ankara Ünİversİtesİ fen bİlİmlerİ enstİtÜsÜ yÜksek...
TRANSCRIPT
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
EKİM MAKİNASI İMALATINDA
ZAMAN ETÜDÜ
OSMAN OKAY GÜMÜŞAY
TARIM MAKİNALARI ANABİLİM DALI
ANKARA
2006
Her Hakkı Saklıdır
Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR danışmanlığında, Osman Okay GÜMÜŞAY tarafından
hazırlanan “Ekim Makinası İmalatında Zaman Etüdü” adlı tez çalışması 02/02/2007
tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü Tarım Makinaları Anabilim Dalı’ nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul
edilmiştir.
Başkan : Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR
Ankara Üniversitesi Tarım Makinaları Anabilimdalı
Üye : Prof. Dr. Rasim Okursoy
Uludağ Üniversitesi Tarım Makinaları Anabilimdalı
Üye : Prof. Dr. Ahmet ÇOLAK
Ankara Üniversitesi Tarım Makinaları Anabilimdalı
Yukarıdaki sonucu onaylarım
Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU
Enstitü Müdürü
ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
TAHIL EKİM MAKİNASI İMALATINDA
ZAMAN ETÜDÜ
Osman Okay GÜMÜŞAY
Ankara Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü
Tarım Makinaları Anabilim Dalı
Danışman: Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR
Mevcut tesis ve işgücünden faydalanarak gerçekleştirilen bu çalışma da, ekim makinası
imalatı yapan bir işletmede zaman etüdü çalışması yapılmıştır.
İş etüdü, işletmede verimliliği arttırmak ve gelişme olanağı sağlayabilmek amacı ile
belli bir olayı, ekonomi ve etkenlik açısından, etkileyen tüm kaynak ve etmenleri
dizgesel olarak araştırır ve insan çalışmasını geniş kapsamı ile inceler. İş etüdü, metot
etüdü ve iş ölçme teknikleri için kullanılan bir terimdir. İş ölçmede kullanılan
tekniklerden birisi ise zaman etüdüdür. Bu çalışmada iş ölçme tekniklerinden zaman
etüdünün özelliklerine değinilmiştir. Zaman etüdü çalışmasında kullanılan formlar ve
araçlarla ilgili örnekler verilmiş ve zaman etüdünün aşamaları hakkında genel bilgiler
verilmiştir.
Zaman etüdü çalışmalarına dayanarak yapılan bu çalışma sonucunda, ekim makinası
imalatı yapan işletmede standart zamanlar bulunmuş, bulunan değerler benzer
çalışmalarla karşılaştırılmıştır.
2006, 189 Sayfa
Anahtar Kelimeler: Zaman etüdü, iş ölçümü, standart zaman, iş etüdü, ekim makinası,
iş akış diyagramı, tahıl ekim makinası
ABSTRACT
Master Thesis
TIME ANALYSIS IN SOWING MACHINE PRODUCTION
Osman Okay GÜMÜŞAY
Ankara University
Graduate School of Natural and Applied Sciences
Agriculture Machinery Department
Supervisor: Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR
In this study, time analysıs method applied at a company which products sowing
machine, profit from present foundation and productive power
This branch of science in a company, to increase productivity and progress specific
event in terms of economy and effectiveness, affect all source and factors studies
systematic and generically studies about human working. Work study is a term, used for
method study and work measuring technics. One of the technicals used for work
measuring is time analysis. In this study, touch on specialities of time analysis one of
work analysis technics. Some examples had been given about the forms and tools, used
in time analysis study and general informations about stages of time analysis. Also
some informations had given about sowing and sowing machines terms.
Help of made time analysis studies, has given the calculated standart times in the end of
time analysis study at company, products sowing machines. Calculated values
compared to standart time values in similar studies.
2006, 189 Pages
Key Words: Time study, time analysis, work measuring, standart time, work analysis,
work flow chart, sowing machine
ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR
İş ölçümü tekniklerinden biri olan zaman etüdü dolaysız bir iş ölçümü tekniği olarak
tanımlanır. Bir işin tanımlanan bir çalışma hızında yapılabilmesi için gereken zamanı
saptamakta kullanılan zaman etüdü çalışmaları elde edilen verilerden oluşacak bir
standart veri bankası kurulması amacı ile yapılır. Bu çalışmaların arttırılması ve her
alanda yapılması daha sonra yapılacak etüt çalışmaları için bir kaynak olmaktadır.
Standart veri bankalarının çoğalması daha sonra yapılacak çalışmalarda verimliliğin,
daha düşük maliyetle arttırılabilmesine ve zaman etüdü çalışmalarının daha kolay ve
hızlı yapılabilmesine olanak sağlayacaktır.
Bu çalışmada desteğini benden esirgemeyen, önerileri ile beni yönlendiren danışman
hocam, Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi)’ e,
katkılarından dolayı Anabilim Dalı Başkanımız Prof. Dr. Ali İhsan ACAR (Ankara
Üniversitesi Ziraat Fakültesi)’ a ve bu çalışmayı yapmama izin veren Bozkurt Tarım
Makinaları Genel Müdürü Sayın Feridun Bozkurt ’ a teşekkürlerimi sunarım.
Ölçüm çalışmalarını yaptığım Bozkurt Tarım Makinaları İmalat Sanayi ve Ticaret
Limitet Şirketi çalışanlarına, gösterdikleri sabır ve iyi niyetten dolayı ayrıca teşekkür
ederim.
Osman Okay GÜMÜŞAY
Ankara, Şubat 2007
İÇİNDEKİLER
ÖZET................................................................................................................................ i
ABSTRACT.................................................................................................................... ii
ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR............................................................................................... iii
SİMGELER DİZİNİ.....................................................................................................vii
ŞEKİLLER DİZİNİ.................................................................................................... viii
ÇİZELGELER DİZİNİ................................................................................................ ix
1. GİRİŞ....................................................................................................................... 1
İş Etüdü ve Tanımları ......................................................................................... 1
İş etüdü teknikleri ve birbirleri ile ilişkileri.................................................... 2
İş ölçümünün yararları...................................................................................... 3
İş ölçümü yöntemi............................................................................................... 3
İş ölçme teknikleri.............................................................................................. 6
Zaman Etüdü Tanımı............................................................................................ 6
Zaman etüdünün tarihi gelişimi........................................................................ 7
Zaman etüdü araçları......................................................................................... 7
Zaman etüdünün kullanıldığı yerler............................................................... 11
Etüt edilecek işin seçimi................................................................................... 12
Zaman etüdünün aşamaları.............................................................................12
Bilgilerin toplanması ve kaydedilmesi............................................................ 14
İşin öğelere ayrılması ve öğe tipleri................................................................. 15
Örnek büyüklüğü.............................................................................................. 17
Her öğenin zamanının ölçülmesi – Kronometre yöntemi............................. 18
Derecelendirme................................................................................................. 19
Ekim...................................................................................................................... 20
Ekim derinliği................................................................................................... 20
Ekim makinalarının tarihçesi.............................................................................21
Ekim makinaları ve genel özellikleri.............................................................. 22
Tahıl Ekim Makinaları ...................................................................................... 25
2. KAYNAK ÖZETLERİ......................................................................................... 26
3. MATERYAL VE YÖNTEM............................................................................... 29
Materyal............................................................................................................... 29
Firmanın tanıtımı............................................................................................. 30
Firmada imalatı yapılan kombine tahıl ekim makinaları............................ 30
Zaman etüdü için seçilen model......................................................................35
Yöntem..................................................................................................................35
Standart zaman................................................................................................. 35
Standart zaman hesabında kullanılacak toleranslar (paylar).......................36
Ölçüm esasları....................................................................................................38
İşlemin öğelere ayrılması..................................................................................39
4. BULGULAR.......................................................................................................... 52
5. TARTIŞMA VE SONUÇ..................................................................................... 54
5.1 Sonuçların Karşılaştırılması................................................................................ 58
KAYNAKLAR............................................................................................................. 60
EKLER ........................................................................................................................ 61
EK 1 Kombine Tahıl Ekim Makinası, Otomatikli Çekilir Tip............................. 63
EK 2 İş Analiz Formu.............................................................................................. 64
EK 3 Akış Dilimi ve Ölçme Noktası......................................................................... 65
EK 4 Zaman Ölçüm Formu...................................................................................... 66
EK 5 Şase.......................................................................................................................67
EK 6 Tohum ve Gübre Kutuları Dörtköşe Mili.........................................................70
EK 7 Gübre Kutuları................................................................................................... 73
EK 8 Gübre Sandığı..................................................................................................... 76
EK 9 Tohum Kutuları.................................................................................................. 79
EK 10 Tohum Sandığı...................................................................................................82
EK 11 Şase Dayamalıkları............................................................................................85
EK 12 Tutmalıklar........................................................................................................88
EK 13 Sandık Kapakları...............................................................................................91
EK 14 Sandıkların Şaseye Montajı..............................................................................94
EK 15 Poyra ve Kapağı.................................................................................................97
EK 16 Poyra Dişlisi......................................................................................................100
EK 17 Aks Mili.............................................................................................................103
EK 18 Göbek Saplamaları..........................................................................................106
EK 19 Disk Göbeği......................................................................................................109
EK 20 Gömücü Diskin Toplanması...........................................................................112
EK 21 Disk Kolları......................................................................................................115
EK 22 Disk Kürekleri..................................................................................................118
EK 23 Gömücü Ayağın Birleştirilmesi..................................................................... 121
EK 24 Baskı Çubukları.............................................................................................. 124
EK 25 Baskı Çubuğu Çatalı....................................................................................... 127
EK 26 Gömücü Ayak Hareket Mili........................................................................... 130
EK 27 Gömücü Ayak Baskı Düzeneği...................................................................... 133
EK 28 Ekim Derinliği Ayar Kolu.............................................................................. 136
EK 29 Çelik Emniyet Dişlisi.......................................................................................139
EK 30 Kavrama Hilali.................................................................................................142
EK 31 Gübre Ekici Düzen Hareket Dişlisi................................................................145
EK 32 Tohum Ekici Düzen Hareket Dişlisi ve Yatağı............................................. 148
EK 33 Yaprak Dişli..................................................................................................... 151
EK 34 Poyra Dişlisi İletim Zinciri..............................................................................154
EK 35 Çeki Oku...........................................................................................................157
EK 36 Gübre Normu Ayar Kolu................................................................................160
EK 37 Ekim Normu Ayar Kolu.................................................................................163
EK 38 Tekerlekler...................................................................................................... 166
EK 39 Çizi Kapatıcı Zincir........................................................................................ 169
EK 40 Basamak........................................................................................................... 172
EK 41 Boyanma İşlemi............................................................................................... 175
EK 42 Toz Sacı............................................................................................................ 178
EK 43 Piston Hortumları........................................................................................... 181
EK 44 Plastik Tutmalıklar......................................................................................... 184
EK 45 Tohum Gübre Boruları...................................................................................187
ÖZGEÇMİŞ.................................................................................................................190
SİMGELER DİZİNİ
mm Milimetre
m Metre
kg Kilogram
da Dekar
s Saniye
dk Dakika
Kısaltmalar
L Performans Derecesi
t Gözlem Süresi
n Örnek Büyüklüğü
Σ Değerlerin Toplamı
x Okumaların Değeri
ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil 1.1 İş Etüdü .............................................................................................................3
Şekil 1.2 İş ölçümü..........................................................................................................5
Şekil 1.3 Ondalık dakikalı kronometre.............................................................................8
Şekil 1.4 Genel amaçlar için kullanılan etüt tablası..........................................................9
Şekil 1.5 Kısa devreli işler için kullanılan etüt tablası......................................................9
Şekil 1.6 Ekim makinasının genel yapısı........................................................................23
Şekil 3.1 Oluklu makaralı ekici düzen...........................................................................33
Şekil 3.2 Tek diskli gömücü ayağın çalışması................................................................34
Şekil 3.3 Köşebent, lama, mil ve dörtköşe.....................................................................34
Şekil 3.4 Tohum kutusu..................................................................................................40
Şekil 3.5 “fanuc” sistemli bir CNC Torna tezgahı kontrol paneli...................................41
Şekil 3.6 Aks mili, poyra, poyra kapağı, poyra dişlisi....................................................42
Şekil 3.7 Disk kolu.........................................................................................................43
Şekil 3.8 Eksantrik presin ayarlanması...........................................................................44
Şekil 3.9 Çelik dişli.........................................................................................................46
Şekil 3.10 Ekici düzen dişli yatağı (işlenmemiş döküm)................................................47
Şekil 3.11 Bir çeki okunun parçaları...............................................................................48
Şekil 3.12 Tekerlek..........................................................................................................49
Şekil 3.13 Kurumaya bırakılmış toz sacı........................................................................50
Şekil 3.14 Teslime hazır bir 14 sıralı pistonlu çekilir tip kombine tahıl ekim
makinasının önden görünüşü.........................................................................51
ÇİZELGELER DİZİNİ
Çizelge 5.1 İşlemin öğelerine göre bulunan standart zamanlar....................................55
Çizelge 5.2 Akış gruplarına göre toplam zamanlar ve oranları....................................58
1. GİRİŞ
1760’ lı yıllarda Fransız Perronet ve 1820’ li yıllarda İngiliz ekonomist Charles
Babbage iş etüdü konusunda çalışma yapan öncü araştırmacılar olmakla birlikte genelde
bu dalın kurucusu olarak, 1881 yılında bir çelik şirketinde çalışmalarına başlayan,
Frederick W. Taylor kabul edilmektedir (Öz-Alp 1977).
Zaman etüdü ise iş ölçümünde kullanılan tekniklerden bir tanesidir. Zaman etüdünün
tarihi, gelişimi, zaman etüdünde kullanılan araçlar ve yöntemler etüt çalışması yapacak
kişi için bilinmesi gereken kavramlardır.
İşletmede yapılacak zaman etüdünden elde edilen veriler sayesinde yeni makine alımı
yada işçi alımına gerek duyulmadan mevcut kaynakların daha verimli kullanılması
sağlanabilmektedir. Atölye koşullarında yapılan bu zaman etüdü çalışması sonucu
imalatta ki aksamaların hangi noktalarda olduğu görülebilecektir.
Günümüz ekonomik koşullarında stok sistemiyle çalışamayan küçük ölçekli
işletmelerde imalat sipariş yöntemiyle yapılmaktadır. İşletmede yapılan zaman etüdü
çalışması sonucunda siparişlerin zamanında teslim edilebilmesi ve bu sayede yüksek
rekabetin olduğu pazarda müşteri memnuniyetinin sağlanması da amaçlanmaktadır.
Çalışmada öncelikle iş etüdü ve zaman etüdü kavramları hakkında bilgi verilmiştir.
İmalatı yapılan ekim makinasının özellikleri ve imalathane hakkında verilen bilgiler
ışığında zaman etüdü çalışması yapılmıştır.
1.1 İş Etüdü ve Tanımları
İşletmenin verimliliğini arttırmak için yönetim teknikleri içinde özel bir yeri olan iş
etüdü, gelişme olanağı yaratabilmek amacıyla, belirli bir olayı ya da etkinliği
ekonomiklik ve etkenlik yönünden etkileyen tüm kaynakları ve etmenleri dizgesel
olarak araştırmaya yönelik ve insan çalışmasını geniş kapsamda inceleyen bir teknik
olup, özellikle metot (yöntem) etüdü ve iş ölçümü teknikleri için kullanılan genel bir
terimdir. 1
İş etüdü; iş gücü makina ve teçhizattan en yüksek verimlilik düzeyinde yararlanmak ve
insan yapısına en uygun çalışma şeklini belirlemek amacıyla işin yeni metodunu
geliştirmek ve geliştirilen metodun standart süresini hesaplamaktır (Akal 1981).
Üretimin, o üretim faaliyetine katılan üretim faktörlerine oranı verimlilik diye
tanımlanır (Kutluada 1983).
İş etüdü, metot etüdü ve iş ölçülmesi tekniklerinden meydana gelir. Metot etüdü işin
daha verimli yapılma yollarını araştırır. İş ölçülmesi ise, süre etütlerinin ele alınıp hem
işveren hem de iş görenlerin anlaşabilecekleri standart zamanların saptanmasına yönelik
çalışmadır (Sağın ve Sens 1987).
İş etüdü verimlilikle doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle mevcut kaynaklardan sağlanacak
üretimi, çok az ya da hiç yatırım gerektirmeksizin, artırmak amacıyla çok yaygın olarak
kullanılmaktadır. İş etüdü uzun yıllar "zaman ve hareket etüdü" olarak adlandırılmıştır.
1.1.1 İş etüdü teknikleri ve birbirleri ile ilişkileri
İş etüdü, metot etüdü ve iş ölçümünü kapsar. Metot etüdü, daha kolay ve daha etken
yöntemlerin geliştirilmesi, uygulanması ve maliyetlerin düşürülmesi amacı ile, bir işin
yapılışındaki mevcut ve önerilen yolların dizgesel olarak kaydedilmesi ve eleştirilerek
incelenmesidir. İş ölçümü nitelikli bir işçinin, belli bir işi, belli bir çalışma hızıyla
(performansla) yapması için gereken zamanı saptamak amacıyla geliştirilmiş tekniklerin
uygulamasıdır. 2
1 Bu tanım İngiliz Standartları Sözlüğü' nden (B.S. Glossary) alınmıştır. 2 Bu tanımlar İngiliz Standartları Sözlüğü'nden (B.S. Glossary) alınmıştır.
Bulunan bu süreye işçinin kişisel ihtiyaçları ve beklenmeyen gecikmeler için eklenen
toleranslarla bulunan değere standart zaman denir (Kobu 1996).
Bir teknik olarak adlandırılan iş ölçümü tek başına bir teknik değildir, gerçekte işin
ölçülmesine yarayan pek çok tekniği tanımlamakta kullanılan bir terimdir. İş ölçümü
teknikleri olarak sınıflandırılan bu temel teknikler Bölüm 1.1.4’ de verilecektir.
Şekil 1.1 İş Etüdü (Anonim 2004)
1.1.2 İş ölçümünün yararları
Etüt yoluyla etken olmayan sürenin nedenlerini ortaya çıkarmak önemli olmakla
beraber, bu iş uzun dönemde sağlıklı zaman standartları koymanın yanında önemsiz
kalır. Çünkü bu standartlar, ilgili oldukları iş yapılmaya devam ettiği sürece
uygulanacağından ve bir kere standartlar konduktan sonra meydana gelecek herhangi bir
etken olmayan süreyi ya da iş kapsamına yapılacak eklemeyi hemen ortaya
çıkaracağından dolayı önemlidir.
İŞ ETÜDÜ
METOT ETÜDÜ İşi kolaylaştırmak ve yapılışı
için daha ekonomik yöntemler geliştirmek.
İŞ ÖLÇÜMÜ
İşin ne kadar zamanda
yapılacağını saptamak.
YÜKSEK
VERİMLİLİK
Standartları koyma sürecinde iş ölçümünü kullanmak gerekli olabilir:
• Çeşitli yöntemlerin etkenliğini karşılaştırmada; diğer koşullar aynı kalmak şartıyla
en az zaman alan yöntem en iyi yöntem olacaktır.
• Çoklu etkinlik şemaları ile birlikte takım halinde çalışan işçilerin işlerini
dengelemekte; böylece her işçiye eşit sürede yapılacak iş düşmektedir.
• İşçi - makine şemaları yardımıyla bir işçinin çalıştırabileceği makine sayısını
saptamada,
Zaman standartları aşağıdaki konularda kullanılabilir:
• İş programının gerçekleştirilmesi ve mevcut kapasitenin kullanılabilmesi için fab-
rika ve işçilik gereksinmeleri de dahil, üretimin planlanması ve programlanmasında
kullanılacak bilgiyi sağlamada,
• Verilecek önerilerin satış fiyatlarının ve teslim tarihlerinin tahmininde
kullanılabilecek bilgiyi sağlamada,
• Yukarıdaki amaçlardan herhangi biri için ve özendirici ücret planlarına temel olarak
kullanılabilecek makine kullanımı ve işçi performansı standartlarını koymada,
• İşçilik maliyetinin denetiminde ve standart maliyetleri saptamada ve bunları
sürdürmede kullanılabilecek bilgiyi sağlamada.
Diğer bir deyimle iş ölçümü, zamanın rol oynadığı fabrika işinin bütün etkinliklerinin
örgütlenmesi ve denetimi için gerekli temel bilgiyi sağlar (Anonims 2004).
1.1.3 İş ölçümü yöntemi
İş ölçümünün dizgesel uygulaması için gerekli teknikler aşağıdaki gibi sıralanabilir;
Şekil 1.2 ’ deki diyagramda bu teknikler ve izlenecek aşamalar gösterilmiştir.
• Etüt edilecek işin seçilmesi.
• İşin yapıldığı koşullarla ilgili bütün verilerin, yöntemlerin ve bunlardaki hareket
öğelerinin kaydedilmesi.
• En etken yöntem ve hareketlerin kullanıldığına ve verimli olmayan yabancı
öğelerin, verimli öğelerden ayrıldığına emin olmak için, kaydedilen verilerin ve
en küçük öğelerin eleştirilerek incelenmesi.
• Her öğeye ait yapılan işin miktarının, en uygun iş ölçümü tekniği kullanılarak
zaman cinsinden ölçülmesi.
• Zaman etüdünün kullanıldığı durumlar için ayrıca dinlenme, kişisel gereksinme ve
rastlantısal durumları kapsayacak payları da ekleyerek, işlem için standart bir
zamanının bulunması.
• Belirlenen etkinlik ve yöntemlere alt zaman standartlarını saptayarak,bunlarla
ilgili etkinlik dizilerinin ve işlem yöntemlerinin açık ve seçik olarak tanımlanması
(Anonim 2004).
Eğer zamanlar yazılı bir standart olarak saptanacaksa, yukarda sözü edilen bütün
basamakların yerine getirilmesi gereklidir. Ama eğer iş ölçümü metot etüdünün
uygulanmasından önce ya da uygulanması sırasında etken olmayan sürenin
araştırılmasında bir araç olarak ya da sadece çeşitli yöntemlerin etkenliğinin
karşılaştırılmasında kullanılacaksa, muhtemelen ilk dört basamağa gereksinilecektir.
ya da ya da
ya da
BİRİKTİR BİRİKTİR
BİRİKTİR Şekil 1.2 İş Ölçümü (Anonim 2004)
İşi seç, kaydet, incele ve
aşağıdaki tekniklerden birini kullanarak yapılan iş miktarını ölç
İş Örneklemesi
Zaman Etüdü (Kronometre
Yöntemi)
Önceden Saptanmış Zaman Standartları
(PMTS)
Paylarla birlikte
standart zamanları
Standart zamanları
bulmak için
Standart Veri Bankası kurmak için
1.1.4 İş ölçme teknikleri
Aşağıda, iş ölçümünde kullanılan başlıca teknikler gösterilmiştir:
• İş örneklemesi: belli bir etkinliğin oluş yüzdesini istatistiki örnekleme ve rasgele
gözlemler yolu ile saptama yöntemidir
• Zaman etüdü,
• Önceden saptanmış hareket-zaman sistemleri (PMTS) : temel beden hareketleri
için hesaplanmış zamanlardan yararlanarak belli bir performans düzeyinde
yapılan bir işin zamanının saptanmasında kullanılan bir iş ölçme tekniğidir.
• Standart veri ve formül kullanımıyla standart zamanın hesaplanması metodu
(Aşıcı 1966).
Standart zamanın hesaplanmasında kullanılan metotları uygulama şekline göre iki kısma
ayırmakta mümkündür (Pamir 1984).
a- Dolaysız iş ölçüm teknikleri: Ölçülen işin başında doğrudan doğruya gözlem yoluyla
yapılır. Ölçümü yapan kişinin uzmanlığı dolaysız iş ölçümü tekniğinde etkin
olmaktadır. Ölçümler saat, kronometre gibi zaman ölçüm aygıtlarıyla yapılır. Zaman
etüdü ve iş örneklemesi dolaysız iş ölçümü tekniğine girmektedir.
b- Dolaylı iş ölçme teknikleri: Bu tekniklerin uygulaması esnasında, uygulama
çalışmaları için doğrudan doğruya işin başında ölçüm yapılmamaktadır.
1.2 Zaman Etüdü Tanımı
Zaman etüdü, iş ölçme tekniklerinin en önemlisidir.
Zaman etüdü, Belirli koşullar altında yapılan belli bir işin öğelerini, zamanını ve
derecelerini kaydederek ve bu yolla toplanan verileri çözümleyerek, o işin tanımlanan
bir çalışma hızında (performansta) yapılabilmesi için gereken zamanı saptamakta
kullanılan bir iş ölçme tekniğidir diye tanımlanır (Anonim 2004).
1.2.1 Zaman etüdünün tarihi gelişimi
F W. Taylor modern zaman etüdünün kurucusu olarak bilinir. Ancak Avrupa’ da
Taylor’ dan çok önce bazı zaman etütlerinin yapıldığı da bilinmektedir. Söz gelişi, 1760
yılında Fransa’ da Perronet, toplu iğne üretimi konusunda uzun süre zaman etütleri
yapmış ve saatte 494’ lük bir standarda ulaşmıştır. 1820’ li yıllarda İngiltere’ de
Charles Babbage’ de aynı konuda zaman etütleri yapmıştır (Öz-Alp 1977).
Taylor’ un sanayiye en önemli katkısı kronometre ile zaman etütlerini geliştirmiş
olmasıdır. Ayrıca yıllarca süren araştırmaları sonucu, hız çeliği denen çelik kalemlerin
eskiye kıyasla üç kat daha fazla kesme hızına ulaşmalarını sağlamıştır. Fonksiyonel
örgüt yapısını uygulaması ve genellikle bilimsel yönetim diye bilinen bir sistemi veya
felsefeyi geliştirmesi kendisinin modern işletmecilik alanına çok önemli katkılarda
bulunduğunun açık delilleridir. Bu başarılar tesadüfler sonucu değildir. Problemleri
doğuran faktörleri sabırla, sistematik olarak incelemesi ve bilimsel yoldan sonuçlara
varma çabaları Taylor’ un işletmeciliğe en büyük yardımı olmuştur. Kendisinin
defalarca belirttiği gibi bilimsel yönetim işçilerin ve yöneticilerin zihinlerinde tam bir
ihtilal yapmalarıdır. Bilimsel yönetim eskimiş yöntemlerin bilimsel araştırmaya ve
objektif değerlemeye yerini bırakmasıdır (Barnes 1968).
1.2.2 Zaman etüdü araçları
Zaman etüdü yapmak için bazı araçlar gereklidir. Temel zaman etüdü araçları şunlardır:
• kronometre;
• etüt tablası;
• zaman etüdü formları.
Bunlar, etütte her zaman gerekli olan araçlardır. Bunlara ek olarak iş etüdü bölümünde
bulunması gereken araçlar:
• küçük bir hesap makinesi;
• saniyeli güvenilir bir saat;
• ölçüm araçları; örneğin mezura, çelik cetvel, mikrometre, kantar, hızölçer (devir
sayacı).
Etüt edilen işin özelliğine göre diğer ölçüm araçları da kullanılabilir.
Kronometre: Zaman etüdünde kullanılan araçlar içinde kronometre en yaygın olanıdır.
Ondalık dakikalı kronometreler dakikanın yüzde birine göre bölümlenmiştir. Saatin
büyük ibresi dakikada kadranı bir defa dönmektedir. Küçük ibre ise otuz dakikada
turunu tamamlamaktadır. Bu tip kronometreler (A) düğmesi ile çalışmaya başlatılır ve
durdurulur. Kurma düğmesinin (B) üstüne basıldığında ibreler sıfır noktasına gelir ve
tekrar çalışmaya başlar (Şekil 1.3).
Şekil 1.3 Ondalık dakikalı kronometre
Etüt tablası: kontrplaktan ya da uygun plastik maddeden yapılan düz bir tabla olup,
üzerine zaman etütlerinin kaydedileceği formlar iliştirilir. Sert olmalı ve kullanılması
olası en geniş formdan daha geniş olmalıdır. Üzerine kronometrenin de konabileceği bir
düzeni olabilir. Böylece iş etüdü uzmanının elleri serbest kalabilir ve kronometre
kolayca okunabilecek bir konumda olur (Şekil 1.4).
Şekil 1.4 Genel amaçlar için kullanılan etüt tablası
Şekil 1.5 Kısa devreli işler için kullanılan etüt tablası
Zaman etüdünde kullanılan formlar başlıca 2 sınıfa ayrılırlar. Birincisi zaman etüdü
yapılırken, gözlem yerinde kullanılanlardır. Bunlar etüt tablalarının ölçüsüne
uymalıdırlar. İkincisi ise, etüt bölümünde, etüt sonrasında kullanılacak olanlardır.
Etüt tablasında kullanılan formlar:
Zaman etüdü ön formu: Etüdün ilk ve giriş sayfası olup, etüt ile ilgili temel bilgiler,
işlemin öğeleri ve öğelerin bitiş noktaları ile ilgili bilgiler kaydedilir. Etüdün ilk devresi
de bu sayfaya kaydedilebilir. Etütle ilgili her bilgiyi verebilecek bir başlık vardır, yalnız
işyeri düzeninin taslak planı verilmemektedir. Eğer işyeri planı çok basitse, sayfanın
arkasına çizilebilir, değilse başka bir kâğıda çizilerek eklenebilir.
Zaman etüdü devam formu: Daha sonraki devrelerin kaydı için bu form kolonlara
ayrılmış olup, yalnız etüt ve sayfa numarası için üstte gerekli bir yer bırakılmıştır. Bu
etüt formu çoğunlukla iki taraflı kullanılmaktadır. Arka sayfada başlık gerekli değildir.
Bu ikisi, en çok kullanılan formlardır. Genel bir zaman etüdü için ikisi yeterli
olabilmektedir. Kısa devreli işlemleri kaydetmek için, özel olarak çizilmiş ayrı bir form
kullanmak daha uygundur.
Kısa devreler için etüt formu: Kısa devre etütleri için bir örnek gösterilmiştir. Eğer, kısa
devreli işler kural dışı olmayıp sürekli iseler bu form çok uygun olmaktadır. Bu form
için kullanılacak en uygun kâğıtlar, uluslararası A4 standartlı kâğıtlardır.
Etüt bölümünde kullanılan formlar
Çalışma formu: Etüt sırasında kaydedilenlerin çözümlenmesinde ve işlem öğelerine ait
temsili zamanların elde edilmesinde kullanılır.
Çözümlemenin çeşitli yolları ve bunlar için de değişik formlar vardır. Bu nedenle,
etütçülerin çoğu etüt kâğıtları ile aynı boyda olan çizgili kâğıtları kullanmayı daha
uygun bulmaktadırlar.
Etüt özet formu: Bu forma öğelerin seçilmiş ve saptanmış zamanları çokluk sayıları ile
birlikte geçirilir. İsminden de anlaşılacağı gibi bu form, etüt sırasında elde edilen bütün
bilgileri içermektedir. Başlık, zaman etüdü ilk formunda verilen bilgileri ayrıntılı olarak
kapsamaktadır. Tamamlanmış etüt özet formları diğer formların en üstüne konarak
dosyaya kaldırılır. Özet formları da diğer etüt formlarıyla aynı boyuttadır. Formda gerek
duyulursa ek olarak başka kolonların çizilebilmesi için boş yer ayrılmıştır.
Etüt çözümleme formu: İşlemle ilgili olarak yapılan bütün etüt sonuçlan etüt özet
formundan alınarak bu form üzerine geçirilir. Etüt çözümleme formu belli bir işlemle
ilgili bütün etüt sonuçlarını gösterir, kimin tarafından ya da ne zaman yapıldığı önemli
değildir. Bu formdan işlemin öğelerine art temel zamanlar çıkarılır. Bu formlar diğer
etüt formlarından biraz daha büyüktür.
1.2.3 Zaman etüdünün kullanıldığı yerler
Her ne kadar zaman etüdü, genellikle ücret özendirme programlarında zaman
standartlarını tespit için kullanıyorsa da, aşağıda sıralanan konularda da zaman
etüdünden yararlanılmaktadır (Barnes 1968).
• İş programlarının tespitinde ve işin planlanmasında. Üretimin programlanmasında,
satış programlarının tespitinde ve bölümler arası koordinasyonun sağlanmasında
önem taşımaktadır.
• Standart maliyetleri tespit etmede ve bütçelerin hazırlanmasında yardımcı olarak..
• İmalata başlamadan önce mamulün maliyetini hesaplamada. İhalelere girerken ve
satış fiyatını tespit ederken maliyetin bilinmesi gerekir.
• Makine etkenliğini, bir işçinin kaç makineyi çalıştırabileceğini, ekiplerin kaç kişilik
olacağını tespitte, montaj hatlarını ve konveyör kullanılan işleri dengelemede
yardımcı olarak.
• Direkt işçilikte özendirici ücrete temel olacak zaman standartlarını tespitte.
• Endirekt işçilikte ödenecek ücrete temel olacak zaman standartlarını tespitte.
• İşçilik maliyet kontrolüne temel olacak zaman standartlarını tayinde.
• Gözetime yardımcı olarak. Zaman standartları, gözetimcinin başarısını ortaya koyar.
Ayrıca emrinde çalışanların tespit edilmiş standartlara ne derece ulaşabildiklerini
kontrole yarar. Eğitilmesi gerekenlerin tespitinde yardımcı olur.
1.2.4 Etüt edilecek işin seçimi
Metot etüdünde olduğu gibi zaman etüdünün uygulanmasında da ilk basamak, etüt
edilecek işin seçilmesidir. Genellikle iş etüdü uzmanı çok seyrek olarak bir fabrikaya ya
da bir bölüme girip bir işi gelişigüzel seçebilir. Her zaman, herhangi bir işin dikkati
çekmesinin bir nedeni vardır. Genellikle bu nedenler şunlar olabilir;
• Söz konusu iş önceden yapılmayan yeni bir iştir (yeni bir ürün, yeni bir parça, yeni
bir işlem ya da yeni bir etkinlik gibi)
• Yöntemde bir değişiklik yapılmıştır ve yeni bir zaman standardının konması
gerekmektedir.
• Bir işçi ya da işçi temsilcisinden işleme ayrılan süre ile ilgili bir yakınma gelmiştir.
• Belli bir işlem, sonraki işlemleri engelleyen ve muhtemelen evvelki işlerin arkasında
birikmesiyle bir darboğaz oluşturmaktadır (üretim etüdünün yapılması gerekmektedir)
• Özendirme programlarına geçmek için standart zamanların saptanması gerekmektedir.
• Üretimin düşük olması nedeniyle ya da uzun bir zaman boş kaldığı gerekçesiyle,
makine ve gereçlerin bir kısmının kullanılma durumunu araştırmak gerekmektedir.
• Metot etüdünde başlangıç olabilir ya da iki değişik yöntemin etkenliğini
karşılaştırmak gerekmektedir.
• Herhangi bir işin maliyeti gereğinden çok yüksek olmaktadır.
Bir iş oldukça uzun öğrenme devresi gerektiriyorsa deneyimsiz işçilerin çalışmalarına
dayanılarak standart zaman hesabı yanlış olabilir. Zaman standartları gerçeğe uygun
olmalıdır ki, işletmede çalışan işçilerin doğal çalışmalarıyla bu standarda ulaşmaları
sağlanılsın. Amerika ve İngiltere'de normal hızın karşılığı kabul edilen çalışma hızı, yük
taşımaksızın düz yolda saatte 6,4 km. yürüyen ortalama bir fiziksel yapıya sahip
erkeğin bacaklarının hareket hızına eşit olduğu kabul edilmektedir (Akal 1981).
1.2.5 Zaman etüdünün aşamaları
Ölçülecek iş seçildikten sonra genellikle zaman etüdünü yapmak, aşağıdaki 8
basamaktan oluşur .
• İşle, işçiyle ve muhtemelen işin yapılmasını etkileyen çevre koşullarıyla ilgili bütün
mevcut bilgilerin toplanıp kaydedilmesi,
• Yöntemin tam bir tanımının kaydedilmesi ve işlemin öğelerine ayrılması,
• En etken yöntem ve hareketlerin kullanılmasını sağlamak için ayrıntılı olarak
öğelerin incelenmesi,
• Bir zamanlama aracıyla ölçmenin yapılması (çoğunlukla bir kronometre) ve işlemin
her öğesini yapabilmek için işçinin harcadığı zamanın kaydedilmesi,
• Aynı anda, gözlemcinin, kendi standart çalışma hızı kavramına göre işçinin
çalışması sırasındaki etken hızının derecelendirilmesi,
• Gözlenen zamanların "temel zamanlara" dönüştürülmesi,
• İşlemin temel süresine ek olarak ayrılacak payların saptanması,
• İşlemin "standart zamanının" saptanması.
Zaman ölçümleri gerçek ortamda gözetmen tarafından yapılır. Gözetmen gözlemini
yaparken bir zaman ölçme aleti (genellikle kronometre) ile zaman ölçme formu kullanır
ve sonuçları forma kaydeder. Zaman etüdü ile tespit edilen zaman insan çalışmalarına
ilişkindir. Zaman etüdü yapılırken gözetmene ait beceriler ve dikkat edilecek noktalar
aşağıda sıralanmıştır (Kurt 1988).
1- Mesleki bilgi: Etüdü yapacak kimsenin mesleki bilgisi iş akışını öğelerine
ayırabilecek, değerlendirebilecek düzeyde olmalıdır. Ölçüm tekniğine ve performans
değerlemeye hakim olmalıdır. Yaptığı işe inanmalı, dürüst iyi ilişki ve yakınlık
kurabilen karşısındaki kişiye güven veren kişilik sahibi olmalıdır.
2- Gözlem yeri: Etüdü yapan, çalışan kimsenin en az etkileneceği ve tüm iş akışını en
iyi takip edebileceği bir yerde durmalı, etüt esnasında uzun süre çalışmasını
yapabileceği bir biçimde ve ayakta olmalıdır.
3- Tartışmaya girmemek: Gözlemlenen sistemde ortaya çıkan olayları izleyebilmeli,
çalışanla veya üçüncü bir şahısla gereksiz konuşmamalı, işgörenin bazı öğeleri atlama
veya sıralarını değiştirebileceğini göz önüne alarak durumu dikkatle izlemelidir.
4- Toplu sözleşme ve işletme kuralları: Toplu sözleşmeyle veya işletme içi anlaşmalarla
belirlenen en yakın amirin, gerekirse diğer ilgililerin zaman ölçümünden haberdar
edilmesi gibi kurallara uyulmalıdır.
5- Bilgilendirme: Zaman ölçümleri gözlemlenen işçinin bilgisi olmadan, gizlice
yapılmamalıdır. Çalışana, gözlemin amacı hakkında bilgi verilmesi yararlı olur.
6- Belge: Zaman ölçüm formu belge niteliği taşıdığı için üzerinde silinti yapılmamalı,
sabit kalemle yazılan formlar muhafaza edilmelidir.
7- Güvenlik yönergeleri: Çalışma esnasında işin gerektirdiği emniyet tertibatı ve
tedbirler alınmadan çalışılmamalıdır. Bu hususta yönergeler mevcutsa bunlara
uyulmalıdır.
1.2.6 Bilgilerin toplanması ve kaydedilmesi
Aşağıdaki bilgiler (ya da etüt edilen işleme ait ikinci bilgiler) etüde başlamadan önce
gözlem sonucu kaydedilmelidir. Zaman etüdü formunun üst bölümünde genellikle
bunlar yapılır. Önceden basılmış ya da teksir edilmiş çeşitli başlıklar temel hiçbir
bilginin form dışı bırakılmamasını sağlar. Zaman etüdü formunun şekli saptanırken;
eklenebilecek olan bilgiler ve aşağıda gösterilen yardımcı bilgilerin hangilerinin
kullanılacağı, işletmedeki işin tipine bağlı olacaktır. Taşıma ya da hizmet servisi gibi
üretici olmayan endüstrilerde, "ürünün cinsi" için, formda yer ayrılması gereksizdir.
Bütün işlerin elle yapıldığı fabrikalara ait formlarda, "makine ve tesisat" için değil;
fakat "araçlar" için yer ayrılması gerekecektir. Daha sonra zaman etüdüne baş vurulması
gerekiyorsa dolaysız gözlemden elde edilen bütün ilgili bilgilerin formlara geçirilmesi
önemli bir konudur; eksik bilgi, bir zaman etüdünü, yapıldıktan birkaç ay sonra
tamamen işe yaramaz hale getirebilir. Formlar, genellikle gerekli olan en geniş bilgi
miktarını göstermektedir. Elde edilebilecek bilgiler aşağıdaki sınıflara ayrılabilirler
(Anonim 2004).
• Etüdün gerektiğinde çabucak bulunmasını ve diğerlerinden ayırt edilebilmesini
sağlayan bilgiler; etüt numarası, sayfa numarası ve sayfaların sayısı, etüdü yapan iş
etüdü uzmanının adı, etüdün tarihi, etüdü onaylayan kişinin adı (iş etüdü bölümü
başkanı, üretim müdürü ya da diğer ilgili yönetici).
• İşlenen ürünün ya da parçanın kesin olarak diğerlerinden ayırt edilebilmesini
sağlayan bilgiler; ürün ya da parçanın adı, teknik resim ya da belirleme numarası,
parça numarası (eğer teknik resim numarasından ayrımlı ise), malzeme, kalite
gereksinimleri.3
• Sürecin, yöntemin, tesisatın ya da makinenin diğerlerinden kesin olarak ayırt
edilebilmesini sağlayan bilgiler; işlemin yapıldığı bölüm ya da yer, işlemin ya da
etkinliğin tanımı, metot etüdü ya da standart uygulama form numaraları (varsa),
tesisat ya da makine (yapımcı firmanın adı, tipi ya da kapasitesi), kullanılan araçlar,
mengeneler, bağlamalar ve ölçü araçları, işyeri yerleştirme düzeninin, makine
montajı ve/ya da üzerinde çalışılan parçanın taslağı (gerekirse etüde eklenen ayrı bir
kağıt üzerine çizilir), makine ya da sürecin üretim miktarını sınırlayan makine hızı,
beslenmesi ve diğer belirleyici bilgiler (örneğin; ısı, basınç, akım vb.)
Etüt formlarına bu bilgilerin doğruluğunu onaylamak yönünden ustabaşının ismini de
koymak iyi bir uygulama olmaktadır.
• İşçinin diğerlerinden ayırt edilebilmesini sağlayan bilgiler; işçinin adı, kart no su. 4
• Etüdün süresi ; etüdün başlama zamanı, etüdün bitiş zamanı, geçen süre.
• Çalışma koşulları ; ısı, nem, yeterli ışık/andırma, vb. işyeri yerleştirme düzeni ile
ilgili taslakta verilenlere ek bilgiler.
1.2.7 İşin öğelere ayrılması ve öğe tipleri
İş etüdü uzmanı, ilerde çabuk ve doğru bir ayrım yapılması için işleme ve işçiye ait
bütün bilgileri kaydettikten ve kullanılan yöntemin doğruluğundan ya da eldeki
koşullara göre en iyisi olduğundan emin olduktan sonra, işi öğelerine ayırmaya
başlayabilir (Anonim 2004).
Bir öğe; bir işin gözlemini, ölçümünü, çözümlemesini kolaylaştırmak için seçilmiş o işe
ait bağımsız bir parçadır.
3 Bazı makine ürünleri endüstrisinde parçalar zaman zaman değiştirilebilir ve teknik resimler yeniden çizilebilir. Bu nedenle bu değiştirme numarasının da ayrıca kaydedilmesi gerekebilir. Kalite gereksinimleri için sadece standart belirleme numarası koymak yeterlidir. Mühendislikte sınırlar genellikle teknik resim üzerinde belirtilir. 4 Yeni bir işe başlanırken ya da yeni işçiler işe başlarken işçinin etüdün yapıldığı sırada bu belli işlem üzerindeki ustalık derecesini kaydetmek gerekebilir; böylece bunların öğrenme eğrisi üzerinde ulaştıkları nokta bulunabilir.
Bir iş devresi, bir işin yapılabilmesi ya da bir birim üretimin elde edilmesi için gerekli
öğeler dizisidir. Bu dizi içinde ara sıra ortaya çıkan öğeler de bulunabilir.
Sekiz ayrı öğe tipi bilinmektedir. Bu öğelerin her birine ait "İngiliz Standartları
Enstitüsü" nün hazırladığı İş Etüdü Terimleri Sözlüğü'nde verilen tanımlar aşağıda
örneklerle birlikte sıralanmıştır.
Yinelenen (Tekrarlanan) öğe, işin her çalışma devresinde oluşan bir öğedir.
Örnekler: Bir montaj işleminde parçayı alma; işi biten parçayı ya da montaj parçasını
kenara koyma.
Ara sıra oluşan öğe, her çalışma devresinde düzenli ya da düzensiz aralıklarla oluşan,
ancak ortaya çıkmayabilen bir öğedir.
Örnekler: Maden talaşlarını temizleme, basınç ayarlama ya da makine kurma;
ustabaşından bilgi alma. Ara sıra oluşan öğeler yararlı çalışmalar olup, işin bir
parçasıdır, işin standart zamanı ile birleştirilmektedir.
Durağan (Değişmez) öğe, ne zaman yapılırsa yapılsın temel zamanı değişmeyen bir
öğedir.
Örnekler: Makineyi açma, çap ölçme, vidalama ve sıkıştırma; bir makineye özel bir
kesme takımı yerleştirme.
Değişken öğe, temel zamanı ürünün donatımın ya da sürecin özelliğine göre (örneğin,
boyutlar, ağırlık, kalite, vb. gibi) değişken bir öğedir.
Örnekler: EI testeresi ile kütükleri testereleme (zaman; çapa ve sertliğe göre değişir);
yer süpürme (alanın genişliğine göre değişir); parçaları el arabaları ile yandaki tezgaha
taşıma (uzaklığa göre değişir.)
EI ile yapılan öğe, işçi tarafından yapılan bir öğedir.
Makine ile yapılan öğe, enerji ile çalışan bir makine tarafından otomatik olarak yapılan
bir öğedir
Örnekler: Boruları tavlama; tuğlaların pişirilmesi; cam şişeleri biçimlendirme;
planyalarla kesme.
Yöneten öğe, aynı anda kendisi ile birlikte yapılan diğer öğelerden daha uzun zaman
alan bir öğedir.
Örnekler: Zaman zaman ölçerek torna tezgahında çap ayarlama; çay demliği ve çay
kaplarını düzenlerken, çaydanlıkla su kaynatma.
Yabancı öğe, etüt sırasında gözlenen fakat çözümlemelerden sonra, işin gerekli bir
parçası olmadığı anlaşılan bir öğedir.
Örnekler: Mobilya yapımında, model henüz tamamlanmadan, masayı zımparalama;
daha sonra makineye yollanacak bir parçanın yağını temizleme.
1.2.8 Örnek büyüklüğü
Belli bir güvenlik düzeyi ve hata payına göre her bir öğe için yapılması gereken okuma
sayısı ya da örnek büyüklüğünün saptanmasıdır.
Bunun için de bir istatistiksel yöntem uygulanabilir. İstatistiksel yöntemde önce birkaç
ön gözlem (n1) yapılmalıdır. Sonra 95.45 güvenlik düzeyi ve ± % 5 hata payı için
aşağıdaki formül çözümlenir (Raymond 1975).
Burada,
n = saptanmak istenen örnek büyüklüğü
n1 = ön etütle alınan gözlem (okuma) sayısı
Σ = değerlerin toplamı
x = okumaların değeri
Örnek: Belli bir öğe için beş okuma yaptığımızı varsayalım ve geçen süreler ondalıklı
dakika (1/100 dak.) olarak 7,6,7,7 ve 6 olarak ölçülmüş olsun. Bu sayıların karelerini ve
karelerin toplamını hesaplayabiliriz.
x x2
7 49
6 36
7 49
7 49
6 36
Σ x = 33 Σ x2 = 219
n1 = 5 okuma
n = 40 √5(219) – (33)2 = 8.81 ya da 9 okuma.
33
Yapılan ön okuma sayısı, gereken örnek sayısından küçük olduğuna göre örnek
büyüklüğü artırılmalıdır. Bununla birlikte, kolay yoldan giderek altı tane daha gözlem
gerekmektedir denemez. Ek olarak yapılan altı yeni gözlem değerlerini eklediğimiz
zaman x ve x2 değerleri değişecek, bu da n’ nin değerini etkileyecektir. Bu nedenle,
yeni bir hesaplama sonucu, ya daha fazla örnek alınması gerecek ya da alınan örneğin
yeterli olduğu ve belki gerekenden bile fazla olduğu görülebilecektir.
1.2.9 Her öğenin zamanının ölçülmesi – Kronometre yöntemi
Öğeler seçildikten ve kaydedildikten sonra zamanlamaya başlanabilir. Kronometre ile
zamanlamanın iki temel yöntemi vardır. Sürekli (birikimli) zamanlama, geriye dönüşlü
zamanlama.
Sürekli zamanlamada, etüt süresince kronometre sürekli çalıştırılır. Zamanlanacak ilk
çalışma devresinin ilk öğesinin başlangıcında zamanlamaya başlanır ve bütün etüt
tamamlanıncaya kadar kronometre durdurulmaz. Her öğenin sonunda kronometre öğesi
kaydedilir. Her öğeye ait süreler, etüt tamamlandıktan sonra yapılan art arda çıkarma
işlemleri ile elde edilir. Bu işlemin amacı işin gözlendiği süredeki bütün zamanların
etüde kaydedilmesini sağlamaktır.
Geriye dönüşlü zamanlamada, her öğenin bitiminde ibre 0’ a döndürülür ve hemen
tekrar başlatılır ve her öğeye ait zaman doğrudan elde edilir. Kronometrenin işleyişi hiç
durdurulmaz ve ibre hemen sonraki öğenin zamanını kaydetmeye başlar.
Geriye dönüşlü yöntemde kronometre okuma hataları, ibre 0’ da dönerken meydana
gelen küçük zaman aralarına eklenebilir. Hata yüzdesi kısa öğeler için daha büyük olur.
Bundan dolayı sürekli zamanlama, kısa öğeli çalışma devreleri için çok daha doğru
sonuç verecektir. Geriye dönüşlü zamanlamada ise hat önemsenmeyecek kadar küçük
olacağından uzun öğeli çalışma devreli işlerde daha güvenle kullanılabilir.
1.2.10 Derecelendirme
Derecelendirme, gözlemcinin standart hız kavramına göre, işçinin çalışma hızının
değerlemesidir. 5
Derecelendirme ve paylar zaman etüdünün iki değişik yönüdür. Endüstride yapılan
zaman etütlerinin çoğu, özendirici ücret planlarına temel olmak ve iş yükünü saptamak
üzere gerekli standart zamanların saptanmasında kullanılır. Kullanılan yöntem doğrudan
verimliliği etkilediği gibi, işçilerin kazançlarını işletmenin karını da etkiler.
Zaman etüdünün en zor kısmı, etüt yapılırken işçinin çalışma hızını ve temposunu
değerlemektir. Zaman etütçüsü etüt yaparken aynı zamanda işçinin hızını da değerler.
Buna derecelendirme denir. Derecelendirme, gözlemcinin standart hız kavramına göre,
işçinin çalışma hızının değerlemesidir.
5 İngiliz Standartları Sözlüğü (B.S. Glossary)
1.3 Ekim
Tarımsal üretimde toprak işlemeden sonra yapılan işlem ekimdir. Ekim ile bitkisel
üretim süreci başlar. Bu süreç çeşitli aşamalardan geçerek yeni bir bitki ve sonunda yeni
bir tohum oluşuncaya dek sürer. Tarımın başlangıcı kabul edilen toprak işleme, temelde
ekim için gerekli koşulları sağlamaya yönelik bir çalışmadır. Oysa ekim ile doğrudan
bitkisel üretim aşamasına girilmiş olur. Bu aşama yani ekim işlemi şu şekilde
tanımlanmaktadır. "Ekim, bitkisel üretim amacıyla ana bitkiyi oluşturacak tohum yada
bitki parçasının hazırlanmış tohum yatağına, bitki isteklerine uygun şekilde yerleştirip
toprakla kapatılmasıdır". Ekimde çoğu kez tahıl, baklagil vb. tohumlar ile patates gibi
yumrular kullanılır. Buna karşın çeşitli fideler ile fidanın toprağa yerleştirilmesine
dikim adı verilir. Fakat fide ve fidanlar da çeşitli tohum ve bitki parçalarından özel
koşullarda üretilirler. Bu nedenle bitkisel üretim sürecinin, bazı ayrıcalıklar dışta
tutulursa, ekimle başladığı ve dikim işleminin ekimi izleyen bir aşama olduğu kabul
edilebilir. Bakım işlemi ise ekim ve dikimden sonra bitkinin gelişim sürecinde gelişme
koşullarını iyileştirmeye yönelik hasada kadar süren bir işlemler dizisidir.
Ekim makinalarının görevi, tohumları istenilen koşullara uygun olarak eşit miktarda ve
düzgün şekilde toprağa bırakmaktır. Bu durumda iki agroteknik ölçüt söz konusu
olmaktadır. Bunlardan birincisi ekim derinliği, ikincisi birim alana düşen bitki sayısı ve
buna bağlı olarak yetişme alanı büyüklüğü ve şekli olmaktadır (Gökçebay 1986).
1.3.1 Ekim derinliği
Ekim derinliğinin saptanmasında kuşkusuz yöresel toprak ve doğa koşullarının göz
önüne alınması gerekir. Genel olarak kaba ve iyi havalanabilen topraklarda, nemli ve
bağlı topraklara göre daha derine ekim yapılmalıdır. Örneğin kuru tarım bölgelerinde
buğdayı kışlık ekim derinliği en az 4 cm en çok 8 cm olmalıdır. Oysa kıyı bölgelerinde,
güzlük ekimlerde 2,5-3 cm yeterli olmaktadır.
Ekim işleminin mekanizasyonu yukarıda belirtilen ekim derinliğine ilişkin değerlerin
tarlada gerçekleştirilebilmesi yönünden önem kazanmaktadır. Diğer bir deyişle toprağa
bırakılan tohumların ortalama derinlikten büyük sapma göstermemesi istenir. Bunda da
başarılı olmanın tek yolu ekim işleminin makina ile yapılmasıdır.
1.4 Ekim Makinalarının Tarihçesi
Bitki tohumlarının insanlar tarafından toprağa ekilmesi insanlık kültür tarihinde en
önemli aşamalardan birisidir. Bu uygulamayla göçebe yaşam sona erdirilerek yerleşik
düzene geçilmiştir. Yüzyıllar boyunca ilkel yöntemlerle üretim yapılmıştır; çağdaş ekim
tekniklerine ulaşmak 3-4 yüzyılı kapsayan uzunca bir gelişim süreci içerisinde olmuştur.
Tüm dünyada çoğu tohumların ekiminde el ile serpmek ve bazı toprak işleme aletleriyle
kapatmak uzun süre tek yöntem olarak kalmıştır.
Çin’ de ekim pulluğunun kullanıldığı bilinmektedir. Bu alet tekerlekler üzerine
bindirilmiş ve ucuna demir takılmış iki adet çubuktan oluşmaktadır. Her çubuğa bit adet
huni yerleştirilmiştir. Çubukların açtığı çizilere hunilerden bırakılan tohumlar düşmekte;
arkadan gelen ve toprak yüzeyini sıyıran hareket yönüne dik bir tahta çizileri,
dolayısıyla tohumları kapatmaktadır. 1792-1793 yıllarında Çin'de bulunan bir elçi
yaptığı hesaplara göre, Çinlilerin kullandığı bu ekim yöntemiy1e sağladıkları
tohumluktaki tutum ve verimdeki artış farkıyla tüm Avrupa’ nın gereksiniminin
karşılana bilineceğini bildirmiştir (Gökçebay 1986).
Yapısı hakkında ayrıntılı bilgilerimiz olan ilk ekim makinası, 1663 yılında Avusturyalı
tarafından geliştirilmiştir. Bu makina, bir silindir içindeki milin Üzerinde hareket eden
ve tohumları atan kaşıklardan oluşmaktadır. Bir pulluğa bağlanmış olan sistem
tohumları doğrudan çizi içine bırakmaktadır. Pulluğun arkasındaki tırmık ise kapatma
işlemini yapmaktadır Bu makina ile ekimde, elle serpme ekime göre tohumda sağlanan
tutum 4/5 ve verimde sağlanan artış 8/5 oranlarında olmuştur.
Ülkemizde ilk ekim makinasının 1911 yılında Edirne’ de Rauf Paşa ve Tokat’ ta Bekir
Sami Paşa çiftliklerinde kullanıldığı söylenmektedir.
1930 yılında kurulmaya başlanan şeker fabrikalarının gereksinimleri için Almanya’ dan
hayvanla çekilen ekim makinaları getirtilmiştir.
Ülkemizde ilk ekim makinası yapımı özel atölyelerde sandıklı ekim makinası ile
başlamıştır. 1953 yılında şeker fabrikaları anlaşmalı çiftçilerine kullandırmak için
M.K.E. kurumuna 4000 adet hayvanla çekilen ekim makinası yaptırtmıştır. Aynı
kuruma çiftçilere satmak için T.Z.D.K. tarafından da tahıl ekim makinaları imal
ettirilmiştir (Gökçebay 1986).
Günümüzde tüm ülke yüzeyine dağılmış 100’ e yakın kuruluş çeşitli ekim makinaları
yapımı ile uğraşmaktadır. Son yıllarda dış satımlar da yapılmaktadır.
1.4.1 Ekim makinaları ve genel özellikleri
İçinde bulunduğumuz yüzyılın ortalarına doğru hızlı nüfus artışına paralel olarak pulluk
altına alınan alanlar da o hızla genişlemiştir. Ülkemizde tarla tarımı yapılan alanların
sınırı çoktan aşılmıştır. Nitekim planlama hedeflerine göre çayır ve mera alanlarının
azalmasına neden olan bu gelişmenin düzeltilmesi, üretim açığının yüksek verim elde
etme yoluyla kapatılması öngörülmektedir. Bu amaçla çağdaş tarım tekniğine uygun bir
mekanizasyon zincirinin oluşturulması ve bu zincir içerisinde farklı tohum ve ekim
yöntemlerine uygun ekim makinalarının yer alması da bu olumsuz gelişmenin önlemleri
arasında yer almaktadır. Ülkemizde uzun yıllar tek tip makine ile çeşitli tohumların
ekimi için çaba harcanmıştır. Günümüzde ise kültür çeşitlerine göre farklı yapılarda
ekim makinaları bu zincir içerisinde yer almaktadır. Özellikle birden fazla ürün alma
çalışmaları özel amaçlı makinaların önemini daha çok artırmıştır.
Ekim makinalarının görevi tohumluğu taşımak ve tarlaya dağıtmak olduğuna göre, bu
işlemleri yapacak şekilde çok sayıda parçadan oluşur (Şekil 1.6). Doğal olarak tarlada
taşınacak olan tohumluğun doldurulacağı bir sandık, ana parçalardan birisidir. Bu
sandığın içinde tohumların ekici düzenlere akışım kolaylaştıran bir karıştırıcı ve
tohumların sıralara düzenli bir şekilde bırakılmasını sağlayan ekici düzenler bulunur.
Tohumların, çizileri açan ekici ayaklara ulaşması tohum boruları yardımıyla yapılır.
Genellikle ekim makinalarının iki tekerlekle taşınan bir şasesi vardır. Bu tekerlekler
aynı zamanda ekici düzenleri ve çekilir makinalarda bulunan otomatik kaldırma
düzenini hareketlendirirler. Bunlar dışında ekim makinaları üzerinde, ekim normuna,
sıra arası ve sıra üzeri uzaklığına, ekim derinliğine ve çeki aracına uyumluluğun
sağlanmasına ilişkin ayar düzenleri bulunur. Makina yapısına bağlı olarak ekim
makinaları üzerinde yardımcı işçi yada işçilerin oturacağı oturaklar yada ayakta
durabilecekleri gezinti tahtaları vardır. Hangi çeşit ekim makinası olursa olsun bir ekim
makinası genel olarak bu yapısal nitelikleri taşır (Gökçebay 1986).
Şekil 1.6 Ekim makinasının genel yapısı
Tarımda kullanılan çeşitli enerji kaynakları, farklı ekim yöntemleri ve üretimi yapılan
çeşitli Ürünlerin farklı özelliklerdeki tohumları, ekim makinalarının yapılarına etkili
olmuşlardır. Ekim makinaları, çalıştırılmalarında kullanılan enerji kaynakları göz önüne
alındığında üç grup altında toplanabilirler:
El ile çalıştırılan ekim makinaları,
Hayvanla çekilen ekim makinaları,
Traktörle çekilen ekim makinaları,
a) Çekilir ekim makinaları (EK 1),
b) Asma ekim makinaları.
Traktörle çekilen ekim makinaları aynı zamanda ekici düzenlere hareket veren iki
tekerlek tarafından taşınır. Üçgen şeklinde bir çeki düzeniyle traktörün çeki kancasına
bağlanırlar. Makinanın yol ve iş durumuna getirilmesi, sürücü tarafından komuta edilen
mekanik yada hidrolik kaldırma düzenleriyle yapılır. Asma ekim makinalarının genel
yapısı çekilir makinalardan büyük bir ayrıcalık göstermez. Ekim makinası, traktörün
çeki kancası yerine üç nokta bağlantı düzenine asılır. Yine makinayı iş durumunda.
çalıştıran ve taşıyan tekerlekler olmasına karşın, yol durumuna, traktör askı kollarının
yukarı kaldırılmasıyla getirilir. Asma makinalar daha küçük ve daha hafif yapıda
olurlar.
Hangi amaçla kullanılacak olursa olsun ekim makinalarının tarım tekniği, işletmecilik
ve yapım yönünden bazı özellikleri taşımaları istenir. Bu özellikler genel çizgileriyle
aşağıdaki gibi sıralanabilir (Gökçebay 1986):
• Oluşturulan ekim sıraları birbirinden eşit uzaklıkta olmalıdır.
• Her sıraya atılan tohum miktarı eşit olmalıdır.
• Ekici düzenler tarafından atılan tohum miktarları ekim süresince değişmemelidir.
Diğer bir deyişle tarlanın her tarafına birörnek tohum atılmalıdır.
• Tohumlar sıralar üzerine düzgün bir şekilde dağılmalıdır; özellikle tekdane ve
ocaklara ekimde tohumların sıra üzeri uzaklıkları ayarlanabilmeli ve birbirine eşit
olmalıdır.
• Makina agroteknik isteklere uyabilecek geniş sınırlar içerisinde ekim normlarına
ayar1anabilmelidir.
• Arazi eğimleri ve makinadaki titreşimler ekim normuna ve tohumların birörnek
ekilişine etkili olmamalıdır.
• Ekici ayaklar ekilecek tohumların uygun ekim derinliklerine göre ayarlanabilmelidir
ve tohumlar aynı derinliğe bırakılmalıdır.
• Tohum sandığının, ekici düzen ve diğer parçaların temizlenmesi, bakım ve ayarları
kolay olmalıdır.
1.5 Tahıl Ekim Makinaları
Genellikle mibzer olarak adlandırılan bu ekim makinaları, tarlada açılan çizilere tohumu
bir sıra üzerinde olacak şekilde yerleştiren makinalardır. Tahıl ekim makinaları,
tohumları kesiksiz sıraya ekim yöntemiyle ekilmesine uygundurlar. 19. yy ortalarına
doğru İngiltere de daha çok tahıl ekimi için geliştirilmiş makinalardır. Bu makinalarla
aynı zamanda baklagil, şeker pancarı, yem bitkileri, ayçiçeği gibi bitkilerin tohumları da
ekilebilir. Ancak günümüzde ekim makinaları alanında görülen gelişmeler sayesinde
şeker pancarı, ayçiçeği, pamuk gibi her ürüne özgü ekim makinalarının gelişimine
paralel olarak bunlar yalnızca tahıl ekiminde kullanılmaya başlanmışlardır (EK 1).
Tahıl ekim makinasında önceden hazırlanarak homojen bir duruma getirilen tohumluk,
tohum sandığına konulur. Tohum, genel olarak sandığın alt bazen de yan tarafında olan
tohum hücrelerine akar. Oradan da çeşitli tipte olan ekici düzenler tarafından belirli
ölçüde tohum borularına atılır. Gömücü ayakların toprakta hazırladıkları oluğa ya da
çiziye tohumlar, düzgün ve eşit derinlikte olacak şekilde düşerler ve üzerleri çizi
kapatıcılar tarafından kapatılır (Dursun ve Erol 1998).
2. KAYNAK ÖZETLERİ
Anonim (2004)’ de; verimlilik ve iş etüdü kavramları kapsamında; verimlilik ve yaşama
düzeyi ilişkisi vurgulanmış; bir işletmede verimlilik; işlerde iş kapsamının ve etken
olmayan sürenin azaltılması; iş etüdü teknikleri ve temel aşamalarından ayrıntılı olarak
söz edilmiştir. Ayrıca; metot etüdü üzerinde durulmuş; iş ölçümü başlığı altında; zaman
etüdü araçları, işin seçimi ve ölçülmesi, derecelendirme, standart zamana ulaşma,
"makina işleri için zaman standartlarının saptanması ve bunların kullanımı konularına
yer verilmiştir. İş ölçümü; nitelikli bir işçinin, belirli bir işi, belirli bir çalışma hızıyla
(performansla) yapması için gereken zamanı saptamak amacıyla geliştirilmiş tekniklerin
uygulaması olarak tanımlanmıştır. İş ölçümünün amacı, nedeni ne olursa olsun, işin
yapılmasında etken olmayan sürenin nitelik ve derecesini, bu süreyi azaltmak ve hatta
yok etmede gerekli önlemlerin alınabilmesi için belirlenmesi olarak verilmiştir. Ayrıca,
iş ölçme teknikleri; iş örneklemesi, zaman etüdü, önceden saptanmış hareket-zaman
sistemleri (PMTS) ve standart veriler olarak gruplandırılmıştır. Bundan başka, zaman
etüdünde kullanılan araçlar ve zaman etüt formlarına ve bu formların
değerlendirilmelerine de yer verilmiştir.
Kobu (l996); eserinde, üretim yönetiminin temel kavramları ile üretim sistemlerinin
özelliklerine; üretim planlama ve kontrolü ile kalite kontrolü ve prodüktivite
kavramlarına ayrıntılı olarak yer verilmiştir. Bunların yanında, iş analizleri de ayrıntılı
olarak anlatılmıştır. İş analizlerinin; metot geliştirme ve iş ölçümü çalışmalarını
kapsadığı ve bu çalışmaların, birim maliyetin düşürülmesine yönelik yapıldığı üzerinde
durulmuştur. Ayrıca, yönetim açısından iş ölçümünün önemi ile iş ölçüm teknikleri
açıklanmıştır. İş ölçümü; "bir işlemin (veya işlemi oluşturan elemanlardan birinin)
belirli çalışma koşullarında ve belirli yöntemlerle, yeteri kadar eğitim, bilgi ve yeteneğe
sahip bir işçi tarafından, bir iş günü boyunca aşırı yorgunluk yaratmayacak bir çalışma
hızı ile yapılması için geçen sürenin belirlenmesi amacı ile uygulanan tekniktir",
şeklinde tanımlanmaktadır. İşçinin kişisel gereksinimleri ve beklenmeyen gecikmeler
için eklenen toleranslarla bulunan değere standart zaman denildiği vurgulanmıştır. İşin
ölçülmesi için belirli koşulların önceden sağlanması ve işin yapılış biçimi, kullanılan
makina, işçi ve çevreye ilişkin bütün verilerin belirlenmesi gerektiği; ancak bu şekilde
yapılacak ölçme sonunda bulunacak değerin, standart değer olarak nitelenebileceği
açıklamıştır. İş ölçümü tanımında geçen bütün kavramların, standart zamanın
bulunmasına yönelik çalışmaların aşamalarını belirlemektedir. İş ölçümü sonuçlarının,
temelde, planlama ve kontrol faaliyetlerinin etkinliğini artırmaya yarayan bir yönetim
aracı olduğu, birim zamanların hangi değişik yerlerde kullanılabileceği üzerinde
durmuştur.
Pamir (1984); yayınında, verimlilik kavramı üzerinde durmuş ve bu açıdan kaynakların
kullanımına değinmiştir. İş etüdü ve metot etüdünü açıklayarak iş ölçümlerinin nasıl
yapılacağı ile zaman etüdü çalışmalarına yer vermiştir.
Öz-Alp (1977); eserde, işletmecilik ve mühendislik okullarının lisans ve lisansüstü
programlarında yer alan üretim, hareket ve zaman etüdü, metot dizaynı, iş ölçümü vb.
derslerde yardımcı bir kaynak olarak hazırlamış. Eserde hareket ve zaman etüdü
kavramlarının tanımı ve gelişimi konularına değinilmiş. Zaman etüdü çalışmalarında
derecelendirme ve standart zaman hesaplarına ilişkin bilgiler ve tablolar sunmuştur.
Dursun ve Erol (1998) ; eserleri Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi yayınları
tarafından ders kitabı olarak yayınlanmıştır. Eserlerinde ekim makinaları, dikim
makinaları, bakım ve gübreleme makinaları hakkında detaylı bilgi ve hesaplamalar
bulunmaktadır. Tahıl ekim makinalarında bulunması gereken parçalar ve bu parçalara
ait hesaplamalara yer verilmiştir. Konu anlatımlarını şekil ve çizelgelerle
desteklemişlerdir.
Yalçınkaya (1997); yüksek lisans tezi olarak hazırladığı eserde, sapdöver harman
makinası üretiminde iş etüdü çalışması yapmıştır. Üretim hattında iş analizlerini
yaparak zaman etüdü ölçümlerini yapmış ve standart zaman hesaplamalarını sunmuş.
Elde ettiği standart zaman sonuçlarını değerlendirmiş ve işletmede verimliliğin
arttırılabilmesi için önerilerde bulunmuştur.
Aksoylu (1988) ; Anadolu Üniversite’ sinde yüksek lisans tezi olarak hazırladığı
çalışmada, talaşlı imalatta standart zamanların tespiti için gerekli bilgiler vermiş.
Verilen bilgiler ışığında tarım arabası imalatı yapan bir firmada imalat sürecinde ki;
kampana, poyra, dingil ve fren tablası gibi parçalar için zaman etüdü çalışması yapmış
ve hesapladığı standart zamanları sunmuştur. Bulduğu değerlere göre, işletmede bir
verimlilik hesaplaması yapmıştır.
3. MATERYAL VE YÖNTEM
3.1 Materyal
Bu çalışmada gerçekleştirilen zaman etüdü, Ankara ili Polatlı ilçesinde bulunan Bozkurt
Tarım Makinaları Ltd. Şti. atölyesinde imal edilen kombine tahıl ekim makinası için
yapılmıştır.
Ekim işlemi iki aşamada gerçekleşir:
1. Tohumluğun düzgün bir şekilde alınıp gömücü ayaklara ulaştırılması aşaması. Bu
aşamada tohumluğun tohum borularına akıtılması ve tohumların borulardaki hareket
şekli önemlidir.
2. Toprakta bir çizi hazırlanması ve tohumların bu çiziye düzgün ve eşit derinlikte
gömülüp kapatılması aşaması. Bu aşamada gömücü ayaların gerçekleştirdiği toprak
deformasyonu önemlidir.
Bu iki aşamanın sağlıklı olarak gerçekleşebilmesi için tahıl ekim makinaları üzerinde
bulunması gerekli temel parçalar (Dursun ve Erol 1998):
• Tohum sandığı
• Ekici düzenler
• Tohum boruları
• Gömücü ayaklar
• Hareket iletim düzenleri
• Çatı ve tekerlekler
Kombine tahıl ekim makinalarında bu parçalara ek olarak gübre sandığı ve gübre
boruları bulunur. Kombine tahıl ekim makinaları ekim ve gübreleme işlemlerini aynı
anda yapabilen makinalardır.
3.1.1 Firmanın tanıtımı
Zaman etüdü çalışmasını yaptığımız Bozkurt Tarım Makinaları, 1970 li yıllardan beri
Ankara ili Polatlı ilçesinde atölye koşullarında kombine tip tahıl ekim makinası
(mibzer) imalatını sürdürmektedir. Firma bir aile firması olup eski tecrübelerin yeni
kuşaklara aktarılması şeklinde çağı yakalamaya çalışmaktadır.
Firma, Polatlı yeni sanayi sitesinde ki üç atölyenin birleştirilmesi şeklinde oluşturulmuş
olan imalathanede üretim yapmaktadır. Firmanın Türk Standartları Enstitüsü’nden
alınmış bir Hizmet Yeri Yeterlilik Belgesi ve imalatını yaptığı tahıl ekim makinalarının
Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları bölümünden verilmiş bir deney
raporu bulunmaktadır. Firma satışını yaptığı makinalarına 2 yıl garanti hizmeti
vermektedir.
Çeşitli çiftçi birlikleri, tarım kredi kooperatifleri ve bayileri ile olan anlaşması gereği
firma ürettiği makinaları konsinye olarak teslim etmekte ve satıldığında parasını
almaktadır. Bu nedenle firma stoklu çalışamamakta, başka bir deyişle mevcut stokunu
takip edememektedir. Yaptığı makinaların kaç tanesinin satıldığını yada kaçının
satılmamış olup geri iade edileceği bilgilerine tam zamanında ulaşamayabilmektedir.
3.1.2 Firmada imalatı yapılan kombine tahıl ekim makinaları
Tahıl ekimi yapılacak tarlanın genişliğine göre farklılık gösterebilen ekim genişliği
sağlanabilmesi için firmada iki tohum kutusu arasında ki uzaklığın 15 cm olduğu; 12
sıralı, 14 sıralı, 16 sıralı, 18 sıralı ve 20 sıralı. Tohum kutuları arası 12,5 cm olan ve sık
tip diye adlandırılan 20 sıralı, 22 sıralı ve 24 sıralı makine imalatı yapılmaktadır.
İmalatı yapılan ekim makinalarında biri tohum ve diğeri gübre için olma üzere iki adet
depoları bulunmaktadır. Tohum sandıklarında tohumu borulara istenilen miktarda
gönderebilmek için oluklu itici makara kullanılmaktadır. Gübre sandığında ise oluklu
itici çark kullanılmaktadır. Tohum ve gübreyi aynı çiziye bırakabildiği için yani tohum
ekme işlemi ve gübrelemeyi bir arada yapabildiği için makinalar “kombine” diye
adlandırılmıştır.
Kombine tip tahıl ekim makinaları çeki oku yönünden incelediğimizde firmada üretimi
yapılan iki çeşidi bulunmaktadır.
• Çekilir tip
• Askılı çekilir tip
Asılır çekilir tip tahıl ekim makinası çeki okunun birkaç pim bağlantısıyla sökülebilir
olup traktörlerin üç nokta askı sistemine bağlanabilir yada çeki okunun pimler
yardımıyla şaseye takılması sayesinde çekilerek de kullanılabilmektedir. Çekilir tip tahıl
ekim makinasında ise makine traktöre üç nokta askı sistemi ile bağlanamamakta ve
sadece çekilerek kullanılmaktadır. Türkiye coğrafyasının her bölgede her yörede hatta
her köyde değişiklik göstermesi ve çiftçiler tarafından kullanılan traktörlerin motor
güçleri bakımından çeşitlilik göstermesi sonucu satılan makinaların çekilir tip yada
askılı çekilir tip olması da çeşitlilik göstermektedir.
Makinalar gömücü ayaklara hareket verme yönünden de iki çeşit olarak üretilmektedir:
• Pistonlu tip
• Otomatikli (ipli) tip
Pistonlu tip tahıl ekim makinalarında ekici düzenin batma ve çıkma hareketini kumanda
edebilmek için, traktörün hidrolik yağ sisteminden aldığı basıncı kullanan bir pompa
düzeneği kullanılmaktadır. Otomatikli yani ipli tip tahıl ekim makinaları ise traktör
kullanıcısının yanında duran bir ip vasıtasıyla harekete geçen ve gömücü ayakların
batma hareketini sağlayan bir dişli düzeninden oluşmaktadır. Dişli düzeni hareketini
tekerleklerden almaktadır.
Üretimi yapılan makinaların ekici düzenlerine hareket, tekerleklerden sağlanmaktadır.
Ekici düzenler tohum ve gübre sandıkları için ayrı iki milden hareket almaktadır.
Tohum ekici düzen son yıllarda gelişen teknolojiye ve arazi koşullarına uyum sağlaması
bakımından sağ ve sol olarak ortadan ikiye bölünmüştür, her iki tarafta ki ekici düzen
ise kendi tarafında bulunan tekerlekten hareketini almaktadır. Aynı şekilde gübre ekici
düzende sağ ve sol olarak iki parça halinde çalışmaktadır bu sayede mibzerle ekim
yapılırken sağ yada sol taraf kendi başına çalıştırılarak ekim yapılan tarlada mecbur
kalınan hallerde mevcut ekim genişliği yarıya düşürülebilmektedir.
Gömücü ayaklara batma işlevini sağlayan pistonlu ve otomatikli düzenlerde aynı
şekilde sağ ve sol olarak iki parça halinde çalışabilmektedirler.
Makinaların iş genişlikleri 12 sıralı için 2470 mm ve en geniş olan 22 sıralı model için
1340 mm’ dir. Boş ağırlıkları ise sıra sayısına göre 540 kg ile 940 kg arasındadır.
Tohum sandığı hacmi 12 sıralı mibzer için 225 kg buğday olarak tanımlanmaktadır. 22
sıralı mibzer için ise bu değer 384 kg buğdaydır. Gübre sandığı hacimleri ise 175 kg
(gübre) ile 300 kg (gübre) arasındadır.
Ekici düzenler, en yüksek etken genişlikte kullanılırken yani ekim normu ayar kolu
sonuna kadar açıkken makinalar dekara 50 kg. buğdayı ekebilmektedir. Uygulamada
dönüm kavramı ülkemizin farklı yörelerine göre değişebilmekte olduğu için ekim
normu ayar cetveli kg/dekar birimine göre ayarlanmıştır (Şekil 3.1).
Şekil 3.1 Oluklu makaralı ekici düzen a) Düz oluklu makara, b) helisel oluklu makara, 1) Dönü hareketi, 2) Taban klapesi, 3) Yay, 4) Tohum sandığı, 5) Aktif genişlik, 6) Tohum borusu, 7) Ekici mili kaydırarak etken genişlik ayarı
Tohum ekici düzen oluklu makaraları çelik döküm malzemeden imal edilmektedir.
Gübre ekici düzen makaraları ise plastik veya kauçuk malzemeden yapılır.
Gömücü ayaklar ise çiftçilerden gelen talep doğrultusunda tek diskli tipte imal
edilmektedir (Şekil 3.2). Makinalar çizi kapatma işlevini de şaseye bağlı zincirler
sayesinde yerine getirmektedir.
Şekil 3.2 Tek diskli gömücü ayağın çalışması 1) Dönü hareketli disk, 2) Sıyırıcı, 3) Örtü, 4) Yay baskısı ile ekim derinliği ayarı
Tohum ve gübre boruları için bakım masrafının az olması, dayanıklılığı, esnekliği ve
maliyeti açısından firma dışında üretilen kauçuk borular kullanılmaktadır. İmalat
hattında sac eğim ve büküm işlemini gerçekleştirecek makine olmadığından saclar firma
dışında bir sac eğim-büküm atölyesine yaptırılmaktadır. Pistonlar ise hazır alınmaktadır.
Dişliler ve tohum kutularında kullanılan makaralar anlaşmalı bir döküm atölyesinden
sipariş yoluyla satın alınmaktadır. Şekil 3.3’ de görülen köşebent, lama mil ve
dörtköşeler 6 metre boyunda demir tüccarından alınıp depolanmaktadır.
Şekil 3.3 Köşebent, lama, mil ve dörtköşe
3.1.3 Zaman etüdü için seçilen model
Zaman ölçümü çalışması, firmanın tüm Türkiye çapında bir satış ağına sahip olması
nedeniyle, imalatı yapılan ürün yelpazesinin geniş olduğundan tek bir model için
yapılmıştır.
Ölçümü yapılacak makine seçilirken firmanın satış ortalamalarında en yüksek payı alan
model seçilmiştir. Bu tez çalışmasında 14 sıralı, çekilir tip ve pistonlu modelin zaman
ölçümleri yapılmış ve standart zamanı hesaplanmıştır.
3.2 Yöntem
Çalışmanın önceki bölümlerinde iş etüdü ve zaman etüdü kavramları hakkında detaylı
bilgi verilmişti.
Zaman etüdü, belirli koşullar altında yapılan belli bir işin öğelerini, zamanını ve
derecelerini kaydederek ve bu yolla toplanan verileri çözümleyerek, o işin tanımlanan
bir çalışma hızında (performansta) yapılabilmesi için gereken zamanı saptamakta
kullanılan bir iş ölçme tekniğidir diye tanımlanır (Anonymous 2004).
Bunlara ek olarak zaman etüdü, bir işi yapmak için standart zamanı tayin etmektir.
Standart zaman ise, bir birim üretebilmek için ne kadar süre çalışılması gerektiğini
gösteren bir ölçüdür. Zaman etüdü işi ölçmek için kullanılır. Böylece etken olmayan
sürenin araştırılması, azaltılması ve sonuç olarak ortadan kaldırılması mümkün olur.
3.2.1 Standart zaman
İşin standart zamanı; söz konusu iş ile ilgili öğelerin oluş çoklukları da göz önüne
alınarak, hepsinin standart zamanlarının toplanması ile elde edilir. Bunlara arızi ve
dinlenme payları da dahildir. Başka bir şekilde standart zaman, bir işin standart
performansta tamamlanması için gereken toplam zamandır (Anonymous 2004).
Standart Zaman = normal zaman + ( normal zaman × paylar (% olarak))
Zaman etüdünün en zor kısmı, etüt yapılırken işçinin çalışma hızını ve temposunu
değerlemektir. Zaman etütçüsü, etüt yaparken aynı zamanda işçinin hızını da değerler.
Buna derecelendirme denir. Derecelendirme, gözlemcinin standart hız kavramına göre,
işçinin çalışma hızını değerlemesidir. En çok uygulanan yöntem olan performans
derecelendirilmesi işçinin hareketlerinin hızının veya temposunun tek bir faktöre göre
derecelendirilmesidir. Başka bir deyişle işçinin hareketlerinin hızının normale göre
değerlemesidir. Derecelendirme faktörü yüzde olarak ifade edilir. Normal hızda çalışan
bir işçinin derecelendirmesi (performansı) %100 olarak kabul edilir.
Normal Zaman = gözlenen zaman × performans derecesi
100
Bu tez de yapılan, ekim makinası imalatında zaman etüdü çalışmasında işçinin çalışma
hızının derecelendirmesi yapılmamıştır. Performans değeri %100 olarak kabul edilmiş
ve standart zaman hesaplamalarında bu şekilde kullanılmıştır. Eklerde ki tablolarda
verilen L değeri bu performans derecesini ifade etmektedir ve 100 olarak kullanılmıştır.
Payların ana amacı, ortalama bir işçinin normal hızda çalışırken, standart üretim
miktarına ulaşabilmesi için normal üretim zamanına yeterli sürelerin eklenmesidir.
3.2.2 Standart zaman hesabında kullanılacak toleranslar (paylar)
1- Kişisel ihtiyaç toleransı: Tuvalet, sigara, su içme % 2 - % 5
2- Yorulma toleransları;
2.1- Beden çabası yoğunluğu ve becerisi
• Çok hafif % 2
• Hafif ve ustalık isteyen % 4
• Orta ağırlıkta ve ustalık isteyen % 8
• Ağır % 16
• Çok ağır % 24
2.2- Düşünme çabası yoğunluğu
• % 30- 40 ise: % 1
• % 41- 50 ise: % 2
• % 51- 75 ise: % 4
• % 76- 100 ise: % 8
2.3- Çalışma esnasında duruş pozisyonu
• Oturma % 1
• Ayakta çalışma % 2
• Eğilme ve uzanarak çalışma % 4
• Yürüyerek çalışma % 10
2.4- Gürültü
• Ses yükseltilip konuşulursa % 1
• Bağırarak konuşma % 2
• Gürültüde konuşma duyulmuyorsa % 4
• Düzensiz sürekli normal gürültü % 1
2.5- Göz yorgunluğu
• Çıplak gözle yapılan işlerde tolerans verilmez
• Gözlük ve benzeri aletler kullanılırsa % 4
• Mikroskop ve benzeri aletler kullanılırsa % 6
2.6- Çevre durumu
• Duman, yağ kokusu olan yerlerde % 3
• Aşırı rahatsız eden yerlerde % 6
• Aşırı sıcak veya soğuk % 6
• Zararlı kimyasal maddeler varsa % 6
3- Gecikme toleransı
• Dinlenme araları verilmesi (çay içme vs. gibi)
• Arızi paylar % 1- 5
• Hazırlık payları
Toleransı belirtilmeyen paylar, bazen verilmesi zorunlu olan paylardır. İşin özelliğine
göre takdir edilir (Kobu 1996).
3.2.3 Ölçüm esasları
Bu zaman etüdü çalışmasında;
• kişisel ihtiyaç payı %2 ile %5 arasında
• yorulma toleransı, yapılan işin seviyesine göre % 2 ile % 24 arasında
• düşünme çabası, işin seviyesine göre %1 ile % 8 arasında
• duruş pozisyonu, işin çeşidine göre %1 ile %10 arasında
• gürültü payı, bölümde çalışan makinalara göre % 0 ile % 24 arasında
• göz yorgunluğu, gözlük kullanılmasına göre % 0 ile % 4 arasında
• çevre durumu % 3 ile % 6 arasında seçilmiştir.
• Dinlenme payları, arızi paylar ve hazırlık payları % 5 olarak kabul edilmiş ve bütün
hesaplamalarda bu şekilde kullanılmıştır.
Etüt sırasında normal bir kronometre kullanılmış ve okunan değerler formlara saniye
cinsinden yazılmıştır. Kronometre ile ölçümler, geriye dönüşlü zamanlama metoduyla
yapılmıştır.
Zaman etüdü yapılırken sırasıyla şu aşamalardan geçilmiştir:
• Mevcut bilgilerin toplanıp kaydedilmesi,
• İşlemin öğelerine ayrılması,
• Öğelerin incelenmesi,
• Bir kronometreyle ölçmenin yapılması ve işçinin harcadığı zamanın kaydedilmesi,
• Gözlenen zamanların "temel zamanlara" dönüştürülmesi,
• İşlemin temel süresine ek olarak ayrılacak payların saptanması,
• İşlemin "standart zamanının" saptanması.
Kronometre ile ölçümler yapılırken sağlıklı bir ortalamanın hesaplanabilmesi için her
işin ölçümleri beşer tekrarlı olarak yapılmıştır. Bu çalışmada kullanılan örnek
büyüklüğü beştir, n = 5’ tir.
3.2.4 İşlemin öğelere ayrılması
1- Şase
60x60x6 köşebent demiri şase boyuna göre kesilir, gömücü ayak kollarının şaseye
bağlanabilmesi için ön şase köşebendine yüzükler çakılır. Şase montaj hattında, şase ön
ve arka köşebendi, şase mesnet köşebentleri ve şase yan sacları birbirine civatalanarak
şase oluşturulur (EK 5).
2- Tohum ve Gübre Kutuları Dörtköşe Mili
Demir tüccarından alınan 6 metre uzunluğunda ki dörtköşe mil imalatı yapılan 14 sıralı
makinanın boyutuna göre sağ ve sol iki parça olacak şekilde kesilir. Tohum kutularının
rondela ile mile sabitlenebilmesi için mil matkap tezgahında delinir (EK6).
3- Gübre Kutuları
Parça imalathanesinde, firma haricinde işlenen gübre kutusu san sacları ile plastik
çarklar kaynak tezgahına yerleştirilerek kaynatılır. Ölçüm yapılan makinada 14 tane
gübre ve tohum kutusu bulunmaktadır (EK7).
4- Gübre Sandığı
Hazırlanmış olan gübre kutuları dörtköşe mile dizilir. Hazır olara alınan gübre
sandığının ön ve arka sacları dörtköşe mile dizilmiş tohum kutularına cıvata ile
birleştirilir. Gübre kutusu yan sacları da civatalanarak gaz altı kaynağı ile kaynaklanır
(EK 8).
5- Tohum Kutuları (EK 9)
Tohum kutularında kullanılan döküm ekici makaraların ve düz tırnaklı makaraların
döküm çapakları alındıktan sonra saclarla birlikte kaynak kalıbına yerleştirilerek
kaynaklanır. Makaraların dönme hareketi kontrol edildikten sonra taban klapeleri,
tohum kutularına cıvatalanır (şekil 3.4).
Şekil 3.4 Tohum kutusu
6- Tohum Sandığı
Tohum kutuları sağ ve sol olarak dörtköşe mile dizildikten sonra hazır gelen tohum
sandığı saclarına cıvatalanır. Cıvataların sıkılmasından sonra hazır gelen tohum sandığı
yan sacları da civatalanarak kaynaklanır. Tohum ekici makaraların dönü hareketine
alıştırılması için elektrik motoruna bağlı bir şaft tarafından döndürülerek ilk yağlama
işlemi yapılır (EK 10).
7- Şase Dayamalıkları
Şase ve sandıklar arasında mesnet olacak 30x10 lama demirinden 500 mm uzunluğunda
ki dayamalıklar tohum ve gübre sandıklarına civatalanabilmeleri için işaretlenerek
matkap tezgahında delinirler (EK 11).
8- Tutmalıklar
Kullanım aşamasında gübre sandığına yükleme yapılabilmesi için gereli olabilecek iki
tane tutmalık önce kesilir. Yan saclarının kaynaklanmasından sonra gübre sandığına
civatalanmak üzere şase montaj hattına taşınır (EK12).
9- Sandık Kapakları
Sac eğim büküm atölyesinden hazır gelen sandı kapağı sacları el matkabı ile delinerek
menteşeleri takılır ve kapak yayları kaynaklanır (EK13).
10- Sandıkların Şaseye Montajı
Sandık montaj hattında hazırlanan gübre ve tohum sandıkları şaseye civatalanıp
kaynatılır. Mesnet dayamalıkları üç öne ve üç arkaya olmak üzere sandıklara
civatalanır. Menteşesi ve yayları takılmış sandık kapakları sandıklara civatalanır ve
yaylar kaynatılır. Hazırlanmış olan gübre sandığı tutmalıkları cıvata ile saca tutturulur
(EK 14).
11- Poyra ve Kapağı
Dökümcüden gelen poyra ön ve arka tarafları ayrı olmak üzere CNC torna tezgahında
işlenir. Poyra kapağının da torna da iç çapı işlenir ve diş açılır (EK 15).
Şekil 3.5 “fanuc” sistemli bir CNC Torna tezgahı kontrol paneli
12- Poyra Dişlisi
Döküm olarak sipariş edilen poyra dişlisini torna da ön ve arka yüzey talaşının alınması
işlemi yapılır (EK 16).
13- Aks Mili
Aks milinin bir ucundan 115 mm lik kısmına torna da çap işlenir. Çap işlemeden sonra
torna da diş açılır. Tornada işlenen aks mili şaseye civatalanabilmesi için ısıtılarak
eğilir. Çapı işlenen ve eğilen aks miline ayarlı somun, rulman, poyra, poyra dişlisi ve
poyra kapağı birleştirilip civatalanır ve aks mili oluşturulmuş olur. Sağ ve sol için iki
ayrı aks mili bulunur ve aks milleri şaseye sıkmalıklar yardımıyla civatalanarak monte
edilir (EK 17).
Şekil 3.6 Aks mili, poyra dişlisi, poyra, poyra kapağı
14- Göbek Saplamaları
Gömücü disklerin kollara civatalanmasını sağlayan saplamalar 30 mm çapında çelik
milden 120 mm uzunluğunda parçalara kesilir. Kesilen parçaların CNC torna da
işlenmesinden sonra torna tezgahında diş açılır (EK 18).
15- Disk Göbeği (EK 19)
Gömücü disklere takılacak olan döküm disk göbekleri CNC tezgahında iş çapı işlenir.
16- Gömücü Diskin Toplanması
CNC torna tezgahında işlenen disk göbeğinin içine, disklerin dönü hareketini yapmasını
sağlamak için rulman çakılır. Çakılan rulmanın göbek saplamaları geçirilir. Disk üzerine
açılan punta delikleri sayesinde disk göbeği diske puntalanarak gömücü ayak diskleri
hazırlanmış olur (EK 20).
17- Disk Kolları (EK 21)
Disklerin şaseye bağlanması ve batma hareketini yapabilmesi için gerekli mafsallar disk
kolu diye adlandırılır. Yassı çelikten uygun uzunlukta kesile kollar eksantrik preste
kalıba konularak eğilirler. Eğilen kollar elektrik kaynak tezgahında kalıba yerleştirilerek
kaynatılırlar (Şekil 3.7).
18- Disk Kürekleri
Gömücü disklere civatalanarak tohumun istenilen ekim derinliğine bırakılmasını
sağlayan bir boru ve diskin sıyırıcısı niteliğinde kürek şeklinde sac parçadan oluşur.
Borular 6 metre uzunluğunda çelik borudan kesilir. Kesilen boruların üst ağzı eksantrik
preste açılır alt ağzı ise toprağı içinde kalacağından yassılaştırılır (Şekil 3.7). Hazır
gelen kürek sacları ile bu borular birbirine kaynatılır (EK 22).
Şekil 3.7 Disk kolu
Şekil 3.8 Eksantrik presin ayarlanması
19- Gömücü Ayağın Birleştirilmesi
Tek diskli gömücü ayak şeklinde imal edilen makinada her bir gömücü ayak için birer
tane disk, disk küreği ve disk kolu göbek saplamasına somunla sıkılır. Disk küreğinin
sıyırıcı işlevini yapabilmesi için kürek sacı çekiç ile bükülerek diske yaklaştırılır. Bu
şekilde hazırlanmış 14 tane gömücü ayak, şasenin ön köşebendine puntalanmış olan
yüzüklere birer pim yardımıyla takılır ve rondela ile pimin düşmemesi sağlanır (EK 23).
20- Baskı Çubukları
Gömücü ayak baskı çubukları milden, 500 mm boyunda kesilir. Çubukları alt kısma
gömücü ayak kollarına bağlanacağı ucu eksantrik preste yassılaştırılır. Çubukların
kollara takılabilmesi için rondela deliği açılır (EK 24).
21- Baskı Çubuğu Çatalı
Gömücü ayak baskı çubuklarının ekim derinliği için dörtköşe mile bağlanmasına
yardım eden parçalar çubuk çatalı diye adlandırılır. Dökümden gelen, baskı çubuğuna
bağlanacak olan çekirdekler çatala kaynatılır (EK 25).
22- Gömücü Ayak Hareket Mili
Gömücü ayak baskı çubuklarına hareket verecek ve ekim derinliği ayar kolunun
bağlanacağı 26x26 dörtköşe mil 106 cm boyunda iki parçaya kesilir. Dökümden gelen
dörtköşe mil yatağının dış çapı CNC tornada işlenir. İşlenen dökümler şaseye takılır ve
kesilen miller mil yataklarına geçirilerek rondela ile sabitlenir (EK 26).
23- Gömücü Ayak Baskı Düzeneği
önceden üretilmiş baskı çubukları yassı uçları alta gelecek şekilde gömücü disk
kollarına rondela ile bağlanır. Baskı Çubuğu çatalları, gömücü ayak hareket miline
geçirilerek cıvatalanır. Kollara rondela ile bağlanan baskı çubuklarına alınan baskı
yayları geçirilir ve çubuklar dörtköşe mile cıvatalanmış çekirdeklere pul ve rondela
yardımı ile tutturulur. Gömücü ayak düzeni kurulmuş olur (EK 27).
24- Ekim Derinliği Ayar Kolu
Satın alınmış pistonlar önce sarı renge boyanarak kurumaya bırakılır. Pistonlar alt kısmı
şaseye sabitlenecek şekilde şaseye civatalanır. Hazırlanmış olan ekim derinliği ayar
kolları, kesilen bağlantı lamaları yardımıyla şaseye ve pistona civatalanıp tutturulur.
Ekim derinliği ayar koluyla ayar yapıldıktan sonra traktörden alınan hidrolik basınçla
pistonlara açılma hareketi verilir. Gömücü ayaklar baskı çubukları yardımıyla istenilen
ekim derinliğinde toprağa batarlar (EK 28).
25- Çelik Emniyet Dişlisi (EK 29)
80mm çapında, 50mm uzunluğunda kesilen çelik mil önce diş açma makinasına
bağlanarak çelik dişli haline gelir. Dişli matkap tezgahında mengene ile sıkıştırılarak
önce 12,5’ lik ardından 30’ luk matkap ucuyla ortasından delinir. Delinen çelik dişli
torna da iç çapının işlenmesiyle kullanıma hazır hale gelir (Şekil 3.9).
Şekil 3.9 Çelik dişli
26- Kavrama Hilali
Döküm olarak alınan kavrama hilali tornada işlenerek yüzey talaşı alınır. Önceden
üretilmiş iki tane çelik emniyet dişlisi içlerine dönmelerini sağlayacak rulmanların
çakılmasıyla kavrama hilaline birleştirilir. Kavrama hilali hareket iletim düzeni içinde
bulunur ve makinanın geri hareket etmesi durumuna sistemi korur ve ekici düzenin geri
dönmesini engeller (EK 30).
27- Gübre Ekici Düzen Hareket Dişlisi
Döküm olarak gelen ekici düzen hareket dişlisi, önce spiral taş makinası ile döküm
çapakları temizlenir. Dişli, gübre sandığının sağ ve sol sacına olmak koşuluyla gübre
ekici düzen hareket miline takılır ve bir rondelayla sabitlenir (EK 31).
28- Tohum Ekici Düzen Hareket Dişlisi ve Yatağı
Döküm olarak gelen ekici düzen hareket dişlisi, önce spiral taş makinası ile döküm
çapaklarından temizlenir. Dişli yatağı tornaya bağlanır ve yüzey talaşı işlenir (Şekil
3.10). Dişli ve yatağı tohum sandığının sağ ve sol sacına olmak koşuluyla tohum ekici
düzen hareket miline takılır ve bir rondelayla sabitlenir (EK 32).
Şekil 3.10 Ekici düzen dişli yatağı (işlenmemiş döküm)
29- Yaprak Dişli
Yaprak dişli bir ara dişli olarak kullanılır. Dökümden imal yaprak dişlinin göbeğine
tornada delik açıldıktan sonra dişler arasında kalan döküm çapakları spiral taş ile
temizlenir (EK 33).
30- Poyra Dişlisi İletim Zinciri
Hazır alınan hareket iletim zinciri, poyra dişlisi ve kavrama hilali dişlisi arasına
yerleştirilir ve açılmış olan bakla kapanarak tekerleklerden kavrama sistemine ve yaprak
dişli sayesinde diğer dişlilere hareketin iletilmesini sağlar (EK 34).
31- Çeki Oku (EK 35)
40x40x4 köşebent demirinden kesilen çeki oku sağ ve sol parçaları eksantrik preste
eğilerek şekillenir. Çeki oku orta köşebendi de 40x40x4 köşebentten 1400 mm boyunda
kesilir. 70x15 lamadan çeki okunun ayağı kesilir. Çeki demiri ise 100x10 luk lamadan
200mm uzunluğunda ki demirin elektrik kaynağı ile delinmesiyle üretilir. Çeki oku
köşebentleri, ayağı ve çeki demiri önce birbirine kaynaklanarak şaseye cıvatalanır (Şekil
3.11).
Şekil 3.11 Bir çeki okunun parçaları
32- Gübre Normu Ayar Kolu
40x5 lama demiri delinir ve şaseye bağlantı sacına kaynaklanır. Gübre normu ayar
skalası tabla üzerine puntalanır. Gübre normu ayar kolu, bağlantı sacı ile gübre
sandığına cıvatalanır ve ayar kolunun alt ucu gübre ekici düzen miline tutturulur. Kolun
üst kısmı skalanın içine geçecek şekilde döküm tabla gübre sandığına cıvatalanır
(EK36).
33- Tohum Ekim Normu ayar Kolu
Ekim normu ayar kolu da gübre normu ayar kolunda olduğu şekilde tohum sandığına
cıvata ile tutturulur. Kolun bağlantı sacının altında kalan kısmı tohum ekici düzen
dörtköşe miline tutturulur. Kolun sağa yada sola hareket ettirilmesi ile tohum ekici
düzen mili de aksi yönde hareket eder ve bu sayede tohum kutuları makaralarının etken
yüzeyi ayarlanarak ekim normu ayarı yapılır (EK 37).
34- Tekerlekler
hazır alınan 6.00x16 ebadında ki tekerlek jantı önce sarı renge boyanarak kuruması
beklenir. Kuruyan janta aynı ebatta olan lastikler takılarak beş tane cıvata ile poyraya
cıvatalanır (EK 38).
Şekil 3.12 Tekerlek
35- Çizi Kapatıcı Zincir
Toprağa ekilen tohumun ve gübrenin üstünün toprakla örtünmesini sağlamak için
zincirli tip çizi kapatıcı kullanılmaktadır. Her gömücü ayağa bir tane olma kaydıyla
hazır alınan üç veya dört halkalı zincirler disk küreklerinde bulunan deliklere kanca
yardımıyla takılırlar (EK 39).
36- Basamak
Basamakları şaseye bağlamak için gerekli bağlantı kolları daire testerede kesilir. Tohum
ve gübre kutularına uzanmayı kolaylaştırma için yapılan basamakların sacı hazır
alınmaktadır. Sacların kollara cıvatalaşabilmesi için delinir. Kollar eksantrik preste
eğildikten sonra şase arka köşebendine kaynaklanır. Basamak sacları cıvatalar ile
kollara sıkılır (EK 40).
37- Boyanma İşlemi
Tüm parçaların takıldığı makine önce hava tabancası ve sonra basınçlı su makinası ile
çapaklarından ve tozlarından temizlenir. Boya atölyesine sokulan makine önce astar
boya ile boyanır ve kuruması beklenir. Astarın kurumasından sonra ortalama 4.5 kg
yeşil boya ile makine boya işlemine tabi tutulur ve plastik parçaların takılabilmesi için
kurumaya alınır (EK 41).
38- Toz Sacı
Dişli ve zincir sistemlerinin dış etkenlerden zarar görmemesi ve iş güvenliği için dişli
düzeneğinin üzeri bir sac kapak ile kapatılır. Toz sacı önce makinaya cıvatalanabilmesi
için delinir ardından sarı renge boyanarak kuruması beklenir. Kuruyan sac kapak
cıvatalar yardımıyla makinanın sağ ve sol hareket iletim düzeninin üstünü örtecek
şekilde monte edilir (EK 42).
Şekil 3.13 Kurumaya bırakılmış toz sacı
39- Piston Hortumları (EK 43)
Traktörün hidrolik kaldırma kolundan aldığı basınçla gömücü ayaklara hareket veren
piston hazır alınan bir vana ve hidrolik hortumlar sayesinde çalışır. Aynı zamanda
sadece tek tarafta ki ekici düzene hareket sağlanması mevcut vana yardımıyla yapılır.
40- Plastik Tutmalıklar
Plastik üretim firmasından alınan sandık kapağı ve derinlik ayar kolları cıvatalanır (EK
44).
41- Tohum Gübre Boruları
Plastik üretim firmasından satın alınan kauçuk tohum ve gübre boruları boyları
kesilerek ayarlandıktan sonra her tohum ve gübre kutusuna bir tane olacak şekilde
rondela yardımı ile kutulara asılır.
Şekil 3.14 Teslime hazır bir 14 sıralı pistonlu çekilir tip kombine tahıl ekim makinasının önden görünüşü
4. BULGULAR
Çalışmanın bu kısmında, daha önceki bölümlerde verilen bilgilerin ışığında Bozkurt
Tarım Makinaları Ltd. Şti ’ nde yapılmış olan zaman etüdü çalışmasının verileri, iş
analiz formları, beşer tekrarlı zaman ölçümleri, eklenecek paylar ve ortaya çıkan
standart zamanlar işlemin öğelere ayrılması bölümünde verildiği şekliyle ayrı tablolar
halinde sunulmuştur. Aşağıda verilen iş akış sırasına göre her satır için verilmiş iş
analiz formu, zaman ölçüm formu ve zaman ölçümleri eklerde ki tablolarda
bulunmaktadır. Bulunan standart zaman değerleri beher makine için saniye cinsinden
sunulmuştur.
1- Şase (EK 5)
2- Tohum ve Gübre Kutuları Dörtköşe Mili (EK 6)
3- Gübre Kutuları (EK 7)
4- Gübre Sandığı (EK 8)
5- Tohum Kutuları (EK 9)
6- Tohum Sandığı (EK 10)
7- Şase Dayamalıkları (EK 11)
8- Tutmalıklar (EK 12)
9- Sandık Kapakları (EK 13)
10- Sandıkların Şaseye Montajı (EK 14)
11- Poyra ve Kapağı (EK 15)
12- Poyra Dişlisi (EK 16)
13- Aks Mili (EK 17)
14- Göbek Saplamaları (EK 18)
15- Disk Göbeği (EK 19)
16- Gömücü Diskin Toplanması (EK 20)
17- Disk Kolları (EK 21)
18- Disk Kürekleri (EK 22)
19- Gömücü Ayağın Birleştirilmesi (EK 23)
20- Baskı Çubukları (EK 24)
21- Baskı Çubuğu Çatalı (EK 25)
22- Gömücü Ayak Hareket Mili (EK 26)
23- Gömücü Ayak Baskı Düzeneği (EK 27)
24- Ekim Derinliği Ayar Kolu (EK 28)
25- Çelik Emniyet Dişlisi (EK 29)
26- Kavrama Hilali (EK 30)
27- Gübre Ekici Düzen Hareket Dişlisi (EK 31)
28- Tohum Ekici Düzen Hareket Dişlisi ve Yatağı (EK 32)
29- Yaprak Dişli (EK 33)
30- Poyra Dişlisi İletim Zinciri (EK 34)
31- Çeki Oku (EK 35)
32- Gübre Normu Ayar Kolu (EK 36)
33- Tohum Ekim Normu ayar Kolu (EK 37)
34- Tekerlekler (EK 38)
35- Çizi Kapatıcı Zincir (EK 39)
36- Basamak (EK 40)
37- Boyanma İşlemi (EK 41)
38- Toz Sacı (EK 42)
39- Piston Hortumları (EK 43)
40- Plastik Tutmalıklar (EK 44)
41- Tohum Gübre Boruları (EK 45)
Derecelendirme (işçinin performansının değerlenmesi) geniş ölçüde gözlemcinin
yargısına bağlı bulunmaktadır. Bu nedenle derecelendirme çeşitli tartışmalara neden
olmaktadır. Tartışmaların kaynağı, bazılarının derecelendirmeyi bilimsel prosedür
olarak kabul etmeleridir. Zaman etüdünde derecelendirme bir, değerleme fonksiyonu
olduğundan, bilimsel bir prosedür olarak kabul edilmesi mümkün değildir.
Derecelendirme ve ayrılan paylar değerlemeye dayandığı için yöntem ve işçiler arasında
bir pazarlık söz konusu olmaktadır (Öz-Alp 1977).
Bu çalışmada işçilerin performans değerlemesi yapılmamıştır. Eklerde ki ölçüm
formlarında kullanılan, ”L” harfi derecelendirmeyi ifade etmektedir ve bu değer 100
olarak alınıp standart zaman hesaplarına katılmamıştır.
5. TARTIŞMA VE SONUÇ
Atölye koşullarında üretim yapan firmada sac eğim ve büküm işlemlerinin
yapılamamasından dolayı saclar hazır eğilmiş olarak firma dışında ki bir sac eğim-
büküm atölyesinden sezonluk olarak sipariş edilmekte ve stoklanmaktadır. Dişliler ve
makaralar gibi dökümden mamul parçalar ise önceden döküm kalıpları hazırlanmış
olmakla birlikte firma dışında bir döküm atölyesinden sezonluk olarak sipariş edilip
depolanmaktadır.
Formlarda kullanılan “hazır” ibaresi, o parçanın firma dışında üretildiği anlamını taşır
ve zaman etüdü çalışması firmada girdiği işlemi kapsamaktadır. Formların numaraları
işlemin öğelere ayrılması bölümünde verildiği şekliyle numaralandırılmıştır. Çalışmada
kırk bir (41) tane iş analiz formu bulunmasına rağmen her formda birden fazla parçanın
işlenişi yer almaktadır. Zaman etüdü çalışması iş akış sırasına göre yapıldığı ve
öğelerine ayrıldığı için, bir formda işlemi biten bir parça başka bir formda da başka
işlemden geçebildiğinden, formlarda iş elemanlarında kullanılan ayrım noktaları;
“Başlangıç Noktası” ve “Bitiş Noktası” diye adlandırılmıştır.
Bu bölümde verilen değerler, standart zaman değerleridir. Ölçülen zamanlara
performans derecelendirmesi yapılmamış ve paylar eklenerek her öğe için standart
zamanlar hesaplanmıştır. Standart zaman tespitindeki amaçlardan biriside işletmede fiili
kapasiteyi belirlemektir. Çizelge 5.1’ de verilen zamanlara göre bu firmada pistonlu,
çekilir tip, 14 sıralı bir kombine tahıl ekim makinasının imalatı için hesaplanan toplam
standart zaman 31 Saat 23 dakika 47 saniyedir.
113026,91 saniye = 31 Saat 23 dakika 47 saniye
İmalat işleminin öğelere ayrılmasında 7 ana gruptan faydalanılmıştır. Bu gruplar Bölüm
3.1’ de ki tahıl ekim makinası üzerinde bulunması gereken temel parçalar sıralamasına
göre yapılmıştır. Çizelge 5.1’ de her basamağın hangi gruba bağlı olduğu a,b,c,...
harfleri ile belirtilmiştir.
a- Tohum ve gübre sandığı
b- Ekici düzenler
c- Tohum ve gübre boruları
d- Gömücü ayaklar
e- Hareket iletim düzenleri
f- Çatı ve tekerlekler
g- Boya işlemi
Çizelge 5.1 İşlemin öğelerine göre bulunan standart zamanlar
1- Şase f 3711,168 Saniye
2- Tohum ve Gübre Kutuları Dörtköşe Mili b 1304,345 Saniye
3- Gübre Kutuları b 2169,72 Saniye
4- Gübre Sandığı a 1521,248 Saniye
5- Tohum Kutuları b 4708,76 Saniye
6- Tohum Sandığı a 2901,498 Saniye
7- Şase Dayamalıkları a 2838,024 Saniye
8- Tutmalıklar a 157,2 Saniye
9- Sandık Kapakları a 398,868 Saniye
10- Sandıkların Şaseye Montajı a 2185,19 Saniye
11- Poyra ve Kapağı e 2042,88 Saniye
12- Poyra Dişlisi e 1153,376 Saniye
13- Aks Mili e 3745,28 Saniye
14- Göbek Saplamaları d 5270,832 Saniye
15- Disk Göbeği d 2777,6 Saniye
16- Gömücü Diskin Toplanması d 4089,344 Saniye
17- Disk Kolları d 10362,68 Saniye
18- Disk Kürekleri d 1740,48 Saniye
19- Gömücü Ayağın Birleştirilmesi d 5874,82 Saniye
20- Baskı Çubukları d 4032,504 Saniye
21- Baskı Çubuğu Çatalı d 1428 Saniye
22- Gömücü Ayak Hareket Mili d 1248 Saniye
23- Gömücü Ayak Baskı Düzeneği d 2822,96 Saniye
24- Ekim Derinliği Ayar Kolu d 2069,82 Saniye
25- Çelik Emniyet Dişlisi e 4597,84 Saniye
26- Kavrama Hilali e 1874,276 Saniye
Çizelge 5.1 İşlemin öğelerine göre bulunan standart zamanlar (devam)
27- Gübre Ekici Düzen Hareket Dişlisi e 635,44 Saniye
28- Tohum Ekici Düzen Hareket Dişlisi ve Yatağı e 2541,712 Saniye
29- Yaprak Dişli e 714,42 Saniye
30- Poyra Dişlisi İletim Zinciri e 723,32 Saniye
31- Çeki Oku f 2344,032 Saniye
32- Gübre Normu Ayar Kolu b 2225,88 Saniye
33- Tohum Ekim Normu ayar Kolu b 2221,02 Saniye
34- Tekerlekler f 1762,56 Saniye
35- Çizi Kapatıcı Zincir f 1535,168 Saniye
36- Basamak f 1138,5 Saniye
37- Boyanma İşlemi g 13687,71 Saniye
38- Toz Sacı e 1834,728 Saniye
39- Piston Hortumları g 747,912 Saniye
40- Plastik Tutmalıklar g 1185,096 Saniye
41- Tohum Gübre Boruları c 2702,7 Saniye
Toplam Standart Zaman : a+b+c+d+e+f+g 113026,9 Saniye
Elde edilen bulguları Çizelge 5.1’ de ve Çizelge 5.2’ de özetlenmiştir. Çizelgeden elde
edilecek sonuçlar şunlardır:
1- Gübre ve tohum sandığı, kapakları, şase dayamalıkları, tutmalıkları ve şaseye
montajları ana grubunda toplam standart zaman, 166,7 dakika olmuştur. Bu değerin
toplam standart zaman içindeki payı 9 %’ dur.
2- Ekici düzen ana grubunun öğeleri olan, tohum ve gübre kutularının ve
dörtköşelerinin imalatı için geçen standart zaman, 210,5 dakikadır. Bu değerin toplam
standart zaman içindeki payı 11 %’ dir.
3- Tohum ve gübre boruları plastik şekliyle firma dışında üretilmesi nedeniyle sadece
montajı için standart zaman , 45 dakika kadardır. Bu değerin toplam standart zaman
içindeki payı sadece 2 %’ dir.
4- Gömücü ayaklar ana başlığı altında ise, göbek ve saplaması, disk, kürekler, kollar,
baskı çubukları gibi birçok parçanın ölçümleri yer almaktadır. Buna göre gömücü
ayaklar için hesaplanan standart zaman, 695,3 dakikadır. Bu değerin toplam standart
zaman içindeki payı 37 %’ dir.
5- Hareket iletim düzenlerinde kullanılan döküm dişlilerin işlenmesi ve montajı için
hesaplanan standart zaman, 331,5 dakikadır. Bu değerin toplam standart zaman içindeki
payı 18 %’ dir.
6- Çatıyı oluşturan şase, çeki oku, basamak ve tekerleklerin imalatı için hesaplanan
standart zaman, 174,9 dakikadır. Bu değerin toplam standart zaman içindeki payı 9 %’
dur.
7- Boya işlemi ve sonrasında plastik parçaların montajı için hesaplanan standart zaman,
260,4 dakikadır. Bu değerin toplam standart zaman içindeki payı 14 %’ tür.
Bulgulara göre yapılan çalışmada % 37’ lik oran ile en fazla süre gömücü ayakların
üretilmesi için harcanmaktadır. Bu üretim safhasında yapılacak iyileştirmeler toplam
sürenin azaltılabilmesinde etkili olacaklardır. Yeni makine alımı, daha fazla işçi
çalıştırılması gibi öneriler zamanın kısaltılması için etkili olabilecektir.
Tohum ve gübre borularının plastik kullanılması ise % 2 oranı ile zamandan tasarruf
sağlanıldığını göstermektedir. Plastik boru kullanımında bakım masrafının düşük
olması, maliyetin aşağıya çekilmesi gibi avantajların yanında doğaya verdiği zarar da
göz önünde bulundurulmalıdır.
Çizelge 5.2 Akış gruplarına göre toplam zamanlar ve oranları
Akış Grupları Saniye Dakika
Toplama Oranı
a- Tohum ve gübre sandığı 10002 166,7 % 9
b- Ekici düzenler 12629,7 210,495 % 11 c- Tohum ve gübre boruları 2702,7 45,045 % 2 d- Gömücü ayaklar
41717 695,284 % 37 e- Hareket iletim düzenleri 19863,3 331,055 % 18 f- Çatı ve tekerlekler 10491,4 174,857 % 9 g- Boya işlemi
15620,7 260,345 % 14
Toplam Standart Zaman: 113026,9 Saniye
1883,8 Dakika % 100
5.1 Sonuçların Karşılaştırılması
Bu çalışmada elde edilen sonuçlar, aynı iş kolunda daha önceden yapılmış bir zaman
etüdü çalışmasının olmamasından dolayı iş öğeleri bakımından değerlendirilmeye
alınacaktır. Çalışmadan elde edilen sonuçların ileride yapılacak zaman etüdü
çalışmalarına kaynak olacağı umulmaktadır.
Önceden yapılmış birkaç zaman etüdü çalışmasına bakacak olursak sapdöver harman
makinası üretiminde yapılan bir iş etüdü çalışmasında hareket iletim düzeninin toplam
süre içinde ki payı % 19,71 dir. Ekim makinası için yaptığımız bu çalışmada ise bu süre
331 dakika ile % 18 lik bir paya sahiptir (Yalçınkaya 1997).
Sapdöver harman makinası üretiminde, boyama işlemi için toplam zaman ise 256
dakika olarak verilmiştir, çizelge 5.2 den görüleceği üzere ekim makinasında boyama
için geçen zaman ise 260,4 dakika olarak hesaplanmıştır (Yalçınkaya 1997).
Şase, çeki oku, destek ayakları ve akslar gibi sapdöver harman makinasının destek
organlarının imalatında toplam zaman 236,2 dakika iken bu tez çalışmasında
hesaplanan değer 175 dakika kadar olmuştur (Yalçınkaya 1997).
Tarım arabası için yapılan bir standart zaman tespiti çalışmasında ise poyranın
işlenmesine ilişkin sürelerin toplamı 31 dakika olarak hesaplanmıştır. Çizelge 5.1’ den
görüleceği üzere tahıl ekim makinasında poyra ve kapağı için hesaplanan standart
zaman ise 34,4 dakikadır (Aksoylu 1988).
Makine imalat sektöründe tezgahlar giderek modernleşmekte ve teknolojisi giderek
artmaktadır. Eskiden kalma usuller yerine çağdaş tekniklerin benimsenmesi işletmede
verimin de yükselmesine, maliyetin düşmesine yardımcı olacaktır. İşletmeler serbest
piyasa koşullarında, karlılıklarını koruyabilmeleri için maliyeti düşürmek için
uğraşmalıdırlar. Dış pazarlara açılabilmenin bir şartı da budur. Yapılan zaman etüdü
çalışmaları, yeni yatırım yapılmaksızın iş akışında ki aksaklıkların nerelerde olduğunu
gözler önüne serecektir.
Standart zamanların karşılaştırılabilmesi ve değerlendirmenin yapılabilmesi amacı ile
zaman etüdü çalışmalarının daha çok yapılması ve patronların bu konuya daha hassas
yaklaşmaları gerekmektedir.
KAYNAKLAR
Akal, Z. 1981. İş Etüdü, MPM Yayınları , No. 29, 460 s.
Aksoylu, F. 1988. Talaşlı İmalatta Standart zamanların Tespiti ve Bir Uygulama.
Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir
Anonim. 2004. İş Etüdü (Çev. Z. AKAL), MPM Yayınları No: 29, 6. Basım, 414 S.
Ankara
Aşıcı, Ö. 1966. İşletmelerde Zaman Faktörü, Ege Üniversitesi Yayını, No.47 , 91 s.
İzmir
Barnes, M. 1968. Motion and Time Study, New York, John Wiley and Sons, Inc.
Dursun, İ.G. ve Erol, M.A. 1998. Ekim, Bakım ve Gübreleme Makinaları. Ankara
Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın No: 1499, 271s. Ankara
Gerdan, N. 1998. Çay İşleme Fabrikalarında Zaman Etüdü. Yükse Lisans Tezi, Ankara
Gökçebay, B. 1986. Tarım Makinaları 1. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın
No: 979. 395 s. Ankara
İngiliz Standartları Sözlüğü (B.S. Glossary). London, 1969.
Kobu, B. 1996. Üretim Yönetimi, İstanbul Üniversitesi, Yayın No.01, 607 s. İstanbul
Kutluada, M. 1973. İşletmelerde Prodüktivite Rantabilite İlişkileri, İstanbul Reklam
Yayını, 68 s. İstanbul
Kurt, M. 1988, Uygulamalı İş Etüdü Seminer Notları, 92 s.
Öz-Alp, Ş. 1977. Hareket ve Zaman Etüdü. Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler
Akademisi Yayın No: 184/115, 123s,
Raymond M. 1975. Production and Operations Management, New York and London,
McGraw-HiII, 3rd. ed., s.516-517
Sağın, S. , Sens, W. 1987. Sanayide Verimlilik ve İş Etüdü, Makine Mühendis Dergisi
C.28, S.325
Şen, A. 2001. Şeker Fabrikasında Zaman Etüdü. Yüksek Lisans Tezi, Ankara
Tunalıgil, B.G. ve Eker, B. 1987. Tarımsal Mekanizasyonda Sistem Analizi. Ziraat
Fakültesi Yayın No: 1090. 140 s. Ankara
Ünal, H. 1998. Yem Fabrikalarında Zaman Etüdü. Yükse Lisans Tezi, Ankara
Yalçınkaya, S. 1997. Sapdöver harman makinası üretiminde iş akış diyagramına göre iş
etüdü. Yüksek Lisans Tezi, Ankara
ÖZGEÇMİŞ
Adı Soyadı : Osman Okay GÜMÜŞAY
Doğum Yeri : Ankara
Doğum Tarihi : 19/ 06/ 1980
Medeni Hali : Bekar
Yabancı Dili : İngilizce
Eğitim Durumu
Lise : Yıldırım Beyazıt Anadolu Lisesi (1998)
Lisans : Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü
(2003)
Yüksek Lisans: Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Makinaları
Anabilim Dalı (Eylül 2003 – Şubat 2007)
Çalıştığı Kurumlar ve Yıl
Alpha İDF İç ve Dış Tic. A.Ş. (Nisan 2005 - Ekim 2006)
Bozkurt Tarım Makinaları. Ltd. Şti. (Temmuz2004 - Ocak2005)
EKLER
EK 1 Kombine Tahıl Ekim Makinası, Otomatikli Çekilir Tip
EK 2 İş Analiz Formu
EK 3 Akış Dilimi ve Ölçme Noktası
EK 4 Zaman Ölçüm Formu
EK 5 Şase
EK 6 Tohum ve Gübre Kutuları Dörtköşe Mili
EK 7 Gübre Kutuları
EK 8 Gübre Sandığı
EK 9 Tohum Kutuları
EK 10 Tohum Sandığı
EK 11 Şase Dayamalıkları
EK 12 Tutmalıklar
EK 13 Sandık Kapakları
EK 14 Sandıkların Şaseye Montajı
EK 15 Poyra ve Kapağı
EK 16 Poyra Dişlisi
EK 17 Aks Mili
EK 18 Göbek Saplamaları
EK 19 Disk Göbeği
EK 20 Gömücü Diskin Toplanması
EK 21 Disk Kolları
EK 22 Disk Kürekleri
EK 23 Gömücü Ayağın Birleştirilmesi
EK 24 Baskı Çubukları
EK 25 Baskı Çubuğu Çatalı
EK 26 Gömücü Ayak Hareket Mili
EK 27 Gömücü Ayak Baskı Düzeneği
EK 28 Ekim Derinliği Ayar Kolu
EK 29 Çelik Emniyet Dişlisi
EK 30 Kavrama Hilali
EK 31 Gübre Ekici Düzen Hareket Dişlisi
EK 32 Tohum Ekici Düzen Hareket Dişlisi ve Yatağı
EK 33 Yaprak Dişli
EK 34 Poyra Dişlisi İletim Zinciri
EK 35 Çeki Oku
EK 36 Gübre Normu Ayar Kolu
EK 37 Ekim Normu Ayar Kolu
EK 38 Tekerlekler
EK 39 Çizi Kapatıcı Zincir
EK 40 Basamak
EK 41 Boyanma İşlemi
EK 42 Toz Sacı
EK 43 Piston Hortumları
EK 44 Plastik Tutmalıklar
EK 45 Tohum Gübre Boruları
EK 1 Kombine Tahıl Ekim Makinası, Otomatikli Çekilir Tip
1 Gübre Sandığı 10 Otomatik Kaldırma Düzeni Kolları 2 Tohum Sandığı 11 Ekim Normu Ayar Kolu 3 Hareket İletim Düzeni 12 Ekim Normu ayar Skalası 4 Zincir Muhafazası 13 Gömücü Ayaklar 5 Gömücü Ayak Baskı Kolları 14 Çeki Oku 6 Tohum Boruları 15 Tekerlekler 7 Tohum Kutuları Otomatikli Çekilir Tip Kombine Tahıl
Ekim Makinası (mibzer) Parçaları
8 Ekim Derinliği Ayar Kolu 9 Otomatik Kaldırma Düzeni
EK 2 İş Analiz Formu
İŞ ANALİZ FORMU
ÜRÜN KODU:
BÖLÜM:
ÜRÜN ADI:
ALT BÖLÜM:
İŞLEM NO:
FORM NO:
İŞLEM ADI:
SAYFA NO:
METOD(İŞ ELEMANLARI VE AYRIM NOKTALARI)
İŞ ELEMANLARI:
SEYREK ELEMANLAR:
MALZEME VE GİRDİLER:
ANALİZİ YAPAN:
Ek 3 Akış Dilimi ve Ölçme Noktası
Kayıt No: Sayfa No:
NO AKIŞ DİLİMİ VE
Ölç. No :
1 2 3 4 5 ∑ L / n
_ L _ _
t = L * t * 100
Zaman Türü
ÖLÇME NOKTASI ∑ t / n
_ t
A:
100 1
0,00 sn L 100 100 100 100 100
t 0,00 0,00
B:
100 1
0,00 sn L 100 100 100 100 100
t 0,00 0,00
C:
100 1
0,00 sn L 100 100 100 100 100
t 0,00 0,00
D:
100 1
0,00 sn L 100 100 100 100 100
t 0,00 0,00
E:
100 1
0,00 sn L 100 100 100 100 100
t 0,00 0,00
F:
100 1
0,00 sn L 100 100 100 100 100
t 0,00 0,00
TOPLAM 0,00 sn
EK 4 Zaman Ölçüm Formu
ZAMAN ÖLÇÜMÜ FORMU KAYIT NO
SAYFA
YAPILACAK İŞ:
ATÖLYE :
SİPARİŞ NO: SİPARİŞ MİKTARI:
ÖLÇÜM TARİHİ : BAŞLAMA SAATİ
ÖLÇÜM SÜRESİ: BİTİŞ SAATİ :
PARÇANIN GELİŞİ:
ÇALIŞAN İŞÇİ:
İŞÇİNİN TECRÜBESİ:
KULLANILAN ALETİN TİPİ ÖZELLİĞİ:
ÇALIŞILAN ORTAM KOŞULLARI:
YAPILACAK İŞİN KALİTE DÜZEYİ:
ÖLÇÜLEN NORMAL ZAMAN: 0 Saniye VERİLECEK PAYLAR:
KİŞİSEL İHTİYAÇ PAYI % BEDENİ ÇABASI % DÜŞÜNME ÇABASI % DURUŞ POZİSYONU % GÜRÜLTÜ % GÖZ YORGUNLUĞU % ÇEVRE ŞARTLARI % DİNLENME % HAZIRLAMA PAYI %
ARIZİ PAYLAR % TOPLAM PAYLAR 0% Saniye
STANDART ZAMAN : ÖLÇÜLEN NORMAL ZAMAN+TOPLAM PAYLAR
STANDART ZAMAN: 0 Saniye
HAZIRLAYAN:
ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
TAHIL EKİM MAKİNASI İMALATINDA
ZAMAN ETÜDÜ
Osman Okay GÜMÜŞAY
Ankara Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü
Tarım Makinaları Anabilim Dalı
Danışman: Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR
Mevcut tesis ve işgücünden faydalanarak gerçekleştirilen bu çalışma da, ekim makinası
imalatı yapan bir işletmede zaman etüdü çalışması yapılmıştır.
İş etüdü, işletmede verimliliği arttırmak ve gelişme olanağı sağlayabilmek amacı ile
belli bir olayı, ekonomi ve etkenlik açısından, etkileyen tüm kaynak ve etmenleri
dizgesel olarak araştırır ve insan çalışmasını geniş kapsamı ile inceler. İş etüdü, metot
etüdü ve iş ölçme teknikleri için kullanılan bir terimdir. İş ölçmede kullanılan
tekniklerden birisi ise zaman etüdüdür. Bu çalışmada iş ölçme tekniklerinden zaman
etüdünün özelliklerine değinilmiştir. Zaman etüdü çalışmasında kullanılan formlar ve
araçlarla ilgili örnekler verilmiş ve zaman etüdünün aşamaları hakkında genel bilgiler
verilmiştir.
Zaman etüdü çalışmalarına dayanarak yapılan bu çalışma sonucunda, ekim makinası
imalatı yapan işletmede standart zamanlar bulunmuş, bulunan değerler benzer
çalışmalarla karşılaştırılmıştır.
2006, 189 Sayfa
Anahtar Kelimeler: Zaman etüdü, iş ölçümü, standart zaman, iş etüdü, ekim makinası,
iş akış diyagramı, tahıl ekim makinası
ABSTRACT
Master Thesis
TIME ANALYSIS IN SOWING MACHINE PRODUCTION
Osman Okay GÜMÜŞAY
Ankara University
Graduate School of Natural and Applied Sciences
Agriculture Machinery Department
Supervisor: Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR
In this study, time analysıs method applied at a company which products sowing
machine, profit from present foundation and productive power
This branch of science in a company, to increase productivity and progress specific
event in terms of economy and effectiveness, affect all source and factors studies
systematic and generically studies about human working. Work study is a term, used for
method study and work measuring technics. One of the technicals used for work
measuring is time analysis. In this study, touch on specialities of time analysis one of
work analysis technics. Some examples had been given about the forms and tools, used
in time analysis study and general informations about stages of time analysis. Also
some informations had given about sowing and sowing machines terms.
Help of made time analysis studies, has given the calculated standart times in the end of
time analysis study at company, products sowing machines. Calculated values
compared to standart time values in similar studies.
2006, 189 Pages
Key Words: Time study, time analysis, work measuring, standart time, work analysis,
work flow chart, sowing machine
EK 37 Ekim Normu ayar Kolu
Parça İmalat
Ekim Normu Ayar Kolları Kaynak Atölyesi
33
Ekim normu ayar kollarının imalatı 1
İŞ ELEMANLARI:
A: Ekim normu ayar kolu sacının ve lamasının taşınması-2 taneBaşlangıç Noktası: Parçaların depodan alınmasıBitiş Noktası: Parçaların matkap tezgahına bırakılması
B: Lamanın ve sacların delinmesiKullanılan Alet: Matkap tezgahıBitiş Noktası: delinen parçanın kaynak tezgahına bırakılması
C: Şase bağlantı sacının lamaya kaynatılması-2 taneKullanılan Alet: Elektrik kaynağıBitiş Noktası: Ekim normu ayar kolunun son montaj hattına bırakılması
D: Ekim normu ayar kolunun tohum ekici düzen miline ve şaseye civatalanması-2 taneBitiş Noktası: Somunların sıkılması
E: Ayar tablasına sac skalanın puntalanması-2 taneKullanılan Alet: El puntasıBaşlangıç Noktası: Tablanın ve skalanın döküm deposundan alınmasıBitiş Noktası: Ayar skalasının Son montaj hattına bırakılması
F: Ekim normu ayar tablasının şaseye civatalanması-2 taneBitiş Noktası: Ayar tablası somunlarının sıkılması
SEYREK ELEMANLAR:Matkap ucunun değiştirilmesiKaynak elektrodunun değiştirilmesi
MALZEME VE GİRDİLER:Ayar kolu-40x5 lama hazırAyar skalası-sac hazırAyar tablası-döküm hazırKol bağlantı sacı-hazır
ANALİZİ YAPAN: Osman Okay GÜMÜŞAY
FORM NO:
SAYFA NO:
İŞ ANALİZ FORMU
METOD(İŞ ELEMANLARI VE AYRIM NOKTALARI)
BÖLÜM:
ALT BÖLÜM:
ÜRÜN KODU:
ÜRÜN ADI:
İŞLEM NO:
İŞLEM ADI:
163