Munere clamoris fit Marcos imaga leonis

Tera de San Marc Foglio de divulgazione storica, linguistica e culturale

sulla Lombardia Orientale ex Veneta e la Repubblica de Venezia.

Versjú dai tèst an djalèt cremàsc da cità

Aministrasjú e burocrasíą venesjana an teraférma Le istitüsjú centràį per al cuntròl dala teraférma II part (là ga va dré ala prima part püblicada ansöl n. 1 dai fòį)

An chèsta secunda part dal articol lé sa pòrta avanti le valütasjú relative ai carater stòric dal urganixmo statàl venesjà con riferimént al sò divèrs strütüràs andal curs dai sécuį, ala sòą dimensjú fata da elemént divèrs dal punto da vésta ecunòmic e teriturjàl, e al particulàr caxo dala Lumbardíą Urjentàl.

Al cumparí da Venésja andal mund pulitic italjà e eürupéǫ àl vedé ansöle prime la custitüsjú dal Dogado, pò la ǧunta dal “stato da mar” e pò amò la furmasjú dal “stato da tèra”. La Repűblica da Venésja là acyisté pasín pasèto al sò “stato da tèra” andal curs dal Trexént e, suratőt, andal curs dai prim déx àn dal Cyatre-cént. An prensépe Trevíx e la Marca, pò Veruna, Vicénsa, al Feltrí, Belű, al Cadúr, Pàduva, part dal Puléxine, e ‘l Friųli céntre-ucidentàl, e ‘n fi Bèrghem, Brèsa e Créma. Lé ga sarà – andal curs dal sècol e al prensépe dal Ciŋcént – dale altre pécule cuŋcyiste cumè Cremuna e Gurisja an sègyet pò pèrse, ma i teritòre numinàd į resterà al nűcleǫ fundamentàl dal “stato da tèra” venesjà anfines al 1797, čuè anfines ala destitüsjú dala

Serenísima. Cyan’ la Repűblica là rivé al acyést dal “stato da tèra”, là

gh’iva xamó ale spale ana stòrja seculàr. Andal curs dai sécuį ansöle íxule da riàlt àl s’éra xvilüpàd al nűcleǫ metrupulità dala cità da Venésja sebé che àl sa dixe, secúnd ana legènda, che Venésja là nasé al 25 da Mars dal 421 d.C.. Al Dogado àl cumincé a furmàs per agregasjú dale areę da còsta dale lagűne dal Adriatic setentrjunàl tra Chjòǧa, Marà e Grado. A chèst urganixmo da putére là s’éra ǧunta andal prensépe dal Düxént – e an particulàr dala cuŋcyista da Custantinòpuli aveǧnida al 17 da Lőį dal 1203 – chél’altra cunsisténsa teriturjàl che l’éra stata dexiǧnada cumè “stato da mar”. Chèst però àl creé mią an impér culunjàl ma an sistéma da baxi che lé iŋclüdiva íxule e còste dala Moréą (Pelupunéxo), íxule dal

arcipélago dal Egéǫ, lóg da còsta dal Levànt mediteraneǫ anfines ai strèt dai Dardanèli e al mar da Màrmara, tòc da Custantinòpuli, la granda íxula da Candja (Créta), tòc dale còste dal’Istrja, dala Dalmasja e dal’Albaníą, le íxule dal Jònjo e l’íxula da Cipro. Al “stato da mar” l’éra an sistéma da baxi andai fundamént an funsjú da cuvertűra lugística, pulítica e militàr da chéla che là fű per sécuį l’impréxa fundamentàl per la custrüsjú e ‘l mantenimént dala puténsa venesjana e čuè l’atività ecunòmica, mercantíl e marítima. Àl fű mią an impér e àl fű mią ǧnaŋche ana integrasjú urgànica an cunfrúnt al uriginare nűcleǫ dal stàt dal Dogado: là fű ana entità ǧunta, “stato da mar” apunto. I tanti lóg į fű acyistàd an témp divèrs e con mudalità divèrse.

Col prensépe dal Trexént ‘l isé articulàd sistéma da aministrasjú pulítica da stamp cümünàl àl s’éra seràd. L’uperasjú da “serada” dal Maǧúr Cunsiǧlo là gh’iva metíd al putére pulitic andale ma’ d’an cèrt ma gran’ cumè nőmer da faméę. Da chél mumént dóma i mémbri mascj da chéle faméę e i sò disendént į g’avé al dirito/duvér – rivàd a ana cèrta età – da sentàs a véta andal Maǧúr Cunsiǧlo e ès elèt, a rutasjú, andala fraca da magistradűre pulítiche e aministrative dala Repűblica. Al còrp suvrà venesjà ‘l éra diventàd an urganixmo ereditare e ‘l putére pulitic ‘l éra diventàd la prerugativa, la prufesjú, dai mémbri da chél còrp. Mią dóma, ma andal mumént che le faméę dala “serada” lé cjapava an esclüxiva la funsjú pulítica, lé s’éra surapő aųtoidentificade cumè faméę nòbile, čuè cumè nubiltà venesjana. Ana nubiltà anurmàl an cunfrúnt ale altre nubiltà, sięs perchè là cjapava mią i sò tituį da investidűre da putéri al da sura da lé, sięs perchè – sóta al prufíl sučàl e almàŋc anfines al Ciŋcént – là fű ana nubiltà da sòlet cumpunida da uperadúr mercantíį e maritim, ana nubiltà čuè da “burghéx” dale vólte con vixine raíx pupulàr. Chél che tant e tant àlvocór sotulineà àl è che an tal còrp suvrà àl fű espresjú dala cità da Venésja, dala sula cità da Venésja. A òǧne mód àl fű però a partí da chèst sècol che da cümű medjevàl Venésja là cumincé a cjapà la furma d’ana Siǧnuríą cyarčada da strütűre repüblicane cundüxide apunto d’an cléro nubiljàr da estrasjú mercantíl.

Andal Cyatre-cént là cumincé la custrüsjú dal “stato da tèra” con l’esperjénsa dale mudalità da gestjú dai lóg dal “stato da mar”. Manemà che‘l sa acyisté al Vènet, al Friųli e la Lumbardíą Urjentàl, àl fű abastansa natüràl per i guvernànt venesjà duprà e adatà le culaųdade mudalità dal “stato da tèra” andal guvèrno dai nóv teritòre. La rexú da chèst là sta mią dóma andala sòą semplicità e praticità ma aŋche e suratőt per al fat che la furmasjú dal “stato da tèra” là aveǧné dòpo che a Venésja į éra

Foglio associato al sito internet http://www.teradesanmarc.altervista.org

Numero 5 24 novembre 2017

La Pòrta Sant Agustí andal gir dale műre vènete de Bèrghem Alta.

Tera de San Marc Nőmer 5 – al 24 de Nuvémbre dal 2017

2

stat perfezjunàd impurtànt urganixmi istitüsjunàį ch’į gh’iva dat furma ala sòą custitüsjú e ale sòę istitüsjú pulítiche. Al cléro dirigént venesjà àl gh’iva mią isé nüsőna intensjú e interès a fà ana ristrütürasjú o a ana rifundasjú dal stàt per dà spase andal guvèrno centràl a raprexentanse dai teritòre. Gh’éra mią isé la necesità da turnà a discűt ‘l impjànt dai òrgheǧn statàį e dal’aministrasjú burocràtica, àl sarès bastàd exercità al duminjo con i stès métodi adotàd per i teritòre dal “stato da mar”.

I acyést dai teritòre vènet e lumbàrd į aveǧné andan mumént stòric che‘l vediva la süperjurità an Italja da stàt reǧunàį (Milà, Nàpuli, Firènse, Róma, Venésja) ch’į cercava da utèǧn, aŋche con ustinasjú, dixèǧn da egemuníą, ma là ga maŋcava a tőtį ana reàl pruspetiva da fàs stàt da ünjú a livèl italjà. Àl maŋcava al “préncep”, secúnd al pensér da Machjavèli; àl maŋcava al nűcleǫ dal stàt con carater putensjàį a generà an xvilűp da sòrta “mudèrno”, an stàt a pruspetiva “nasjunàl” italjana o nord-italjana. Andan cèrt séns i stàt reǧunàį dal Rinasimént dala peníxula į éra xamó rivàd al masim dal sò xvilűp pusibel e ‘l culp finàl ale sòę ambisjú àl rivé dal estèrne con la diséxa an cap dai impér da là dale Alpi cyan’ che là cumincé la gyèra da Cambray. Aŋche la Serenísima là sübé al cuntracúlp – e aŋche püsé da tőte le altre an prensépe – e tant e tant sénsa pudí turnà a viga amò andai sécuį dòpo la spinta a prevalí. Ma prubabilmént an reąltà Venésja là gh’iva méno rexú stòriche dai altre per xlargàs ansöla teraférma perchè difati là xugava amò di partide decixive, ecunòmiche prima da tőt, an setúr èstra italjà e la sòą partida pulítica andala peníxula l’éra interdipendént con chéla che là seįtava a sustèǧn andal Mediteraneǫ. Aŋche chèste sitÿasjú, dóca, lé favuré mią dale spinte particulàr ala rifundasjú dal stàt.

A òǧne mód Venésja là sa pruponé mią al prubléma da “ripensàs”, čuè da turnà a pensà ala sòą custitüsjú, la sòą strütürasjú statàl, an relasjú ai nóv teritòre che là gh’iva cuŋcyistàd o che là ‘ndava a cuŋcyistà andal curs dal Cyatre-cént e ai prensépe dal Ciŋcént. Surapő i teritòre che la Serenísima manemà là acyisté an Italja į gh’iva òǧne ű’ ana sò strütűra stòrica-statàl e stòrica-civíl, réca da specificità e daspès fòrta an séns pulitic. Venésja dóca là g’avé da – amò püsé che con al “stato da mar” – fà pati, rispetà statűt e aministrasjú lucàį, e là g’avé da fà cuŋcurénsa an cuncesjú a dai altre aspirànt al’egemuníą cumè per exémpe al Dücàt da Milà. Venésja – aŋche cumè ülterjúr seǧnàl da indipendénsa – là gh’iva elaburàd an témp an jus

proprium, chél che‘l è cjamàd “dirito vèneto”. Con chél là ricunosiva mią al dirito cümű (romà-imperjàl) cumè fónte, là ricunosiva mią l’aųturità dai ǧüristi e là gh’iva mią dai ǧődex da prufesjú; a gestí la ǧüstisja andai tribünàį venesjà àl gh’éra al persunàl pulitic stès, į gh’éra i nòbiį ch’į veǧniva elegíd an manéra pruvixòrja a fà da ǧődex cumè į veǧniva elegíd an manéra pruvixòrja an cyalsíęs altra magistradűra. A Venésja la ǧüstisja l’éra an fundamentàl elemént da identità dal stàt ma la Serenísima là ga là fé mią a impuní ale cità e ai teritòre sugèt al sò dirito, le sòę manére da aministrà la ǧüstisja. Le cità e i paéx dal “stato da tèra” į seįté a duprà i ǧüristi e i ǧődex da prufesjú. An cèrte xòne, an cèrta mixűra lé seįté a funsjunà le ǧürixdisjú feüdàį. Al tőt àl veǧniva an caxo gestíd con manuvre e presjú venesjane per ví al cuntròl dale sitÿasjú püsé decixive e delicade: prexénsa dai retúr e dai sò espèrt andai tribünàį; ‘avucasjú’ da mią póchi prucès medjante la delegasjú dal “rito” (čuè la culucasjú dai prucès stès andale prucedűre e andai mód venesjà da gestí la ǧüstisja); là risèrva a Venésja dai gradi da apèl e altre amò. Con chèsti exémpe s’vól mèt an evidénsa cyant póc ünificànt là pudé ès la duminasjú venesjana. Surapő, cyan’ sóta al dogado da Andréą Griti aturne ai àn Trénta dal Ciŋcént, àl sa pensé a ana cyac ünificasjú dai mòduli dal’aministrasjú dala ǧüstisja an tőt al stàt, àl sa pensé mią da cundüxí ana tal rifurma ansöla baxe dal’impuxisjú a tőtį dal “dirito vèneto” però ansöla baxe dal’acetasjú da banda dala Serenísima da tanti mòduli fundamentàį (dirito cümű iŋclüdíd) dal’aministrasjú dala ǧüstisja specific dai teritòre sugèt. La rifurma però là

pasé mią sicóme che chèst gèner da cuntenűd į g’avrès pudíd cambjà tőta l’uriginarja custitüsjú venesjana. Dóca a livèl pulitic al cunservaturixmo custitüsjunàl àl raprexenté la lineą custante dala pulítica venesjana.

An űltema síntexi, s’pól dí che la Serenísima là duvé limitàs a ana sfilsa da cuntratasjú dai sò rapúrt con i lóg manemà ǧuntàd ala Repűblica. Cuntratasjú al mumént dale dedisjú, ricuntratasjú perjòdiche, ricunférme, revixjú, dale vólte dirète e dale altre vólte medjante chéle figűre da medjatúr che dal punto da vésta istitüsjunàl lé éra dópje, čuè i Retúr; ma andale cità e paéx àl ocorerès ǧuntà aŋche i “tràmiti” furmàd dai alt espunént clericàį che daspès į éra mią altre che mémbri dale faméę dal’areą da putére venesjana. A vardà bé àl fű cyaxe ana sfilsa da rapúrt a carater bilateràl tra Venésja e òǧne lóg dal “stato da mar” e dal “stato da tèra”. Sóta chèst prufíl al stàt vènet àl fű ana sòrta da puzzle fat d’ana fraca da sitÿasjú aministrative aŋche tant divèrse tra da lure e gestide atravèrs nümerúx canàį da cumünicasjú tra la cità lagünàr e la periferíą e aŋche al cuntrare. Natüralmént la suvranità e ‘l putére decixjunàl, pulitic e ecunòmic į éra ampjantàd a Venésja andale ma’ d’an cléro dirigént dóma venesjà.

Ana sitÿasjú difícila, xlargada, persistént, andal Vènet e fórse amò püsé andal Bresà, andal Bergamàsc e andal Cremàsc, l’éra chéla dala cunflitÿalità tra cità e teritòre, tra le cità e le campaǧne e le vaį da muntaǧna. Le cità lé tendiva a xlargà al sò duminjo pulitic e aministratív ansöi teritòre. Al mumént dale aŋcurpurasjú, la Serenísima là traté con le cità per

Al “Stato da Tèra” e part dal “Stato da Mar” dala Serenísima.

Ritràt del Dóxe Andréą Griti (1455-1538).

Tera de San Marc Nőmer 5 – al 24 de Nuvémbre dal 2017

3

prime, cèrt, ma là cuntraté aŋche con i teritòre. Là ricevé tőte le rivendicasjú da chèsti űltem ma ǧnaŋche là sa meté an lineą afàt coi ‘nterès dale cità. Là cunfermé ale cumünità dai priviléǧ anvéce dai altre į fű cuncedíd con al témp. Àl fű an cumpurtamént an tőt e per tőt pulitic: tratà con tőtį; dexdeǧnà mią nüsűn pusibel cunséns; cjapà al ról dala medjasjú; fàs mią dirèt ubjetív dai risentimént; ví cušénsa dala debulèsa dal pròpjo guvèrno centràl.

Stòrja dala I gyèra Mundjàl ansöl frunt urjentàl V part – L’entrada an gyèra dal’Italja

Al 23 da Maǧ dal 1915 l’Italja là dichjaré gyèra al’Aųstrja. Andala nòt tra ‘l 23 e ‘l 24 an grőp da duganér italjà į fé fóg cuntra dai suldàd aųstriąci ch’į tentava da brüxà al punt da lèǧn ansöl Judrjo ala periferíą da Cormòns vixí a Gurisja. Al tèrmen dal cunflít a fóg là sa cünté la prima vítima italjana dai 900 mila dai cyatre àn da gyèra che ‘l Papa Benedèt XV àl definé cumè “l’inutile strage” aŋche sa per i ideàį iredentisti e futuristi là fű mią, ansi andala sòą vixjú į vavrès pudíd ribàt che‘l fű “al sacréfese viturjúx”.

La mubilitasjú generàl là cumincé al 22 e secúnd i prugrami l’avrès duvíd dürà 23 dé ma là finé maį anfines al tèrmen dala gyèra. Cyatre lé éra le armade che lé cumpuniva ‘l exércit italjà. La Prima là gh’iva funsjú da risèrva e difensiva per la pjanűra vèneta e l’éra dispunida ső tőta la luŋghèsa dal cunfí meridjunàl dal Trentí, la Secúnda e la Tèrsa Armada lé gh’iva anvéce funsjú ufensiva con al ubjetív da sfundà al cunfí xluvé dal impér aųstriąco. La Cyarta Armada l’avrès anvéce duvíd circundà al grőp dai Dulumiti e penetrà andal Tiròlo meridjunàl (‘l atüàl Alt-Adex). Àl gh’éra pò an Còrp d’Armada an Carnja con funsjú ufensiva. An particulàr la III l’avrès duvíd rivà ala xvèlta ‘l Ixúns per furmà i avampòst andala pruspetiva da cuŋcyistà Munfalcú e Gurisja prima e Trièste dòpo.

Ma andal Maǧ dal ’15 al gròs dale trűpe (püsé d’an miljú da òm) į gh’iva amò da rivà ai frunt dale caxèrme dal Vènet e dal Friųli. La maŋcada reàl préxa da cušénsa dala sitÿasjú militàr da là dal frunt e la lentèsa dal muvimént dale trűpe e mèxi andal spustamént vèrs da chél andal méx da Maǧ, àl fű an erúr tàtico determinànt per al sègyet dala gyèra. Difati sa la màchina lugística l’avrès lavuràd andan’altra manéra ‘l exércit italjà ‘l vavrès pudíd sfundà séns’altre le lineę nemixe andan témp cűrt e cuŋcyistà i sò ubjetív an póchi méx sénsa sübí gròse pèrdite, perchè ‘l exércit aųstriąco ‘l éra mią stat aŋche lű metíd an fila a duvér e‘l sa truvava a òǧne mód an patòca inferjurità da nőmer. An pràtica andal prim méx da gyèra al frunt į gh’éra xa prexént 4 suldàd italjà per òǧne suldàd aųstriąco. L’Aųstrja là savé pareǧà ala xvèlta chèst dixvarjo an póc témp e scunǧürà ana desfada che là vavrès pudíd cambjà le sòrt dala gyèra an póchi méx.

Dal 24 da Maǧ là cumincé tőta ana sfilsa da manuvre lucàį da atàc ale pustasjú aųstriąche a diféxa da céntre ürbà xa trasfurmàd an cap trinceràd. Le pustasjú lé ucupava an gèner altűre, culine e dòs ch’į sa levava al da sura dai paéx. La sòą cuŋcyista là richjediva al atacànt da espunís al fóg d’artiǧleríą che‘l rivava dal alt andal sfòrs da traversà le nümeruxe lineę da fil spinàd e areę minade per pò, s’àl fős rivàd amò sa e salv ai sò pé, duvíliscalà e tacà bataja còrp a còrp con bumbe a ma’, bajunéte e curtèį. Ultre a chèst, ana vólta cuŋcyistàd, ‘l ubjetív àl gh’iva aŋche da ès manteǧníd e l’esperjénsa là dimustré che chèst àl aveǧniva mią sémpre. Ala luŋga l’insensada tàtica – che là sa duvarès mią definís ‘militàr’ – là sa pudé sintetixà con chèste paròle: eruixmo e sacrefése a ultransa; andala pràtica tènica però àl sa cjamava ‘atàc fruntàl’. Chèsta sémpe ma inevitàbila sitÿasjú tàtica là sa repliché aŋche ső granda scala andal curs da tőte le famuxe dudex bataje dal Ixúns che lé g’avé, cumè principàl teatre da gyèra – con al partí da nord e con al rivà a sud ső tőt al cunfí urjentàl – le lineę da crèsta dale muntaǧne a urjént dala val dal Ixúns e le altűre dal Cars. Munt Négre, Munt Mèrxli, altipjà dala Baįnsisa, Munt Cűc, Munt Sabutí, Munt Poggòra o Calvare, Munt Sant, Munt San’ Michél, į fű dai altre trést nóm, murtàį per centenér da miér da suldàd. Per al Capo da Stàt Maǧúr, al generàl Lüigi Cadurna, chél che‘l maŋcava andai sò inferjúr e andai suldàd ‘l éra al ǧőst “spéret ufensív” che da cuntinyo àl cercava andala fraca da ufičàį che‘l sustitüiva a chéį destitüíd tant che i alt gradi į cumincé a preųcupàs püsé a cunservà la sòą prestiǧuxa puxisjú che ale sòrt dale bataje. Surapő į cumincé xa da sőbet a vèǧn a gala i difèt dal’urganixasjú militàr: al scars ecyipaǧamént militàr, la cativa cyalità da arme e manǧà, i alòǧ mią adàt suratőt andal periųdo invernàl.

Tőt chèst àl pudé mią che desedà andale trűpe müčade e tratade cumè carne da macèl anvéce da chél ‘spéret’, al rifűd, al disprése e daspès aŋche la fűga dala gyèra e dal’Italja da dixertúr. Dóma al 21 da Ǧőǧn dal 1915 ‘l exércit àl rivé ala sòą cumpléta urdinansa per cunsentí a Cadurna da cuminčà dalbú le uperasjú da gyèra ső larga scala. La prima bataja dal Ixúns l’éra dré a cuminčà ma ‘l exércit aųstriąco ‘l éra stat spjegàd aŋche lű ultre a ès mèį preparàd, mèį ecyipaǧàd e prunt pulito a respúnd ai frenétic e insensàd atàc fruntàį dale trűpe italjane.

La distribüsjú dale armade italjane ansöl frunt nordurjentàl.

Tera de San Marc Nőmer 5 – al 24 de Nuvémbre dal 2017

Tera de San Marc Foglio de divulgazione storica, linguistica e-culturale

sulla Lombardia Orientale ex Veneta e la Repubblica de Venezia.

A cura di Serğ Gigant http://www.teradesanmarc.altervista.org

e-mail: teradesanmarch@lifegate.it La grafia adottata per i testi in dialetto bergamasco, bresciano, cremasco e cremonese non è quella tradizionale dei corrispondenti dialetti ma è una grafia innovativa unitaria denominata ‘GLOVU’ (Grafia Lombardo Orientale - Veneta Unitaria). I dialetti bergamasco, bresciano, cremasco e cremonese usati, con alcune normalizzazioni grammaticali, sono indicativamente quelli delle corrispondenti città capoluogo di Bergamo, Brescia, Crema e Cremona. La lingua adottata per i testi in lingua veneta è invece il dialetto veneziano del Sette-Ottocento, normalizzato e assunto come koinè veneta in considerazione del prestigio letterario, economico e socio-politico che lo ha caratterizzato in quei secoli. La grafia adottata per la sua scrittura è sempre la GLOVU. Avvertenza per la lettura dei testi: le lettere sottolineate sono etimologiche e puramente grafiche e non vanno pronunciate. Per ulteriori informazioni sull’ortografia e per commenti scrivere all’indirizzo suindicato.

‘L exércit aųstriąco ‘l éra cumpuníd an manéra varja da nümeruxe rase da léŋgya divèrsa: al gròs (an cyart) dala fanteríą ‘l éra aųstriąco da léŋgya tudèsca, al 18% ‘l éra da léŋgya uŋgheréxa; an altre 13% céco; chél che‘l restava ‘l éra cumpuníd da pulàc, xluvé, cruàt, buxniąci, sèrbi, rumé condan 1-2% da italjà aŋgaǧàd andale xòne da cunfí dal Friųli amò sóta al duminjo aųstriąco. Al Capo da Stàt Maǧúr aųstriąco Franz Conrad von Hötzendorf, animàd d’an fòrt spéret anti italjà, àl decidé che la strategíą da adutà an cunfrúnt al’Italja là pudiva mią che ès, ansöle prime, difensiva. A sò vantàǧ àl pudiva cüntà ansöl spéret patriòtic e ansöla leąltà al impér axbűrgic dai suldàd xluvé e cruàt che‘l gh’iva a cór la sòrt dale sòę patrje minačade dala vuluntà italjana da ucupà le sòę tère. Dal rèst l’Aųstrja l’éra dré a cumbàt ső tri frunt e ‘l résčo d’ana desfada söndan da chéį l’éra alt. Al cumandànt dal’űnica armada aųstriąca (la cyinta) ansöl frunt ixuntí l’éra an cruàt, al generàl Svetovar Borojević von Bojna.

VI part – Le prime ciŋc bataje dal Ixúns La prima bataja dal Ixúns (15 méla mòrt italjà) là cumincé tra al 21 e al 23 da Ǧőǧn dal 1915 ső tőta la luŋghèsa dal

frunt urjentàl tra Tulmí e Munfalcú. La II e la III armada lé éra state mubilitade al uteǧnimént da vari ubjetív ch’į puntava ala cuŋcyiste dale séme urjentàį dal Ixúns e al asàlt dal altipjà carsic. I reticulàt e i sistémi difensív trinceràd aųstriąci į fé deventà però inőteį cyaxe tőtį i tentatív e le uperasjú lé terminé al 7 da Lőį.

La secúnda bataja (42 méla mòrt) là cumincé al 15 da Lőį e là rinuvava i stès ubjetív dala prima con particulàr rigyàrd al Munt Sabutí che‘l fű cuŋcyistàd al 20 ma perdíd sőbet al dé dòpo. Però la lineą dal frunt là sa spusté dal Ixúns anfines ale séme püsé impurtante dal Cars. La tèrsa (67 méla mòrt) e la cyarta (49 méla mòrt) bataja tra ‘l Utóbre e ‘l Nuvémbre dal ’15 lé xlarghé i atàc da primarja impurtansa aŋche al Munt Négre e al Poggòra. Àl fű pròpe andal curs da chèste dó bataje che ga sa rendé cűnt che la tàtica dai atàc fruntàį là richjediva an aparàt militàr püsé sufísticàd. Difati al fat che le cuŋcyiste lé veǧniva mią manteǧnide perchè lé sübiva al vjulént cuntratàc nemíx, ‘l éra duvíd al fat che i aųstriąci į éra an grado da móv püsé lineę da fanteríą xa dispunide andale puxisjú aretrade a sucúrs dala prima lineą dal frunt. An pràtica a cuŋcyista uteǧnida bixuǧnava fà rivà sőbet a undade altre lineę da risèrva a sòą diféxa. Ma ultre a chèst i inexurabiį reticulàt aųstriąci, per cyant banàį, į raprexentava ana barjéra insüperabil püsé dala muntaǧna stèsa. Į fű pescà i püsé divèrs e stran sistémi per rumpeį e per derviga dai pasagi ma tőt ansèma į éra funsjunàį al scópo: chél da ralentà ‘l impet e ‘l xlans dai atàc italjà vèrs le trincére aųstriąche xa cjapade o méno. Chél che‘l sa verifiché an cèrte saŋgyinúx scuntro ‘l éra al cumplét anülamént dai du exércit söl lóg cuntendíd sénsa che ű’ àl rięsès reąlmént a vénx da nèt ‘l altre an cumbatimént al’arma bjaŋca con bajunéte, mase ferade, stilèt e tirapőǧn. La sfidűča e la préxa da cušénsa sénsa ilüxjú lé cuminčava a insinÿàs andal exércit e a fàs sentí aŋche a livèl pulitic. La gyèra – che‘l éra stata descrivida ansöle prime cumè necesarja, cűrta e viturjuxa dirèta ala cuŋcyista da

Trént e Trièste iredénte – l’éra dré a dà al sò dűr ma reàl cűnt: miér da mòrt e ubjetív amò luntà dal ès uteǧníd. Cadurna àl cumincé dalbú dóma alura a pensà che al cunflít àl sarès stat ana gyèra da andebulimént da òm e mèxi e che an’eventüàl vitòrja là pudiva pasà dóma atravèrs al stracòl difensív dai aųstriąci. Chèst àl richjediva però al sacrefése cuntinyo e ripetíd da suldàd an ripetíd atàc fruntàį. Grasje a chèst al tèrmen dal prim àn da gyèra al cunfí italjà àl éra rivàd ale séme dale principàį ròche da muntaǧna ső tőta la luŋghèsa dal curs dal Ixúns.

Andal Mars dal 1916 là cumincé la cyinta bataja che però là permeté mią al exércit italjà da cunsegyí siǧnificative cuŋcyiste teriturjàį a ecesjú da limitade e lucàį avansade dal frunt.

Et Viva Sancto Marco!

La lineą dal frunt ansöl médjo Ixúns.