo, muremeirem, muloosooreiloosoor. Nay be eñow an eniinool eyiih, natogoñ yo min aloosoor.Naŋ buguul jaat 'édiw' let bútogoñ naŋ aw ujaae futaŋaat, nuñow mutiñ utogoñ númer. Ekunum ebugeibuk kaan gútugus, nicee nkaan tomay fanur (naŋbabuger búbaam).Neeni ehale, beejisoúl dó fatiyaélohul.

No n'sijaaóli damanteer elohuloot, mat úbehul, mat úkuy yo. Elí jaat aw be émaf ufaak núkuy yajisen mee efaak yon dó úbehul. Sijaaóli neeni ujow m'bukunum útiiŋ, numundum ara námafa, ho

3

bámaferut, aw be ahomenool yo ubaŋ to n'fukoŋol bukunum baabu mimbi átiiŋul, naŋar.

Neeni átiiŋul, ho be émir arok yoola yo yaayu. Aroobool to mee aahool emund átiiŋul. Ban mat áŋararool to wanoowan. Bu gáyinen mara harijeool yo yaayu.

Ñumaa gáani úmaful yo útiiŋul síndo, nufum yo uhayen. Ekunum kankaan waaf wáseeyseey. Neeni ubehúl yo bahalut, nuhaen yo may ehayut jak, núwuun dó mee, mat épur. Ban ekunum ehal nehale, neeni bahayeneri yo bútiiŋut, mat épur.

Nan ubil yo mee gahayen jaram ehay, nubaŋ yo fatiya n'ejunsaŋ. Jaram fúrih fúpur, nuwalenúl yo uyas bu mara gáwuunyo (ébam be ésiil).

4

Nay n'sijaaóli dit guyuful upol waawu bugo nefum yo. Son gukat wo dó mee. Bare éli jaat úpurenepuren upol waawu.

Mara nuñoñow bafoina bucamenoocamen.Dó ngacamen gaagu ugu, upol waawu n'jóumulo. Dó ŋarulo mee ebaŋ n'ejunseŋ. mbaa m'bújej tan gásupa goom jambil bafoina bujok yo. Yo ecil mee gápuren upol waawu. Neeni efoyehe, yo be ekaan ejampo bare-bare. Mat uŋar dó waaf. »

« Néy nak jíbam ekunum ? »

Atíiso : « Eyas nak gulob. Haani min kaan mee m'búsigen nukaan yo nuŋar fuuruk min on nébam, be erok eyas ekunum. Ekunum n'gafaak-enaaf nak eyasi alaal bápurulo m'bujal.

5

Dó n'Gufaa-Kenaaf n'etuut fo, káŋ bu Yondaay necet fo. Umíre no unu nicee be ésupen máamak efaak, mat elub. No nja emmee nuhayenlanken yo. Neeni uñow an áwuun yoola dó n'fúrih, númur urok ajogojogo 'ehaajo' ejogool yáamak. Ban no unu neeni abil yo gáwuun, ho be eyiigo funak fan émit eyahe munak, nakaan yo. »

6

« Bunak waa soogoore ngáwuunekunum ? Ban bahayener yo jifaak

jandiŋ ebaŋi ? »

« Ekunum ecamenut ñook. Neeni úwuun yo n'ñook, mat épuren étulo máamak.Naŋ min ilobuli yo mee bítiyaara. Neeni uhayenut yo ehay, mat épuren. Ebaŋ yan ubaŋ yo mee gujenna, ébolobolo.Neeni uhayenut yo be éfut.

Mo kaane nguregen yo gáwuun n'fujenna fara Gafaak-enaaf nan súpe mee máamak. Mara kankaan waaf wara étulo fok súp mimbil épur.

Ban mat áwuun yo peepe. Be éwuun butum wan ajok mee be etook déhooro ekaan ('ehaajo' yaayu). »

7

ekunum yahayenihayen

8

Gáwuun ekunum« Buu nak gúwuunool ? »

« Ekunum jandiŋ úwuun yo, aw be emundum uhayenlanken yo peh. Mara ebaŋ yan ubaŋ yo mee éninif yon to.

Ufaak núwararen yo. Bugara no újuuj nak guŋar ngáwararen (gújuuj kankaan ebara yan butum yo bufumoe, ngúmahul bo min bureg buŋantoe).

9

Nanoonan núwararene ufaak, nukaan yo m'búsigen min uyas yo (úbam yo).No neeni on yo neyas, anooan atoguli to min alob n'aw, mat uyabool, mat útuulool.Neeni gapagen nupagene útuul, aw be ejogool to káŋ bu nan ubil mee efaak gáguuni, n'kir ajow. Acee nurogool aweehen ebara yaayu. Neeni ayuho aam bóot, be epoot mof úparigool ho bawugeri búsol. Jambu uŋarom jiloosoor nujow. Kahom jotaahe.

Gucee gulobe aw ammee nejow ubile

10

gáparik áwuuna aahu mof min urogool, ŋar jiloosoori. Yo eŋarulo mee no sijaaolaal neeni on neyas ekunumi, be ekoop.

« Dó nogoorut mújeehi ? Fufoop min úwuun? »

Atíiso : « Let fukoop fara jambil gájii. Ulako tin tan úmire mat seno bugan elob n'aw. Neeni úmirut aw kaa be erok mo. Bare gújaagak yo gusonken mo kankaan waaf wáseeyiye.

Neeni ukaanut mo ebarai mat épur muloosoor meeŋ. Mara gucee ubugu to gupihaepihaet. Ñumaa gáani aciguli, mbaanútuulool, naŋ ebarai esaaho ekaan calalal. Teer an újuhut uñeerool mee númir hara bupiha.

11

Yo ecil mee sijaaolaal fukoop. Let mújeehi.Gurególi músuum.

Elí jaat uciiñooreciiñoor n'ekunum.

Eseni ejow n'ukunum n'ewaato yara gámaf, dó nuñum mee ejam an n'atiyool, mbaa aleeh n'jaaool gúmuy, anooan núfagul soŋo yara apaali ubaŋ mee nujel wafeegut bare-bare. »

« Waa úŋarulo saasu peepe ? »

« Ekóri. Ekóri eŋarulo so peepe. Mo kaane may ebugériit naŋ no. Bukunum nja afoofooc, emuguul buñagóor ekunum, matebuk. Ilobut ínje ímuyeriit n'ekunum dé, bare jagut. Sensen min uloboor jak nukaannaŋ bugara yo ngurehenoore dó mee. Jaat áriimaan, gucee gukaañenut ejow gámaf ekunum. »

12

« Bare buguul jikoopériit njíbam. Mara waa ? »

« Elí jaat saasu peepe ukakat so. Haani on nésiil nújool ulako to, éli kaa be eregi ugor uŋar nuweehen. Acee neeni gañenool gujak, yo be épur faŋ.

Nay neeni an aam baaba n'ewuuj, aw ammee dó n'ebara ngaween neeni awooge mat útuul. Nupapat.

Bare bugo gámir mee no dit guwook. Aŋandeni námir gáwuun non ni yo, mat alob n'aw.

13

Elí bugara jaat ukaanekaan bo galego uwoogom be étuul. Neeni ukuuk yo ufaak,nupoot mof mara to balakoer búsigen baabu ukaan dó mbanegener baabu. »

« Mara waa ? »

« Let ucee gasika may déhooro. Neeni épurut, be erok ekahoulokaho to. Mo kaan mee be ébajul yo ukaan dó. » Gucee may mof man gupohe mee, kankaantawuŋ. Mof mara tan élulu efogenoore. »

« Buu nak gúsiil yo ? »

« Ekunum dit ásiili. Gáwuun nak gulob. Kábiriŋ n'sijaaóli gufaan sijaaiil, gáwuun nak gulob. Gáwuun yo no, be eŋar ebara yafumofumo m'butum yo, naŋ min ilobuli yo mee baaba ngáwararen gaagu, nak guŋar ngúwuun.

14

Elí bugara jaat jógum n'émit yakaan mee 1980, (ilobuti to nfolo mee fanfaŋ, bare n'siwaato saasu usu) ukaraari wápureul mee Jíne uñuget waawu nak uŋar may. Gucee sibara sijaaiil baceherut.

Jaat maa ukaraari wara arimiñoŋ wan úsiilaale mee síkafo nak uŋar. Esíil yo, aw be emundum ukaan dó mal jaram gupuus, nubaŋ sambun. Nunaak mo mulab, núŋasul mucee uhajilen. Nutawuŋ dó gapol gara búsoy. Acee utoj wara

15

ehendaay nubil dó ekaan. Bare anooan batawuŋerool. Júhe kaan may ucee. Púr tonukaan dó epor yara ekunum yaayu yan uyas mee jaram enug.

Neeni ukaan dó ufaak, nanoonan nejae elab, nuŋar gáwuun min uweehen. »

16

« Waa ucile nak jiŋar gáwuun, teer nayuseer wáamak ubajobajo? »

« Gaser gásiilum neeni uŋar go min úwuun, muloosoor maamu be enogen go jaram wanoowan ngubaañe gugor, be ésembi n'gapinoorom. Bare, sijaawolaal sijaaiil, n'sijaaiil, gáwuun númirumiil bíndum gaser gara gaweehen.

17

Nanoonan nañoe dó ngaweehen gaagu mara ejojok máamak, nuŋar mal man uhajilen mee min ucambul.

Neeni elabe jaram eñul,aw be eñow étulo yaayuerend fatiya emeeŋmuloosoor umu.

Nuŋar gagoh nukoosukaan n'ejunk. Neenimay gakaawun nubajegáamak, nuŋar go nukaan dó min unaak mo mubeb.

muloosoor

gagoh

éraanum

18

« Waa kaane ŋaruti ekalama ? »

« Ekalama fugolool acicik. Fakoor faafu, n'gásupa gaagu be eheeki. Aw be éñup ban. Teer gagoh fugol go fubaabaak. Nanoonan nufaage ekoos, núyuh butok baabu. Gurok bo ekubul. Be éyuh yo n'gategel min esot. Acee n'gaboob galok. Elí jaat n'etaam nak úyuh. Nay n'sijaaóli neeni ekubul yaayu ejow jaram ehay, be baañen yo gúruf (gúbamlanken) min gulaben benen. Nay sijaaóli ho be éruf ñáruba nabehen. Bare éli jaat be ekaan ñáfaajiir, acee bu ñabaagiir n'kir abehen. »

Ekubul

19

« Dó múlaagen. Iyoo iñoñow jiŋareŋargatoj jibet dó. Taŋ min kaan buu ?

Gatoj bununuk buu ? »

« Gatoj gaagu gara búsooy. Gucee utoj ehendaay. Go nubile ekaan dó nuñulamoor. To nutoogulo sijaaolaal nekaan. Epúrenuti naŋ min úpurenut mee gáparik an mof, epoot mof nanoonan non gatoosen mbaa gawuuhul. Gapapat, n'fukoop núpurempuren so. »

« Neeni isonkeni waa mújuhe ekaan? (maanaam waa munafae ?) »

« Muloosoor, paañeer galoosoor jambil gapoli guhiina, jambil gutonji mbaa gubili gujisen. Púr to, nay muloosoor son músonte úsamut wameeŋe. Bajeene nafaanacee hara Sisaut no mo nak aŋar násonten.Be ásuupoor bo m'bubeeben ban abajeúl

20

n'futaŋaat ásonte bugan. Neeni eniini nak épuren báluh naŋ ékolusoora.

Muloosoor neeni eniini nak etiñ naŋ min uja'ale mee enaaf úbaañul eniini netiñ, uloosoor mo úpurul m'bújom, núsupen utaaso be ekat. Neeni gamon gulohi nkaani gálumo, síñundui nak siliŋ mbaa nsitey sipeegeet, nurem nukaan dó síñundui fáriit nutaaso mal másasap neeni jagi be ekahen.

Muloosoor gucee neeni gon épur, be loosoor mo min gujow. Bindum tawuŋ.Muloosoor neeni efaganguuna nak ejogi, nuŋar nuloos be ekahen tímer. Buguul jirok yo 'karamp'.

Muloosoor wan músontenut umeeŋut. Elí no úmirut elampo. Silampo'óli gujaaŋa.Fujaaŋa galeeñúl nak guŋar nguñiipool,

21

acee nubuŋ. Naŋar gájuuj nakaan mo dó afaak, nabet fo dó. Bútiikeel baabu nak guŋar. (Bútiikeel bo guroge mee ñiñuget.) Neeni tijone, nápurenul fo uñaaden muloosoor maamu úŋasul úfaak, nasapen. Búrugunool be eŋanto jak. An gaŋot nafok.Min isaat min cik nafa yara muloosoor, jaat ékori yajage yon dó. Ergene yara bulelenje, nereg yara búruuto.

Jaat nak an nucamen ati'i acet min aw uroŋ. Haani no nan nja gutajilen mee gujinga, neeni fucee fuyahe fupaafo, ñiñuget ñaañu nak guŋar ngúsonten. Waakenewaaken nesooho. Muloosoor ajajak n'an máamak. »

22